[go: nahoru, domu]

Kontent qismiga oʻtish

Purepecha: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Dieri007 (munozara | hissa)
Tahrir izohi yoʻq
 
(12 oraliq tahrir tomonidan 4 foydalanuvchi koʻrsatilmagan)
Qator 1: Qator 1:
[[Fayl:Tarascan.jpg|thumb| Purepecha erkaklari baliq ovlash to[[1890|ʻ]]rlari uchun ip to[[1890|ʻ]]qimoqda, 1899-yil.]]
{{tahrirlayapman|Dieri007}}
'''Purepecha'''(Taraski)<ref>Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indios (2000): "Lenguas indígenas de México". En: http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190915035252/http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 |date=2019-09-15 }}. Consultada el 3 de noviembre de 2006</ref> (o[[1890|ʻ]]z nomi — {{lang-es|P’urhépecha}}<ref>Тараски // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.</ref>, {{lang-ru|пурепеча}}purepecha<ref>{{veb manbasi |url=https://forvo.com/word/purépecha/#es |title=Purépecha pronunciation in Spanish |publisher=[[Forvo]] |access-date=2022-04-16 |archive-date=2020-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200715074409/https://forvo.com/word/pur%C3%A9pecha/#es |deadlink=no }}</ref>), hind nomining transliteratsiyasi), baʼzan '''tarasko''' ({{lang-es|tarasco}}) — [[Meksika|Meksikaning hind xalqi,]] [[Michoakan]] shtatining shimoli-g[[1890|ʻ]]arbiy mintaqasida, asosan Uruapan va Patskuaro shaharlari yaqinida yashaydi. Izolyatsiya qilingan Purepecha tilida yuz mingga yaqin kishi so[[1890|ʻ]]zlashadi. Soʻnggi paytlarda mahalliy maktablarda til oʻqitishni tashkil etishga urinishlar boʻldi<ref>{{veb manbasi |url=https://forvo.com/word/пурепеча/#ru |title=Пурепеча pronunciation in Russian |publisher=[[Forvo]] |access-date=2022-04-16 |archive-date=2020-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200714144208/https://forvo.com/word/%D0%BF%D1%83%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%87%D0%B0/#ru |deadlink=no }}</ref>.
[[Fayl:Tarascan.jpg|thumb| Purepecha erkaklari baliq ovlash to<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>rlari uchun ip to<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>qimoqda, 1899-yil.]]
'''Taraski''' (o<nowiki/>[[1890|‘]]<nowiki/>z nomi — {{Lang-es|P’urhépecha}}<ref>{{Veb manbasi|url=https://forvo.com/word/purépecha/#es}}</ref>, {{Lang-ru|пурепеча}}purepecha<ref>{{Veb manbasi|url=https://forvo.com/word/пурепеча/#ru}}</ref>), hind nomining transliteratsiyasi), baʼzan '''tarasko''' ({{Lang-es|tarasco}}) — [[Meksika|Meksikaning hind xalqi,]] [[Michoakan]] shtatining shimoli-g<nowiki/>[[1890|‘]]<nowiki/>arbiy mintaqasida, asosan Uruapan va Patskuaro shaharlari yaqinida yashaydi. Izolyatsiya qilingan Purepecha tilida yuz mingga yaqin kishi so<nowiki/>[[1890|‘]]<nowiki/>zlashadi. Soʻnggi paytlarda mahalliy maktablarda til oʻqitishni tashkil etishga urinishlar boʻldi.


Bu xalqni qanday qilib to<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>g<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>ri chaqirish kerakligi haqida munozaralar mavjud. „Purepecha“ bu ularning o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>z nomi, „tarasko“ esa ularning tilidan olingan so<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>z bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lib, „qaynota“ yoki „qaynog<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>a“ degan maʼnoni anglatadi (ispanlar bu xalqning nomini o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>zlarining afsonalaridan olganlar). Qo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>shnilar va azaliy raqiblar, [[Atsteklar|asteklar]] ularni „michvake“ (Michhuàquê „baliqchilar“) deb atashadi, [[Michoakan]] shtatining nomi shu yerdan kelib chiqqan.
Bu xalqni qanday qilib to[[1890|ʻ]]g[[1890|ʻ]]ri chaqirish kerakligi haqida munozaralar mavjud. „Purepecha“ bu ularning o[[1890|ʻ]]z nomi, „tarasko“ esa ularning tilidan olingan so[[1890|ʻ]]z bo[[1890|ʻ]]lib, „qaynota“ yoki „qaynog[[1890|ʻ]]a“ degan maʼnoni anglatadi (ispanlar bu xalqning nomini o[[1890|ʻ]]zlarining afsonalaridan olganlar). Qo[[1890|ʻ]]shnilar va azaliy raqiblar, [[Atsteklar|asteklar]] ularni „michvake“ (Michhuàquê „baliqchilar“) deb atashadi, [[Michoakan]] shtatining nomi shu yerdan kelib chiqqan.


Purepechalarning ko<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>plab eski, shu jumladan, Yangi yil anʼanalari mavjud, uni fevral oyining boshida, osmonda [[Orion|Orion burji]] paydo bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lgan kuni nishonlashadi. Bayramda mahalliy va katolik elementlarni bir-biriga bog<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lanib ketgan. Jamiyat 4 unsurni hurmat qilish marosimining boshlanishi sharafiga „yangi olov“ (chijpiri jimbani) yoqadi. Purepecha messining Muqaddas Ieronim bayrami purepecha tilida nishonlanadi.
Purepechalarning ko[[1890|ʻ]]plab eski, shu jumladan, Yangi yil anʼanalari mavjud, uni fevral oyining boshida, osmonda [[Orion|Orion burji]] paydo bo[[1890|ʻ]]lgan kuni nishonlashadi. Bayramda mahalliy va katolik elementlarni bir-biriga bog[[1890|ʻ]]lanib ketgan. Jamiyat 4 unsurni hurmat qilish marosimining boshlanishi sharafiga „yangi olov“ (chijpiri jimbani) yoqadi. Purepecha messining Muqaddas Ieronim bayrami purepecha tilida nishonlanadi.


Purépecha taqvimi Astek taqvimiga o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>xshaydi, chunki yil har biri 20 kundan iborat 18 oyni (veintenas) va qo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>shimcha 5 ta bayramni o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>z ichiga oladi. Yangi yil odatda Orion yulduz burji paydo bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lgan kuni nishonlanadi.<ref name="MexDesOax">{{Статья|заглавие=Breves|издание=México Desconocido|том=372|страницы=9|ссылка=www.mexicodesconocido.com.mx|язык=und|автор=Quintanar Hinojosa, Beatriz|месяц=2|год=2008}}</ref>
Purépecha taqvimi Astek taqvimiga o[[1890|ʻ]]xshaydi, chunki yil har biri 20 kundan iborat 18 oyni (veintenas) va qo[[1890|ʻ]]shimcha 5 ta bayramni o[[1890|ʻ]]z ichiga oladi. Yangi yil odatda Orion yulduz burji paydo bo[[1890|ʻ]]lgan kuni nishonlanadi<ref name="MexDesOax">{{статья |заглавие=Breves |издание=México Desconocido |том=372 |страницы=9 |ссылка=www.mexicodesconocido.com.mx |язык=und |автор=Quintanar Hinojosa, Beatriz |месяц=2 |год=2008}}</ref>.
[[Fayl:FisherMan_inTheShoreOf_Patzcuaro_Lake_MichoacanMexico.jpg|right|thumb|250x250px| Paskuaro ko<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>li qirg<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>og<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>idagi Purepecha baliqchi (2005)]]
[[Fayl:FisherMan_inTheShoreOf_Patzcuaro_Lake_MichoacanMexico.jpg|right|thumb|250x250px| Paskuaro ko[[1890|ʻ]]li qirg[[1890|ʻ]]og[[1890|ʻ]]idagi Purepecha baliqchi (2005)]]


== Tarixi ==
== Tarixi ==
XX asr boshlarida arxeologlar purepechani shaxta qabrlari anʼanasi bilan aniqlagan. Keyinchalik tadqiqotlar shuni ko<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>rsatdiki, bu madaniyat Purepecha kelishidan ancha oldin mavjud bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lgan va g<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>arbiy Meksika yerlarida Tarasko davlatini tashkil etganda vayron qilingan.
XX-asr boshlarida arxeologlar purepechani shaxta qabrlari anʼanasi bilan aniqlagan. Keyinchalik tadqiqotlar shuni ko[[1890|ʻ]]rsatdiki, bu madaniyat Purepecha kelishidan ancha oldin mavjud bo[[1890|ʻ]]lgan va g[[1890|ʻ]]arbiy Meksika yerlarida Tarasko davlatini tashkil etganda vayron qilingan.


Purepecha xalqi tomonidan yaratilgan Tarasko davlati Mezoamerikaning Kolumbiyagacha bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lgan asosiy taraqqiyotidan biri edi. Davlatning poytaxti Tsinsunsan shahri edi. Tarasko meʼmorchiligi „T“ harfi shaklidagi pog<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>onali piramidalar qurilishi bilan tavsiflanadi. Kolumbgacha bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lgan Purepecha hunarmandlari mintaqada hashamatli narsa hisoblangan [[Kolibrilar|kolibri]] patlaridan foydalanib, pat mozaikasini yasaganlar. Astek imperiyasi [[1479]]-yilda shafqatsiz urushni o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>z ichiga olgan takroriy urinishlarga qaramay, Purepechani bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>ysundira olmadi. Ehtimol, bu Purepechaning metallga, ayniqsa [[Mis|misga]] ishlov berishni puxta egallaganligi va hali ham bu sanʼatni yo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>qotmaganligi bilan bog<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>liq bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lishi mumkin. Raqobatga qaramay, qo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>shni qadimgi Meksika davlatlari Purepecha bilan savdo qilgan: mis boltalar alohida talabga ega edi.
Purepecha xalqi tomonidan yaratilgan Tarasko davlati Mezoamerikaning Kolumbiyagacha bo[[1890|ʻ]]lgan asosiy taraqqiyotidan biri edi. Davlatning poytaxti Tsinsunsan shahri edi. Tarasko meʼmorchiligi „T“ harfi shaklidagi pog[[1890|ʻ]]onali piramidalar qurilishi bilan tavsiflanadi. Kolumbgacha bo[[1890|ʻ]]lgan Purepecha hunarmandlari mintaqada hashamatli narsa hisoblangan [[Kolibrilar|kolibri]] patlaridan foydalanib, pat mozaikasini yasaganlar. Astek imperiyasi [[1479]]-yilda shafqatsiz urushni o[[1890|ʻ]]z ichiga olgan takroriy urinishlarga qaramay, Purepechani bo[[1890|ʻ]]ysundira olmadi. Ehtimol, bu Purepechaning metallga, ayniqsa [[Mis|misga]] ishlov berishni puxta egallaganligi va hali ham bu sanʼatni yo[[1890|ʻ]]qotmaganligi bilan bog[[1890|ʻ]]liq bo[[1890|ʻ]]lishi mumkin. Raqobatga qaramay, qo[[1890|ʻ]]shni qadimgi Meksika davlatlari Purepecha bilan savdo qilgan: mis boltalar alohida talabga ega edi.


Qirol Tangauxan [[1525]]-yilda Astek [[Atstek imperiyasi|imperiyasining]] ispanlar tomonidan bosib olinganini va mahalliy aholining [[chechak]] epidemiyasi tufayli kamayib ketganini bilib, ixtiyoriy ravishda ispan tojining [[Vassallik|vassali]] sifatida qasamyod qiladi. Afsonaga ko<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>ra, 16 −17 yoshli malika Erendira Purepecha xalqining ispanlarga qarshi qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan, Purepecha esa dushmandan qoʻlga olingan otlarni qo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>lga oʻrgatishgan va ulardan urushda foydalangan.
Qirol Tangauxan [[1525]]-yilda Astek [[Atstek imperiyasi|imperiyasining]] ispanlar tomonidan bosib olinganini va mahalliy aholining [[chechak]] epidemiyasi tufayli kamayib ketganini bilib, ixtiyoriy ravishda ispan tojining [[Vassallik|vassali]] sifatida qasamyod qiladi. Afsonaga ko[[1890|ʻ]]ra, 16−17 yoshli malika Erendira Purepecha xalqining ispanlarga qarshi qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan, Purepecha esa dushmandan qoʻlga olingan otlarni qo[[1890|ʻ]]lga oʻrgatishgan va ulardan urushda foydalangan.


[[1530|1530-yilda]] Meksika gubernatori Nunyo Beltran de Gusman viloyatni talon-taroj qiladi va Tangaxuan II ni qatl qilishni buyuradi, bu tartibsizlik va zo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>ravonlikka sabab bo<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>ladi.
[[1530|1530-yilda]] Meksika gubernatori Nunyo Beltran de Gusman viloyatni talon-toroj qiladi va Tangaxuan II ni qatl qilishni buyuradi, bu tartibsizlik va zo[[1890|ʻ]]ravonlikka sabab bo[[1890|ʻ]]ladi.


[[1533]]-yilda ispan qiroli Michoakanga sudya va episkop Don Vasko de Kirogani tayinladi, u tartib o<nowiki/>[[1890|]]<nowiki/>rnatdi va mustamlaka maʼmuriyatini tashkil qildi.
[[1533]]-yilda ispan qiroli Michoakanga sudya va episkop Don Vasko de Kirogani tayinladi, u tartib o[[1890|ʻ]]rnatdi va mustamlaka maʼmuriyatini tashkil qildi.


== Manbalar ==
== Manbalar ==
Qator 30: Qator 29:
* [http://www.indiansworld.org/artpu.html Артефакты Пурепеча]
* [http://www.indiansworld.org/artpu.html Артефакты Пурепеча]
* [http://www.indigenouspeople.net/purepech.htm Purépecha Literature]
* [http://www.indigenouspeople.net/purepech.htm Purépecha Literature]
* [http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepec2.html Beautiful Purépecha women]
* [http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepec2.html Beautiful Purépecha women] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090415160051/http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepec2.html |date=2009-04-15 }}
* [http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepech.html Purépecha mother with her son]
* [http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepech.html Purépecha mother with her son] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080514160137/http://www.azteca.net/aztec/prehisp/purepech.html |date=2008-05-14 }}
* [https://web.archive.org/web/20171019000222/http://www.mexecri.org/ Learn about archaeological research with a Purépecha Community]
* [https://web.archive.org/web/20171019000222/http://www.mexecri.org/ Learn about archaeological research with a Purépecha Community]
* [http://www.dartmouth.edu/~izapa/CS-MM-Chap.%209.htm Chap. 9: The Twilight of the Gods: The Arrival of the Purépecha]
* [http://www.dartmouth.edu/~izapa/CS-MM-Chap.%209.htm Chap. 9: The Twilight of the Gods: The Arrival of the Purépecha] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201106235702/http://www.dartmouth.edu/~izapa/CS-MM-Chap.%209.htm |date=2020-11-06 }}
[[Turkum: Markaziy Amerika Hindulari]]
[[Turkum:Markaziy Amerika Hindulari]]
[[Turkum:Meksika Xalqlari]]
[[Turkum:Meksika xalqlari]]

2024-yil 5-iyun, 09:52 dagi (joriy) koʻrinishi

Purepecha erkaklari baliq ovlash toʻrlari uchun ip toʻqimoqda, 1899-yil.

Purepecha(Taraski)[1] (oʻz nomi — ispancha: P’urhépecha[2], ruscha: пурепечаpurepecha[3]), hind nomining transliteratsiyasi), baʼzan tarasko (ispancha: tarasco) — Meksikaning hind xalqi, Michoakan shtatining shimoli-gʻarbiy mintaqasida, asosan Uruapan va Patskuaro shaharlari yaqinida yashaydi. Izolyatsiya qilingan Purepecha tilida yuz mingga yaqin kishi soʻzlashadi. Soʻnggi paytlarda mahalliy maktablarda til oʻqitishni tashkil etishga urinishlar boʻldi[4].

Bu xalqni qanday qilib toʻgʻri chaqirish kerakligi haqida munozaralar mavjud. „Purepecha“ bu ularning oʻz nomi, „tarasko“ esa ularning tilidan olingan soʻz boʻlib, „qaynota“ yoki „qaynogʻa“ degan maʼnoni anglatadi (ispanlar bu xalqning nomini oʻzlarining afsonalaridan olganlar). Qoʻshnilar va azaliy raqiblar, asteklar ularni „michvake“ (Michhuàquê „baliqchilar“) deb atashadi, Michoakan shtatining nomi shu yerdan kelib chiqqan.

Purepechalarning koʻplab eski, shu jumladan, Yangi yil anʼanalari mavjud, uni fevral oyining boshida, osmonda Orion burji paydo boʻlgan kuni nishonlashadi. Bayramda mahalliy va katolik elementlarni bir-biriga bogʻlanib ketgan. Jamiyat 4 unsurni hurmat qilish marosimining boshlanishi sharafiga „yangi olov“ (chijpiri jimbani) yoqadi. Purepecha messining Muqaddas Ieronim bayrami purepecha tilida nishonlanadi.

Purépecha taqvimi Astek taqvimiga oʻxshaydi, chunki yil har biri 20 kundan iborat 18 oyni (veintenas) va qoʻshimcha 5 ta bayramni oʻz ichiga oladi. Yangi yil odatda Orion yulduz burji paydo boʻlgan kuni nishonlanadi[5].

Paskuaro koʻli qirgʻogʻidagi Purepecha baliqchi (2005)

XX-asr boshlarida arxeologlar purepechani shaxta qabrlari anʼanasi bilan aniqlagan. Keyinchalik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bu madaniyat Purepecha kelishidan ancha oldin mavjud boʻlgan va gʻarbiy Meksika yerlarida Tarasko davlatini tashkil etganda vayron qilingan.

Purepecha xalqi tomonidan yaratilgan Tarasko davlati Mezoamerikaning Kolumbiyagacha boʻlgan asosiy taraqqiyotidan biri edi. Davlatning poytaxti Tsinsunsan shahri edi. Tarasko meʼmorchiligi „T“ harfi shaklidagi pogʻonali piramidalar qurilishi bilan tavsiflanadi. Kolumbgacha boʻlgan Purepecha hunarmandlari mintaqada hashamatli narsa hisoblangan kolibri patlaridan foydalanib, pat mozaikasini yasaganlar. Astek imperiyasi 1479-yilda shafqatsiz urushni oʻz ichiga olgan takroriy urinishlarga qaramay, Purepechani boʻysundira olmadi. Ehtimol, bu Purepechaning metallga, ayniqsa misga ishlov berishni puxta egallaganligi va hali ham bu sanʼatni yoʻqotmaganligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Raqobatga qaramay, qoʻshni qadimgi Meksika davlatlari Purepecha bilan savdo qilgan: mis boltalar alohida talabga ega edi.

Qirol Tangauxan 1525-yilda Astek imperiyasining ispanlar tomonidan bosib olinganini va mahalliy aholining chechak epidemiyasi tufayli kamayib ketganini bilib, ixtiyoriy ravishda ispan tojining vassali sifatida qasamyod qiladi. Afsonaga koʻra, 16−17 yoshli malika Erendira Purepecha xalqining ispanlarga qarshi qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan, Purepecha esa dushmandan qoʻlga olingan otlarni qoʻlga oʻrgatishgan va ulardan urushda foydalangan.

1530-yilda Meksika gubernatori Nunyo Beltran de Gusman viloyatni talon-toroj qiladi va Tangaxuan II ni qatl qilishni buyuradi, bu tartibsizlik va zoʻravonlikka sabab boʻladi.

1533-yilda ispan qiroli Michoakanga sudya va episkop Don Vasko de Kirogani tayinladi, u tartib oʻrnatdi va mustamlaka maʼmuriyatini tashkil qildi.

  1. Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indios (2000): "Lenguas indígenas de México". En: http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 (Wayback Machine saytida 2019-09-15 sanasida arxivlangan). Consultada el 3 de noviembre de 2006
  2. Тараски // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  3. „Purépecha pronunciation in Spanish“. Forvo. 2020-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  4. „Пурепеча pronunciation in Russian“. Forvo. 2020-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  5. Quintanar Hinojosa, Beatriz. [www.mexicodesconocido.com.mx Breves](aniqlanmagan) // México Desconocido. — 2008. — February (т. 372). — С. 9.