Candjant Sipayisse

Les '''Spayisses''' (''sipahi'' e [[trouk (lingaedje)|trouk]], li no vént do [[farsi]] ''سپاهی'', ''sepâhi'', sôdård), c' esteut des sôdårds d' elite a tchvå dins l' [[Impire Otoman]]. 

Pus tård, cwand les Francès ont-st abroké so l' [[Aldjereye]] et l' [[Marok]], il ont-st amonté des unités d' cavalreye des tropes coloniåles, eyet les lomer eto ''Spayisses''.

== Les Spayisses do tins des Otomans ==
[[Imådje:Ottoman Sipahi, Melchior Lorch (1646).jpg|thumb|On spayisse do tins des Otomans; graveure so bwès di 1576.]]

Les Spayisses, c' esteut des sôdårds a tchvå di l' [[Impire Otoman]], avou on statut ene miete come li ci des [[cavlî (tite)|cavlîs]] e l' Urope del [[Moyinådje]].

Il avént des [[fî]]s (lomés ''timar''), dinés direk på Zultan. Po redîmer, i dvént aler sôdårds tchaeke côp k' el Zultan elzî dmandéve.

Les Spayisses ont stî dandjreus metous so pîs do tins da [[Mehmed II]].

C' esteut l' pus grande des shijh divizions di cavalreye; eyet li corespondant a tchvå des [[Djanissåre]]s (ki, zels, si batént-st a pî).
I siervént ossu di wåde a tchvå do Zultan, eyet, e tins d' påye, i rascodént les [[taeye (contribucion)|taeyes]].

Li boket d' tere li pus ptit d' on Spayisse, c' esteut l' ''timar'', ki lyi dneut on rivnou so èn an di 10.000 ''akçe'' (prononcîz ''aktché''), çou k' esteut adon di deus a cwate côps dpus ki çou k' on professeur wangnive.

On ''ziamet'', lu, dinéve disk' a 100.000 ''akçe'', et c' esteut po les Spayisses k' estént des oficîs.

On ''hass'' dinéve des rivnous di pus d' 100.000 ''akçe'', et c' esteut seulmint po les pus hôts gradés.

On Spayisse avou on ''timar'' diveut ahessî l' årmêye di onk a cénk sôdårds. Li ci k' aveut-st on ''ziamet'' disk' a vint sôdårds, eyet l' ci avou on ''hass'' bén pus d' vint sôdårds.

Po dire li vraiy, les Spayisses estént purade come des esclåves do Zultan. Il estént prins sorlon li sistinme do ''[[devşirme]]'' (prins tot djonnes, sovint emey les peupes crustins di l' Impire, po-z esse etrinnés sôdårds ou scolés po divni hôts fonccionaires di l' Impire); di cisse manire li Zultan esteut a pô près seur k' i n' si revintrént nén.

A pårti del mitan do [[16inme sieke]], les Djanissåres ont cmincî a-z esse les pus impôrtants dins l' årmêye, mins les Spayisses ont tot l' minme wårdé ene fele plaece  dins l' economeye eyet l' politike di l' Impire.

Diviè l' [[17inme sieke]], les Spayisses estént, avou leus frés innmis les Djanissåres, les vraiys moenneus d' l' Impire Otoman.

Cwand, å [[19inme sieke]], les Zultans ont vlou modiernijhî l' årmêye, c' est co les Spayisses k' ont språtchî l' dierin riventaedje des Djanissåres, e [[1826]].

Mins mågré ça, deus anêyes après, li Zultan [[Mahmud II]] fijheut avou les Spayisses çou k' il aveut fwait avou les Djanissåres deus ans pus timpe. I les dismobilijha et rsaetchî evoye leus vîs abondroets.

== Les Spayisses di l' årmêye francesse ==

Dins l' årmêye coloniåle [[France|francesse]], les '''Spayisses''' (''Spahi'' e francès, ''sbâhi'' en [[arabe]]), c' esteut des unités di cavalreye avou tos [[Marok|Marokins]], [[Aldjereye|Aldjeryins]] ou [[Tunizeye|Tunizyins]], egadjîs eyet scolés e leu payis.

Les Spayisses poirtént ene [[sipêye]] ataetcheye al sele di leus tchvås.

Il ont stî metous so pîs pol prumî côp e [[1840]], å moumint di l' abrocaedje del France so l' Aldjereye. Dabôrd, motoit bén ki les prumîs, c' esteut des Spayisses di l' Impire Otoman k' avént djusse candjî d' mwaisse, et wårder l' no.

Il ont combatou so tote li concwesse di l' Aldjereye, li [[guere Franco-Prûssyinne]], l' abrocaedje sol Marok, li [[prumire guere daegnrece|prumire]] eyet l' [[deujhinme guere daegnrece|deujhinme]] gueres daegnreces.

Do tins del deujhinme guere daegnrece, gn aveut ddja bråmint des redjimints di Spayisses k' avént des camions, mins end aveut co sacwants a tchvå, å Nôr di l' Afrike.

Al fén del [[guere di dislaxhaedje di l' Aldjereye|guere d' indepindance d' Aldjereye]] (1962), tos les redjimints di Spayisses såf onk ont stî disbindlés.

Li prumî redjimint modiene di Spayisses ki dmeure co, c' est ene unité blindêye k' a prins pårt al [[Guere do Koweyt (1990-1991)|guere siconte di l' Irak]] e 1990-1991.

Foirt lontins, les Spayisses aldjeryins et tunizyins ont poirté des unifômes avou ene rodje djakete avou deus noers brozdaedjes, on turban, des bleuwès marnes eyet on blanc [[burnousse]], rodje sol dizeu, dismetant k' les Marokins avént on blanc burnousse, bleu foncé sol dizeu.

=== Les Spayisses el Walonreye et a Sdan ===
Li [[10 di may]] [[1940]], on vénrdi, les [[Almagne|Almands]] moussént el [[Beldjike]]. Do côp, les Francès ont fwait avancî leus tropes k' estént rashonnêyes åd dilong del frontire.

Etur [[Sidan]] et [[Charleville-Mézière|Tchårluveye-Måjhire]], li frontire ere tinowe pa deus redjimints di Spayisses marokins, montés so leus ptits tchvås.
Li vénrdi tote li vesprêye, on-z a veu passer ces sôdårds la ki ndalént a l' Ess, so [[Sint-Houbert]], po rescontrer les Almands.
Mins cwè årént i polou fé avou leus ptits tchvås conte des [[tank]]s?

Li semdi 11 di may, il avént l' ôre di rintrer e [[France]]. 
On ls a don veu rpasser, å mitan des civils ki s' såvént, zels, peu d' esse martirijhîs come e [[1914]], tins del [[prumire guere daegnrece|guere 1914-1918]].

I passéve a tot bout d' tchamp des ptits avions almands ki mitrayént les sôdårds on pô pattavå.

[[Imådje:Plake li Marokin Libin.jpg|thumb|300px|left|Monumint å Spayisse k' a stî l' prumî moirt di l' årmêye francesse al guere di 1940 (voye Libin-Pwès)]]

Li prumî Spayisse a-z esse touwé, ç' a stî dins li dischinte di [[Pwès-Sint-Houbert|Pwès]] e vnant des [[Les Libins|Libins]].
On monumint ''Li Marokin'' est todi la, li long del voye.

Li semdi al nute il estént tos rvoyes. I n' è dmoréve pus onk sol payis cwand les Almands ont arivé l' dimegne å matén.

Çou k' on n' sepa k' bén pus tård, c' est kel mierkidi 15 di may, i n' dimoréve pus rén d' tos ces sôdårds la. Il avént rpassé [[Mouze]] li dimegne et li mårdi, i tnént on ptit viyaedje dirî Sdan, k' on lome: "''La Horgne''".

On lzî aveut dné l' ôre di s' baricåder dins l' viyaedje et ås alintoûs et di tot fé po-z arester les tanks ki les porshuvént.
Il ont si bén fwait leu dvwer, k' i s' ont fwait touwer tertos, minme les deus coronels ki comandént les redjimints.

Li viyaedje del Horgne a divnou on muzêye al glwere des Spayisses.
Po-z onorer leu memwere, tos les ans, å moes d' may, ene toitche est aloumêye [[Li Bork|å Bork]] et des djonnes coreus a pî si passèt l' blame d' onk a l' ôte djusk' al Horgne, e rfijhant li voye ki les Spayisses avént fwait e 1940.

== {{HD}} ==
* {{de}} [http://www.zeno.org/Brockhaus-1809/A/Die+Spahis de: Die Spahis im Brockhaus von 1809]
* {{de}} [http://www.zeno.org/Herder-1854/A/Spahis de: Die Spahis im Herder von 1854]
* {{de}} [http://www.zeno.org/Pierer-1857/A/Spahis de: Die Spahis in Pierer's Unversal-Lexikon von 1857]
* {{fr}} [http://www.picardietourisme.fr/en/inventez_votre_sejour/visites/detail.aspx?id=PCUPIC1600000035 Musee de Spahis, [[Senlis]], [[France]]]
*{{en}} https://web.archive.org/web/20140906040518/http://i-cias.com/e.o/sipahi.htm (english)

{{Commonscat|Sipahis|les Spahis}}

[[Categoreye:Gueres et årmêyes]]