Yayla: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
"Aşınım Düzlüğü Platosu"ndan birleştirme ve ek iyileştirme. |
Gerekçe: + Vandalizm amaçlı değişiklik Etiket: Elle geri alma |
||
| (12 kullanıcı tarafından yapılan 19 ara revizyon gösterilmiyor) | |||
2. satır:
{{Diğer anlamı2|Yayla}}
[[Dosya:YaylaEvleri.JPG|küçükresim|Bolu'da yayla evlerinden bir görünüm.]]
'''Yayla''' veya '''plato''', yüksek yerlerdeki derin akarsu [[vadi]]leriyle yarılmış, deniz yüzeyinden yüksekte kalan, düz arazi şeklidir. Yükseklikleri beş yüz metreden birkaç bin metreye kadar çıkabilir. Örneğin [[Türkiye]]'deki [[Erzurum-Kars Yaylası|Erzurum-Kars Yaylası']]nın yüksekliği
== Fiziki coğrafyada yayla ==
Dünyada en geniş ve yüksek plato [[Tibet Platosu]]'dur. Dünyanın çatısı (roof of the world) olarak isimlendirilir. Tibet Platosu 2 milyon km karelik bir alanı kapsar ([[Fransa]] veya [[Teksas]]'ın dört kat büyüklüğündedir) ve deniz seviyesinden ortalama yüksekliği yaklaşık 16.400 ayak (feet) (
Yaylayı parçalayarak bir ağ gibi saran akarsu vadileri arasında kalan düz veya az eğimli yayla parçaları, [[vadi]]lerin derinleşerek ve yayılarak genişlemesiyle daralır ve yayla dağlık-tepelik bir şekil alır.
==
Yaylaların meydana gelişleri değişik şekillerde olur. Bunlar volkanik yaylalar, karstik yaylalar, tabaka düzlüğü yaylaları ve aşınım yaylaları olmak üzere dört başlığa ayrılır.
=== Volkanik/Lav platolar ===
Yer kabuğundaki çatlaklardan çıkan lavlar yeryüzünde kalın bir tabaka oluşturur. Bu kalın tabakanın akarsulardan dolayı aşınmasıyla oluşan lav tabanlı platoya volkanik plato denir. Volkanik platolar eski zamanlarda aktif olan ancak şu anda sönmüş olan [[yanardağ]]ların çevrelerinde çokça görünür. Tarımsal açıdan verimli topraklardır. Bu tip yaylalara [[Kuzey Amerika]]'da rastlanır. Türkiye'deki en yüksek platolar bu türe aittir. Ardahan, Kars, Erzurum platoları örnek olabilir.
===
[[Alçı taşı]], [[kaya tuzu]] veya [[kireç taşı]] gibi kolay eriyen kayaçların olduğu bölgelerde yeryüzündeki sular bu alanların düzleşmesine sebep olur, sonrasında ise akarsular bu bölgeleri aşındırarak karstik platoları oluşturur. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde sıkça görülür. [[Taşeli Platosu]] ve [[Teke Platosu]] örnekleridir. Bölgeler tarımsal olarak verimsizdir ve yerleşim genelde tercih edilmez.
''Yayla'' terimi eski [[Türkçe]], [[Azerice|Azeri]] ve [[Çağatayca|Çağatay]] lehçelerinde bulunan ''yay'' (yaz), ''yaylamak'' (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, ''yaylag'' ve ''yaylak'' haline dönüşmüş, ''k'' sesinin düşmesiyle ''yayla'' halini almıştır<ref name=hyt/>. Yaylacılık [[Anadolu]]ya [[Orta Asya]]'dan [[Türkler|Türk]] [[göç]]leriyle gelmiştir. [[Orhun Yazıtları]]nda ''yaylag'' terimi geçmektedir.▼
=== Tabaka düzlüğü/Yatay duruşlu platolar ===
== Beşeri ve kültürel olarak yayla ==▼
Tabaka düzlüğü platoları diğer platolara göre daha yüksekte ve daha sert yapıdaki bölgelerin akarsudan dolayı aşınarak oluşan platolardır. Türkiye'deki örnekleri [[Cihanbeyli Platosu]], [[Haymana Platosu]], [[Bozok Platosu]], [[Obruk Platosu]], [[Uzunyayla Platosu]] (İç Anadolu Bölgesi) ve [[Gaziantep Platoları]] (Güneydoğu Anadolu)'dır.
[[Dosya:Yayla evi.jpg|sağ|küçükresim|[[Türkiye]]'de bir yayla evi.]]▼
=== Aşınım/Aşındırma platoları ===
'''Yayla''', hem [[beşeri coğrafya]] hem de fiziki coğrafya terimi olarak kullanılır. Akarsu aşınım şekli olan platolara yayla denildiği gibi, yerleşim şekli adı olarak da kullanılır. Yazın hayvan otlatmak için çıkılan dağlık ve ormanlık bölgelerdeki yüksek, düz, otluk yerlere yayla dendiği gibi; dinlenme, tatil yapma gayesiyle çıkılan yüksek yerlere, hatta şehir gibi yerleşim yerlerindeki yüksek kısımlarda bulunan mahallelere bile yayla adı verilir. Şehir ve köylere göre daha serin ve yağışlı olan bu tip yaylalar [[hayvancılık|hayvancılığın]] gelişmesinde büyük fayda sağladığı gibi, bu yerlerde yaşayan ahaliye [[ekonomi]]k destek de sağlar<ref name=hyt>{{Web kaynağı| url = http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035| başlık = Özet| soyadı1 = DOĞANAY| ad1 = Prof. Dr. Hayati| soyadı2 = COŞKUN| ad2 = Yrd.Doç.Dr. Ogün| tarih = | eser = TÜRKİYE YAYLACILIĞINDAKİ DEĞİŞME EĞİLİMLERİ VE BAŞLICA SONUÇLARI| yayıncı = Doğu Coğrafya Dergisi - 30| erişimtarihi = 18 Mayıs 2016| arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20170818060117/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035|arşivtarihi= 18 Ağustos 2017| ölüurl = hayır}}</ref>.▼
Buzul, sel, rüzgar ve akarsu gibi dış faktörlerin yere uyguladığı baskıdan dolayı oluşan şekil [[tektonik]] olaylarla karşılaştıktan sonra alçalmaya ya da yükselmeye başlar. Sonrasında yükselen bölgelerde akarsulardan dolayı aşınarak oluşan eğimli şekle aşınım platoları denir. Türkiye'deki örneklerine [[Perşembe Platosu]] (Karadeniz Bölgesi), [[Çatalca-Kocaeli Platosu]] (Marmara Bölgesi) verilebilir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau|başlık=plateau {{!}} National Geographic Society|erişimtarihi=18 Aralık 2022|arşivtarihi=5 Temmuz 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220705112153/https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau|çalışma=education.nationalgeographic.org}}</ref>
Yaylacılık [[göçebe]] yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. [[Göçebelik|Göçebeler]] ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur<ref name=hyt/>.▼
▲[[Dosya:Yayla evi.jpg|sağ|küçükresim|[[Türkiye]]'de bir yayla evi.]]
▲'''Yayla'''
▲Yaylacılık [[göçebe]] yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. [[Göçebelik|Göçebeler]] ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur.<ref name=hyt/>
Yaylaların dinlenme, [[turizm]] gayesiyle kullanılan ve mahalle niteliğinde olanları turizm tatil köyleri haline gelmekte hatta geçici yerleşim yeri olmaktan çıkıp daimi yerleşim yerleri olmaktadır. Yaylalar, ağıl işlevleri olan göçebe [[Hayvancılık|hayvancılığın]] yerine son yıllarda [[rekreasyon]]el amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır.
Yaylalar kuruluş yerlerine göre üç gruba ayrılır:<ref>{{Web kaynağı| url = http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf| başlık = Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacılık| yazar = SEVGİ, Cezmi| tarih = | eser = | yayıncı = cografya.ege.edu.tr| erişimtarihi = 17 Mayıs 2016| arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20160605091318/http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf|arşivtarihi= 5 Haziran 2016| ölüurl = hayır}}</ref>
* Yol üzeri yaylaları
* Dağ yamaçları veya yüksek dağ düzlüklerine kurulan yaylalar
Satır 38 ⟶ 42:
* [[Ova]] ve şehir nüfusunun birlikte kullandığı yaylalar
* [[Dağ]] [[köy]]lerinin [[ekonomi]]k nedenlerle kullandığı yakın yaylalar
== Etimoloji ==
▲''Yayla'' terimi eski [[Türkçe]], [[Azerice|Azeri]] ve [[Çağatayca|Çağatay]] lehçelerinde bulunan ''yay'' (yaz), ''yaylamak'' (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, ''yaylag'' ve ''yaylak'' haline dönüşmüş, ''k'' sesinin düşmesiyle ''yayla'' halini almıştır.<ref name=hyt/>
== Kaynakça ==
| |||