[go: nahoru, domu]
Vikipedi

Yayla: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki fark
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Khutuck Bot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.127.444 değişiklik
k Bot v3: Kaynak ve içerik düzenleme (hata bildir)
Etiket: Elle geri alma
 
(21 kullanıcı tarafından yapılan 36 ara revizyon gösterilmiyor)
2. satır:
{{Diğer anlamı2|Yayla}}
[[Dosya:YaylaEvleri.JPG|küçükresim|Bolu'da yayla evlerinden bir görünüm.]]
'''Yayla''' (plâto)veya '''plato''', yüksek yerlerdeki derin akarsu [[vadi]]leriyle yarılmış, deniz yüzeyinden yüksekte kalan, düz arazi şeklidir. Yükseklikleri beş yüz metreden birkaç bin metreye kadar çıkabilir. Örneğin [[Türkiye]]'deki [[Erzurum-Kars Yaylası|Erzurum-Kars Yaylası']]nın yüksekliği 2000 metre civarında (1800 m) olmasına rağmen [[Orta Asya]]'da bulunan [[Pamir]] YaylasınınYaylası'nın yüksekliği 4000 m civarındadır.
 
== Fiziki coğrafyada yayla ==
Dünyada en geniş ve yüksek plato [[Tibet Platosu]]'dur. Dünyanın çatısı (roof of the world) olarak isimlendirilir. Tibet Platosu 2 milyon km karelik bir alanı kapsar ([[Fransa]] veya [[Teksas]]'ın dört kat büyüklüğündedir) ve deniz seviyesinden ortalama yüksekliği yaklaşık 16.400 ayak (feet) (5.0005000 mt) dir.<ref>[http://www.scienceclarified.com/landforms/Ocean-Basins-to-Volcanoes/Plateau.html "Plateau"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080726174055/http://www.scienceclarified.com/landforms/Ocean-Basins-to-Volcanoes/Plateau.html |tarih=26 Temmuz 2008 }} at scienceclarified.com</ref> Yükseklikleri 26.248 ayak(feet) (8.0008000 mt) den daha fazla olan 14 [[dağ]] ve yükseklikleri 22.967 ayak (feet) (7.0007000 mt) dan daha fazla olan yüzlerce dağ içermektedir. Yarlung Zangbo nehri plato içinde karşıdan karşıya akmakta ve Dünya'da en derin [[kanyon]] olan ''Yarlung Zangbo Grand Canyon'' unu kesmektedir. Plato jeolijik aktifiteleriniaktivitelerini günümüzde hala sürdürmekte ve her yıl ortalama olarak 0,04 inç (0,1 santimetre) yükseklik kazanmaktadır.
 
Yaylayı parçalayarak bir ağ gibi saran akarsu vadileri arasında kalan düz veya az eğimli yayla parçaları, vadilerin[[vadi]]lerin derinleşerek ve yayılarak genişlemesiyle daralır ve yayla dağlık-tepelik bir şekil alır.
[[Dosya:Yayla evi.jpg|sağ|küçükresim|[[Türkiye]]'de bir yayla evi.]]▼
Yaylaların meydana gelişleri değişik şekillerde olur. Bazı yaylalar, [[volkan]]lardan püsküren [[lav]]ların meydana getirdiği tabakaların akarsular tarafından yarılmasıyla ortaya çıkar. Bu tip yaylalara [[Kuzey Amerika]]'da rastlanır. Diğer bir şekil ise aşınma neticesinde deniz seviyesine kadar alçalan düzlüklerin [[jeolojik]] hareketlerle tekrar yükselerek akarsular tarafından yarılmasıdır. Bazıları ise dağlar arasında meydana gelmiş olan geniş yatay düzlüklerin yine akarsu vadilerince yarılarak parçalanmasıyla ortaya çıkar.
 
== Türleri ==
'''Yayla''', hem [[beşeri coğrafya]], hem de fiziki coğrafya terimi olarak kullanılır.
Yaylaların meydana gelişleri değişik şekillerde olur. Bunlar volkanik yaylalar, karstik yaylalar, tabaka düzlüğü yaylaları ve aşınım yaylaları olmak üzere dört başlığa ayrılır.
Akarsu aşınım şekli olan platolara yayla denildiği gibi, yerleşim şekli adı olarak da kullanılır. Yazın hayvan otlatmak için çıkılan dağlık ve ormanlık bölgelerdeki yüksek, düz, otluk yerlere yayla dendiği gibi; dinlenme, tatil yapma gayesiyle çıkılan yüksek yerlere, hatta şehir gibi yerleşim yerlerindeki yüksek kısımlarda bulunan mahallelere bile yayla adı verilir. Şehir ve köylere göre daha serin ve yağışlı olan bu tip yaylalar [[hayvancılık|hayvancılığın]] gelişmesinde büyük fayda sağladığı gibi, bu yerlerde yaşayan ahaliye [[ekonomi]]k destek de sağlar<ref name=hyt>{{Web kaynağı | url = http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035| başlık = Özet| soyadı1 = DOĞANAY| ad1 = Prof. Dr. Hayati| soyadı2 = COŞKUN| ad2 = Yrd.Doç.Dr. Ogün| tarih = | eser = TÜRKİYE YAYLACILIĞINDAKİ DEĞİŞME EĞİLİMLERİ VE BAŞLICA SONUÇLARI| yayıncı = Doğu Coğrafya Dergisi - 30| erişimtarihi = 18 Mayıs 2016 | arşivengelli = evet}}</ref>.▼
 
=== Volkanik/Lav platolar ===
''Yayla'' terimi eski Türkçe, Azeri ve Çağatay lehçelerinde bulunan ''yay'' (yaz), ''yaylamak'' (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, ''yaylag'' ve ''yaylak'' haline dönüşmüş, ''k'' sesinin düşmesiyle ''yayla'' halini almıştır<ref name=hyt/>. Yaylacılık Anadoluya Orta Asya'dan Türk göçleriyle gelmiştir. Orhun Yazıtlarında ''yaylag'' terimi geçmektedir.▼
Yer kabuğundaki çatlaklardan çıkan lavlar yeryüzünde kalın bir tabaka oluşturur. Bu kalın tabakanın akarsulardan dolayı aşınmasıyla oluşan lav tabanlı platoya volkanik plato denir. Volkanik platolar eski zamanlarda aktif olan ancak şu anda sönmüş olan [[yanardağ]]ların çevrelerinde çokça görünür. Tarımsal açıdan verimli topraklardır. Bu tip yaylalara [[Kuzey Amerika]]'da rastlanır. Türkiye'deki en yüksek platolar bu türe aittir. Ardahan, Kars, Erzurum platoları örnek olabilir.
 
=== Karstik platolar ===
Yaylacılık [[göçebe]] yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. Göçebeler ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur<ref name=hyt/>. Bazı uygun yaylalar sürekli oturulan yer haline gelebilir. Mersin, [[Çamlıyayla]] ve Hatay [[Belen]] yayla iken ilçe merkezi haline gelen örneklerdir.▼
[[Alçı taşı]], [[kaya tuzu]] veya [[kireç taşı]] gibi kolay eriyen kayaçların olduğu bölgelerde yeryüzündeki sular bu alanların düzleşmesine sebep olur, sonrasında ise akarsular bu bölgeleri aşındırarak karstik platoları oluşturur. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde sıkça görülür. [[Taşeli Platosu]] ve [[Teke Platosu]] örnekleridir. Bölgeler tarımsal olarak verimsizdir ve yerleşim genelde tercih edilmez.
 
=== Tabaka düzlüğü/Yatay duruşlu platolar ===
Memleketimizde sayılamayacak kadar çok olan bu yaylaların dinlenme, [[turizm]] gayesiyle kullanılan ve mahalle niteliğinde olanları turizm tatil köyleri haline gelmekte hatta geçici yerleşim yeri olmaktan çıkıp daimi yerleşim yerleri olmaktadır. Yaylalarımız ağıl işlevleri olan göçebe hayvancılığın yerine son yıllarda [[rekreasyon]]el amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır.▼
Tabaka düzlüğü platoları diğer platolara göre daha yüksekte ve daha sert yapıdaki bölgelerin akarsudan dolayı aşınarak oluşan platolardır. Türkiye'deki örnekleri [[Cihanbeyli Platosu]], [[Haymana Platosu]], [[Bozok Platosu]], [[Obruk Platosu]], [[Uzunyayla Platosu]] (İç Anadolu Bölgesi) ve [[Gaziantep Platoları]] (Güneydoğu Anadolu)'dır.
 
=== Aşınım/Aşındırma platoları ===
[[Türkiye]]'nin hemen hemen bütün bölgelerinde yaylalara rastlamak mümkündür; [[Giresun]]-Akçalı köyü, Yavuzkemal Beldesi Kulakkaya Mevkii, Bektaş Yaylası, [[Mersin]]-Çamlıyayla(Namrun), [[Ardahan]]-Bülbülen, [[Posof]]-[[Urama Yaylası]], [[İskenderun]]-Soğukoluk ve Belen, [[Kemaliye]]-Sarıçiçek ve Munzur, [[Artvin]]-Kafkasör-[[Kutul Yaylası]], [[Ordu (il)|Ordu]]-Çambaşı, [[Kaş, Antalya|Kaş]]-Gömbe, [[Mersin]]-Fındıklıpınar, [[Kadirli]]-Maksutoğlu, Cardak, Gürlevik [[Muğla]]-Karabağ, [[Giresun]]-Kümbet, [[Gümüşhane (il)|Gümüşhane]]-[[Kadırga Yaylası|Kadırga]], [[Konya]]-[[Yalıhüyük]]-[[Gölcük Yaylası]], meşhur yaylalardan bazılarıdır.
Buzul, sel, rüzgar ve akarsu gibi dış faktörlerin yere uyguladığı baskıdan dolayı oluşan şekil [[tektonik]] olaylarla karşılaştıktan sonra alçalmaya ya da yükselmeye başlar. Sonrasında yükselen bölgelerde akarsulardan dolayı aşınarak oluşan eğimli şekle aşınım platoları denir. Türkiye'deki örneklerine [[Perşembe Platosu]] (Karadeniz Bölgesi), [[Çatalca-Kocaeli Platosu]] (Marmara Bölgesi) verilebilir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau|başlık=plateau {{!}} National Geographic Society|erişimtarihi=18 Aralık 2022|arşivtarihi=5 Temmuz 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220705112153/https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau|çalışma=education.nationalgeographic.org}}</ref>
 
== Beşeri coğrafyada yayla ==
Yayla yerleşmesi sayısı büyük bir hızla azalmaktadır. 1968 yılında tahmini 26.000 olan yayla sayısı 1997'de 5900 adete düşmüştür.
▲[[Dosya:Yayla evi.jpg|sağ|küçükresim|[[Türkiye]]'de bir yayla evi.]]
▲Akarsu aşınım şekli olan platolara yayla denildiği gibi'''Yayla''', yerleşim şekli adı olarak da kullanılır. Yazın hayvan otlatmak için çıkılan dağlık ve ormanlık bölgelerdeki yüksek, düz, otluk yerlere yayla dendiği gibi; dinlenme, tatil yapma gayesiyle çıkılan yüksek yerlere, hatta şehir gibi yerleşim yerlerindeki yüksek kısımlarda bulunan mahallelere bile yayla adı verilir. Şehir ve köylere göre daha serin ve yağışlı olan bu tip yaylalar [[hayvancılık|hayvancılığın]] gelişmesinde büyük fayda sağladığı gibi, bu yerlerde yaşayan ahaliye [[ekonomi]]k destek de sağlar.<ref name=hyt>{{Web kaynağı | url = http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035| başlık = Özet| soyadı1 = DOĞANAY| ad1 = Prof. Dr. Hayati| soyadı2 = COŞKUN| ad2 = Yrd.Doç.Dr. Ogün| tarih = | eser = TÜRKİYE YAYLACILIĞINDAKİ DEĞİŞME EĞİLİMLERİ VE BAŞLICA SONUÇLARI| yayıncı = Doğu Coğrafya Dergisi - 30| erişimtarihi = 18 Mayıs 2016 | arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20170818060117/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035|arşivtarihi= 18 Ağustos 2017| ölüurl = hayır}}</ref>.
 
▲Yaylacılık [[göçebe]] yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. [[Göçebelik|Göçebeler]] ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur.<ref name=hyt/>. Bazı uygun yaylalar sürekli oturulan yer haline gelebilir. Mersin, [[Çamlıyayla]] ve Hatay [[Belen]] yayla iken ilçe merkezi haline gelen örneklerdir.
Yaylalar kuruluş yerlerine göre üç gruba ayrılır<ref>{{Web kaynağı | url = http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf| başlık = Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacılık| yazar = SEVGİ, Cezmi| tarih = | eser = | yayıncı = cografya.ege.edu.tr| erişimtarihi = 17 Mayıs 2016 | arşivengelli = evet}}</ref>:▼
 
* Yol üzeri yaylaları. ▼
▲Memleketimizde sayılamayacak kadar çok olan bu yaylalarınYaylaların dinlenme, [[turizm]] gayesiyle kullanılan ve mahalle niteliğinde olanları turizm tatil köyleri haline gelmekte hatta geçici yerleşim yeri olmaktan çıkıp daimi yerleşim yerleri olmaktadır. YaylalarımızYaylalar, ağıl işlevleri olan göçebe [[Hayvancılık|hayvancılığın]] yerine son yıllarda [[rekreasyon]]el amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır.
* Dağ yamaçları veya yüksek dağ düzlüklerine kurulan yaylalar.▼
 
* Dağ eteklerine kurulan yaylalar.▼
▲Yaylalar kuruluş yerlerine göre üç gruba ayrılır:<ref>{{Web kaynağı | url = http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf| başlık = Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacılık| yazar = SEVGİ, Cezmi| tarih = | eser = | yayıncı = cografya.ege.edu.tr| erişimtarihi = 17 Mayıs 2016 | arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20160605091318/http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf|arşivtarihi= 5 Haziran 2016| ölüurl = hayır}}</ref>:
▲* Yol üzeri yaylaları.
▲* Dağ yamaçları veya yüksek dağ düzlüklerine kurulan yaylalar.
▲* Dağ eteklerine kurulan yaylalar.
 
Yaylalar gelen nüfus açısından dört gruba ayrılırlar:
* [[Göçebe]]lerin kullandığı yaylalar.
* [[Ova]] köylerinin kullandığı yaylalar.
* [[Ova]] ve şehir nüfusunun birlikte kullandığı yaylalar.
* [[Dağ]] köylerinin[[köy]]lerinin ekonomik[[ekonomi]]k nedenlerle kullandığı yakın yaylalar.
 
== Etimoloji ==
▲''Yayla'' terimi eski [[Türkçe]], [[Azerice|Azeri]] ve [[Çağatayca|Çağatay]] lehçelerinde bulunan ''yay'' (yaz), ''yaylamak'' (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, ''yaylag'' ve ''yaylak'' haline dönüşmüş, ''k'' sesinin düşmesiyle ''yayla'' halini almıştır.<ref name=hyt/>. Yaylacılık Anadoluya[[Anadolu]]ya [[Orta Asya]]'dan [[Türkler|Türk]] göçleriyle[[göç]]leriyle gelmiştir. [[Orhun YazıtlarındaYazıtları]]nda ''yaylag'' terimi geçmektedir.
 
== Kaynakça ==
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Yayla" sayfasından alınmıştır