Ortler-Alpe
| Ortler-Alpe
Ortlergruppe
| |
|---|---|
 Ortler-Alpe | |
| Höchst Gipfel | Ortler (3.905 m s.l.m.) |
| Lage | Italien (Provinzen Bozen, Brescia, Sondrio, Trient) und Schweiz (Kanton Graubünden) |
| Deil vo | Zäntralalpe/Sidalpe |
| Iideilig noch | AVE 48a |
| Koordinate | 46° 31′ N, 10° 33′ O |
| Gstei | Chalchschtai un Quarzphyllit |
D Ortler-Alpe, au Ortler-Gruppe, italienisch Gruppo Ortles-Cevedale, rätoromanisch Alps da l'Ortler, sin e Gebirgsgruppe vu dr Oschtalpe in dr norditalienisch Regione Sidtirol, Trentino un Lombardei (Provinze Sondrio un Brescia) un im Schwyzer Kanton Graubünde. Dr Großdail vu dr Gruppe lyt z Sidtirol – au dr hegscht Gipfel, der Ortler, wu mit ere Hechi vu 3.905 m s.l.m. au dr hegscht Bärg vu dr Region Tirol isch un d Gruppe zue dr zwoothegschte in dr Oschtalpe no dr Berninagruppe macht.
Gschicht vum Name
Di beede Uusdruck Ortler-Gruppe un Ortler-Alpen wäre syt em 19. Johrhundert im dytsche Sprochruum parallel näbenenander bruucht, zum Dail siononym, zum Dail unterschidli. Di 1924 vereffetli Gebirgsgruppenyydailig vum Josef Moriggl (Moriggl-Yydailig) brucht dr Uusdruck Ortler-Gruppe fir e seli großruumig Biet. Di 1984 vereffetli AVE, wu au in däm Artikel bruucht wird, het die Großgruppe ufglest un an ire Stell an di vun enander unterschidene Ortler-Alpen un Sobretta-Gavia-Gruppe etabliert.
In dr Literatur findet mer au verschideni anderi Abwychige vum Umfang vu dr Ortler-Alpe/Ortler-Gruppe. Umstritte isch syter jehär, wu d Schwyzer Biet (Umbrailgruppe, Fallaschchamm) zuegornet wäre, in dr Schwyz wäre si zmaischt zue dr Bündner Alpe zuegrächnet. Verainzelet as Dail vu dr Ortler-Alpe/Ortler-Gruppe ufgfasst wird dergege d Nonsberggruppe mit Laugenspitze un Mendelchamm.
-
Ortlergruppe no Josef Moriggl
-
Ortler-Alpe no Ernst Höhne
Lag
D Ortler-Alpe wäre tektonisch zwar zue dr Zäntralalpe zuegornet, wel si nerdli vu dr geologische Sterig vu dr Tonalelinie lige, allgmain regionalgeografisch wäre si aber zue dr sidlige Oschtalpe (Sidalpe) zellt, wel si sidli vu dr Längsdalfuure Veltlin (Adda) – Vinschgau (Etsch) sin. Alpinistisch zellt dr Ortler-Hauptchamm zue dr sidlige Chalchalpe.[1] No dr AVE wird d Gruppe eso abgränzt:[2]
- im Oschte vu dr Nonsberggruppe dur d Linie Meran – Lana – Ultendal – Yymindig Maraunbach in Valschauer Bach – Hofmahd – Lederbach – Proveis – Val di Pescara – Lago di Santa Giustin – Malè;
- im Side vu dr Brentagruppe un dr Adamello-Presanella-Gruppe dur d Linie Malè – Val di Sole (Nocedal) – Tonalepass – Ponte di Legno;
- im Weschte vu dr Sobretta-Gavia-Gruppe un dr Livigno-Alpe dur d Linie Ponte di Legno – Gaviapass – Bormio – Valle di Fraele – Passo di Fraele – Valle del Gallo – Spöldal bis Yymindig Ova dal Fuorn – Ofepass;
- un im Norde vu dr Sesvennagruppe un dr Ötztaler Alpe dur d Linie Ofepass – Val Müstair bis Yymindig Rambach in d Etsch – Etsch bis Meran (Vinschgau).
Mit Uusnahm vu dr Umbrailgruppe un em Fallaschchamm, wu ganz oder dailwys in dr Schwyz lige, sin d Ortler-Alpe ganz uf italienischem Staatsbiet.
No dr Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino (SOIUSA) vu dr franzesisch-italienische Literatur zelle di gsamte Ortler-Alpe mit ire weschtlige, sidlige un nerdlige Nochbere zue dr Rätische Alpe (Sezione 28 Alpi Retiche Meridionali).[3]
Gliiderig
Umbrailgruppe
D Umbrailgruppe lyt nordweschtli vum Umbrailpass. D Gruppe wird sälte bsuecht, nume dr Piz Umbrail (3'032 m) in dr Nechi vum Bass wird als bstige.
Fallaschchamm
Dr Fallaschchamm (au Costainaschamm oder Chavalatschchamm gnännt[1]) drännt s Val Müstair im Weschte vum Trafoital un untere Suldental im Oschte. Am Chamm lang, vum Stilfser Joch uus, verlauft d Gränze zwisch em Kanton Graubünde un Sidtirol. Gipfel, wu als bstige wäre, sin s Glurnser Köpfl, mit ere Hechi vu 2.401 m s.l.m. dr nerdli Abschluss gege Glurns un dr Vinschgau zues, un dr Piz Chavalatsch un d Dreisprachenspitze.
Ortler-Haupchamm
Dr Hauptchamm[4] vu dr Gruppe (im nordweschtlige Dail au Kristallchamm gnännt[1]) fiert in eme wyte, no Weschte uffige Boge vu Bormio un em Stilfser Joch zerscht no Oschte un biegt speter (ab däm Punkt au Cevedale-Vioz-Chamm gnännt) no Side un Sidweschte ab, wun er am Gaviapass un Tonalepass uuslauft. Vu däm Chamm zwyge verschideni Sytechämm ab, wu dur diefi Däler vonenander drännt sin. Wichtigi Gipfel diräkt im Hauptchamm bzw. e weng vorglageret sin d Hohe Schneide, dr Monte Scorluzzo, dr Monte Livrio, d Tuckettspitze, d Trafoier Eiswand, d Thurwieserspitze, dr Monte Zebrù, d Königspitze, d Suldenspitze, di Zufallspitzen, dr Cevedale, dr Monte Pasquale, dr Palòn de la Mare, dr Monte Vioz, d Punta San Matteo, dr Pizzo Tresero un dr Corno dei Tre Signori.
Dr Ortler sälber un d Tabarettaspitze sin uf eme churze Sytechamm, wu am Monte Zebrù no Norde abzwygt un s Trafoital un s Suldental vunenander drännt. Uf eme Sytechamm, wu an dr Königspitze no side abzwygt un speter no Wescht fiert, lyt dr Monte Confinale.
Laaser Bärg
D Laaser Bärg[4] (in Dail au Laas-Marteller Chamm gnännt) zwyge bi dr Suldenspitze am Ortler-Hauptchamm Richtig Nordoschte ab un bilde ne wichtigi Gruppe, wu au wider unterdailt isch. Zerscht fiert e nume schwach verglätscherete Chamm, wu di Hintere Schöntaufspitze isch, zur Schildspitze. Dert dailt si dr Chamm in zwee Näscht, wu s Laaser Tal, e Sytedal vum Vinschgau, umschließe. Di wichtigschte Hebige vum Nascht, wu diräkt no Norde fiert, sin d Vertainspitze, dr Hohe Angelus un d Tschenglser Hochwand, derwylscht uf em Nascht, wu no Nordoschte fiert un s Martelltal yygränzt di Mittlere Pederspitze, di Laaser Spitze un d Jennwand sin.
Zufrittchamm
Dr Zufrittchamm[4] isch no dr Zufrittspitze gnännt un zwygt an dr Zufallspitzen vum Ortler-Hauptchamm Richtig Nordoschte ab. Uf ere Strecki vu 45 km drännt er zerscht s Martelltal vum Val di Peio un Val di Rabbi, speter s Martelltal vum Ultental un zletscht dr Vinschgau vum Ultental, bis er in dr Gegnig vu Meran uuslauft. No syne Gränzdäler wird er wäge däm streckewys Marteller-Ultener Chamm oder Vinschgau-Ultener Chamm gnännt, dr Abschnitt zwische dr Fürkelescharte im Weschte un em Hasenöhrl im Oschte wird au Marteller Hauptchamm gnännt. Wichtigi Gipfel im Zufrittchamm sin näbe dr Zufrittspitze d Köllkuppe, d Veneziaspitzen, di Hintere Rotspitze, d Lorchenspitze, s Hasenöhrl, dr Hohe Dieb un d Naturnser Hochwart.
Careser-Chamm
An dr Hintere Rotspitze zwygt dr Careser-Chamm[4] vum Zufrittchamm Richtig Siden ab, wu zum Val di Sole zue abfallt. Uf däre Strecki drännt er s Val di Peio vm Val di Rabbi. Dr wichtigscht Gipfel isch d Cima Careser.
Ilmenchamm
Dr Ilmenchamm[4] isch no dr Ilmenspitze gnännt, wu im mittlere Verlauf ufegoht, un zwygt bi dr Lorchenspitze vum Zufrittchamm ab. Dr Verlauf fiert zerscht Richtig Sidoschte, speter no Ostche un zletscht gege Nordoschte. No Norde gränzt dr Ilmenchamm s Ultental ab, no Side zwyge churzi Sytechämm zum Val di Sole un Nonstal zues ab. Dr hegscht Gipfel vum Chamm isch di Hintere Eggenspitze am Änd vum Ultner Dal, derno fallt er nodisno ab un fallt no dr Ultner Hochwart iber di letschte Hebige vu dr Schöngrubspitze, vum Große un vum Chlaine Kornigl zum Hofmahdjoch ab.
Gipfel
Dr Haupchamm drait di mit Abstand hegschte un bekannteschte Gipfel vu dr Gruppe, dr Ortler un d Königspitze, wu s Suldental dominiere, un dr Monte Cevedale. Insgsamt git s in dr Ortler-Alpe rund 25 Gipfel iber 3.500 m un iber 100 Dreidöuserder. Di maischte Gipfel wäre im Alpeverainsfierer[1] mit zwoo verschidene Hechenaagabe aagfiert, aini no dr alte dytsch-eschtrychische Vermässig (zmindescht dailwys no vu 1854[1]) un aini no dr neiere italienische. Di boode Hechenaagabe unterschaide si um wenig Meter, wu mer nume us dr unterschidlige Bezugssischtem nit cha erklere.
-
Corno dei Tre Signori (3.360 m) vum Lago di Ercavallo
-
Zufrittspitze (3.439 m) us em Vinschgau
-
Madritschspitze (3.265 m) vu dr Zufállhitte
| Gipfel (imfall ital. Name) |
italienischi Vermässig |
dytsch-eschtrychischi Vermässig |
schwyzerischi Vermässig[5] |
|---|---|---|---|
| Ortler (Ortles) | 3.905 m s.l.m. | 3.899 m ü. A. | |
| Königspitze (Gran Zebrù) | 3.851 m s.l.m. | 3.859 m ü. A. | |
| Monte Cevedale | 3.769 m s.l.m. | 3.778 m ü. A. | |
| Monte Zebrù | 3.735 m s.l.m. | 3.740 m ü. A. | |
| Palòn de la Mare | 3.703 m s.l.m. | 3.708 m ü. A. | |
| Punta San Matteo | 3.678 m s.l.m. | ||
| Thurwieserspitze (Punta Thurwieser) | 3.652 m s.l.m. | ||
| Monte Vioz | 3.645 m s.l.m. | ||
| Pizzo Tresero | 3.594 m s.l.m. | 3.602 m ü. A. | |
| Trafoier Eiswand | 3.565 m s.l.m. | 3.563 m ü. A. | |
| Monte Pasquale | 3.553 m s.l.m. | ||
| Vertainspitze (Cima Vertana) | 3.545 m s.l.m. | 3.541 m ü. A. | |
| Hoher Angelus | 3.521 m s.l.m. | 3.536 m ü. A. | |
| Schildspitze | 3.461 m s.l.m. | 3.468 m ü. A. | |
| Tuckettspitze (Cima Tuckett) | 3.462 m s.l.m. | 3.466 m ü. A. | |
| Hintere Eggenspitze (Cima Sternai) | 3.443 m s.l.m. | ||
| Zufrittspitze (Gioveretto) | 3.439 m s.l.m. | 3.438 m ü. A. | |
| Veneziaspitze (Cima Venezia) | 3.386 m s.l.m. | ||
| Tschenglser Hochwand (Croda di Cengles) | 3.375 m s.l.m. | 3.373 m ü. A. | |
| Monte Confinale | 3.370 m s.l.m. | ||
| Corno dei Tre Signori | 3.360 m s.l.m. | ||
| Hintere Rotspitze (Cima Rossa di Saent) | 3.347 m s.l.m. | ||
| Köllkuppe (Cima Marmotta) | 3.330 m s.l.m. | 3.327 m ü. A. | |
| Hintere Schöntaufspitze | 3.325 m s.l.m. | 3.324 m ü. A. | |
| Laaser Spitze (au Orgelspitze) | 3.305 m s.l.m. | 3.304 m ü. A. | |
| Hasenöhrl (l'Orecchia di Lepre) | 3.257 m s.l.m. | 3.256 m ü. A. | |
| Piz Murtaröl | 3'180 m ü. M. | ||
| Piz Tea Fondada | 3'143 m ü. M. | ||
| Piz Schumbraida | 3'124 m ü. M. | ||
| Monte Scorluzzo | 3.094 m s.l.m. | ||
| Piz Umbrail | 3'032 m ü. M. | ||
| Rötlspitze | 3'026 m ü. M. | ||
| Piz Daint | 2'967 m ü. M. | ||
| Piz Turettas | 2'962 m ü. M. | ||
| Jennwand | 2.962 m s.l.m. | 2.958 m ü. A. | |
| Dreisprachenspitze | 2'843 m ü. M. | ||
| Piz Chavalatsch | 2'763 m ü. M. | ||
| Munt la Schera | 2'586 m ü. M. | ||
| Glurnser Köpfl | 2.401 m s.l.m. |
Geology
D Hauptgipfel vu dr Ortler-Alpe, Ortler, Zebrù un Königspitze bstehn us Dolomit- un Chalchgschtai, wu do as 1000 Meter dicki Sedimäntschicht vum zäntralalpine Mesozoikum uf em Veltliner Basiskrischtallin ufglageret isch. Des entspricht em Ötztal- un Silvrettakrischtallin un ghert zum oschtalpine Altkrischtallin. Des chunnt großflechig as Quarzphyllit an d Oberflechi, in dr Angelusgruppe au as Orthogmeis. Unter däne Gnais un Quarzphyllit cheme uf dr Laaser Syte Phyllitgnais mit Yyschaltige vu Amphibolit un vor allem Marmor ans Dagesliecht. Die lifere dr beriemt Laaser Marmor, wu inn verschidene Bruch abböue wird. In dr Jennwand bildet dr Marmor, wu im Dal flach lyt, yydrucksvolli Faltestrukture.[6][7]
Dier- un Pflanzewält
Fauna
Näben em gängige Wild wie Reh, Gäms un Rothirsch sin im Nationalpark Staibeck uusgsetzt wore. Murmeli het s vyl uf dr Sidsyte vum Confinalechamm un im Rabbital, sunscht aber ender sälte. Au dr Name vum See Lago Marmotta (ital. marmotta: Murmeli) uf ere Hechi vu 2704 m im hintere Peiotal wyst uf signifikanti Vorchuu hii. Bis ufe zue dr Alpe findet mer dr Fäldhaas, in greßere Hechene au als dr Schneehaas. S Verbraitigsbiet vu dr Schneemuus goht bis an Rand vu dr Glätscher. Bi dr Saiger, wu Flaisch frässe, findet mer in dr untere Lage dr ab un zue dr Fugs un bis ufe s Wiiseli.
In dr Ortler-Alpe het s gringi Bständ vu Adler, Uhu, Graager un Urhiener, e wenig mee git s Haselhuen un Alpüeschtaihuen un no mee s Alpeschneehuen. Alpesägler, Wasseramsle, Bachstelze, Schneespatz un Alpebrunälle cha mer in unterschidlige Bständ bschaue. In dr Bäch het s Äsche, Bach- un Marmorierti Forälle. Bi dr Wirbellose sin vor allem dr Alpe-Skorpion (Euscorpius germanus) un dr Glätscherfloh inträssant.
Flora
Dr Wald isch uf dr Nordsyte vum Gebirg dichter un goht hecher ufe, wie an dr wenig bewaldete Sid- un Weschtsyte. Im Martelltal lyt di ober Baumgränze uf iber 2000 m, Arve un Wyss-Danne cheme do uf di greschte Hechene. Drotz em gringe Waldbstand het s uf dr Sidsyte nit sälli inneralpin Druckevegetation, wie si typisch isch fir di no Side uusgrichtete Haale vum Vinschgau (Sonnenberg).
Uf Haale mit krischtallinem Untergrund driejt d Grienerle, bis zue dr Baumgränze ersetzt si vylmol d Latsche, wu s in dr Ortler-Alpe ni t seli vyl het.
Verschideni Arte vum Yysehuet hän gärn krischtallin Untergrund, wu si vylmol mit dr Grienerle vergsellschaftet sin.
Ab dr Baumgränze dominiere Enzian un Alperose, uffellig sin di Geel Alpe-Chueschälle (Schwäfelanemone), dr Glätscher-Hahnefueß un di rot Primel. S Edelwyss chunnt dergge sälte vor. Scheuchzers Wollgras dominiert d Hochmoos.
Di nival Stapfle isch bregt vu Flächte un Miesch, ab un zue wagse Mannsschild- un Staibrächarte, dr Glätscher-Hahnefueß un e baar Enzianarte.
Turismus
Schutzhitt
- Alp Muraunza, 2.163 m s.l.m., privat, Umbrailgruppe
- Berglhitte (Rifugio A. Borletti), 2.188 m s.l.m., 1886 vu dr Sektion Hamburg vum DÖAV böue.
- Rifugio Berni al Gavia, 2.545 m s.l.m., CAI
- Rifugio Bozzi, 2.478 m s.l.m., CAI
- Rifugio Cesare Branca, (Brancahitte), 2.493 m s.l.m., CAI
- Casatihitte (Rifugio G. Casati), 3.254 m s.l.m., CAI
- Cevedalehitte (Rifugio del Cevedale, Rifugio G. Larcher), 2.608 m s.l.m., SAT
- Rifugio Dorigoni, Dorigonihitte, (Rifugio Saent), 2.436 m s.l.m., SAT
- Düsseldorfer Hitte, (Zaytalhitte, Rifugio Serristori), 2.721 m s.l.m., 1892 vu dr Sektion Düsseldorf vum DÖAV böue.
- Furkelhitte, 2.153 m s.l.m., privat, Fallaschchamm
- Höchster Hitte, auch Grünseehitte (Rifugio Umberto Canziani), 2.560 m s.l.m., CAI, Ultental
- Haselgruberhitte (Rifugio Stella Alpina al Lago Corvo), 2.425 m s.l.m., privat
- Hintergrathitte, Bergführergesellschaft Sulden, 2.661 m s.l.m.
- Livriohitte (Rifugio Monte Livrio), 3.174 m s.l.m., CAI
- Laaser Hitte 2.047 m s.l.m., AVS, uubewohnt.
- Marteller Hitte, 2.610 m s.l.m., AVS
- Julius-Payer-Hitte, 3.029 m s.l.m., 1875 vu dr Sektion Prag vum DÖAV böue.
- Pizzinihitte (Rifugio L. E. Pizzini), 2.706 m s.l.m., CAI
- Rifugio Quinto Alpini (V° Alpini-Hitte), 2.878 m s.l.m., CAI
- Schaubachhitte (Rifugio Città di Milano), 2.581 m s.l.m.
- Tabarettahitte, Bergführergesellschaft Sulden, 2.556 m s.l.m.
- Viozhitte (Rifugio Mantova al Vioz), 3.535 m s.l.m., SAT. D Viozhitte isch ain vu dr hegschtglägene Hitte vu dr Oschtalpe.
- Zufallhitte (Rifugio Nino Corsi), 2.265 m s.l.m.
Biwakschachtle
- Capanna Battaglione Ortles, 3.130 m s.l.m. ⊙ zwische Passo Dosegù un Pizzo di Val Umbrina
- Bivacco Giancarlo Colombo, 3.485 m s.l.m. ⊙ zwische Col de la Mare un Monte Ròsole
- Hochjochbiwak (Bivacco Città di Cantù), 3.535 m s.l.m. ⊙ am Hochjoch
- Bivacco Giampaolo Del Piero, 3.180 m s.l.m. ⊙ am Grat zwische Monte Confinale un Cima della Manzina
- Bivacco Francesco Meneghello, 3.340 m s.l.m. ⊙ am Colle degli Orsi
- Bivacco Ninotta, 3.380 m s.l.m. ⊙ zwische Tucketpass un Hintere Madatschspitze
- Bivacco Leone Pellicioli, 3.230 m s.l.m. ⊙ Sidgrat vum Fernerkogel
- Bivacco Provolino, 3.051 m s.l.m. ⊙ weschli vum Passo dell’Ables
- Bivacco Séveso, 3.398 m s.l.m. ⊙ am Sidweschtgrat vum Pizzo Tresero
- Tablander Warter (Schwarze-Biwak, Bivacco Schwarzer), 2.610 m s.l.m. ⊙ Zufrittchamm, oberhalb vum Falkomaisee
- Tschirfeckbiwak (Bivacco Vittorio Lombardi), 3.316 m s.l.m. ⊙ Ortlernordgrat
Literatur un Charte
- Louis Friedmann: Die Ortler Gruppe. In: Deutscher und Österreichischer Alpenverein: Die Erschliessung der Ostalpen (Band II, 1894), S. 66 ff.
- Gino Buscaini: Guida dei monti d’Italia: Ortles-Cevedale. Parco Nazionale dello Stelvio. Club Alpino Italiano Touring Club Italiano, Mailand 1984.
- Peter Holl: Alpenvereinsführer Ortleralpen. Bergverlag Rudolf Rother, München 1990, ISBN 3-7633-1313-3.
- Julius Payer: Die Centralen Ortler-Alpen (Gebiete: Martell, Laas und Saent). Nebst einem Anhange zu den Adamello-Presanella-Alpen. Justus Perthes, Gotha 1872.
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 08, Ortles-Cevedale / Ortlergebiet. Uusgab 1988.
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 42, Ultental / Val d’Ultimo
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 44, Vinschgau - Sesvenna / Val Venosta
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 45, Latsch – Martell – Schlanders / Laces – Val Martello - Silandro
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 48, Val di Peio – Val di Rabbi – Val di Sole
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica 1:25.000, Blatt 64, Val di Non – Le Maddalene – Cles – Roén – Mendola
- Casa Editrice Tabacco, carta topografica:25.000, Blatt 69, Livigno – Bormio – Passo del Bernina
Weblink
Commons: Ortler-Alpe – Sammlig vo Multimediadateie- Ortler-Alpen uf Peakbagger.com
Fueßnote
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Peter Holl: Alpenvereinsführer Ortleralpen
- ↑ Alpenvereinseinteilung der Ostalpen
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA), Club Alpino Italiano – BiblioCai (Webdokument, pdf 1,6 MB)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Darstellig no Hanspaul Menara un Josef Rampold: Südtiroler Bergtouren. Athesia, Bozen 1976, S. 114–125
- ↑ Ortler-Alpen 1:25.000, map.geo.admin.ch, Bundesamt für Landestopografie - swisstopo
- ↑ Dr. Ernst Ott: Zur Geologie der Ortleralpen, in Peter Holl: Alpenvereinsführer Ortleralpen
- ↑ Vergrößerung der Geologischen Übersichtskarte der Republik Österreich 1:1.500.000 (PDF; 20,5 MB),
|
Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Ortler-Alpen“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde. |