Bearbeite vo «Surbtalerjiddisch»

{{Dialekt|Zürichdeutsch|Züritüütsch|Züritüütsch}}
S '''Surbtaalerjiddisch''' (oder s '''Surbtaaler Jiddisch''') isch en [[Jiddische Sprache|weschtjiddische]] Tialäkt gsy, wo vom 17. bis i s 20.&nbsp;Jarhundert die [[Judentum|jüdischen]] Ywoner im [[Surbtal|Surbtaal]] (wo im hüt aargauische [[Bezirk Zurzach|Zùùrzipiet]] lyt) gredt händ reschp. wo am Schluss na Lüüt händ chöne rede, wo dèren iri Elteren oder Groselteren us em Surbtaal gstamt sind. Hüt isch dèè Tialäkt verlosche, aber er isch na quasi im letschte Momänt bsunders vo de [[Florence Guggenheim-Grünberg]] dokumäntiert woorde.

Sälber händ d Sprächer und Sprächerinen irer Mundaart nöd «Jiddisch» gsäit – das isch en Amerikanismus us em spaate 19.&nbsp;Jarhundert. Si händ ere '''Jidischdajtsch''', aso «Jüdischtüütsch», gsäit.<ref> Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Sprache der Schweizer Juden von Endingen und Lengnau''  (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 1). Jüdische Buchgemeinde, Zürich 1950, S.&nbsp;4.</ref>

== D Spraach ==
[[Datei:Reliefkarte Aargau.png|mini|hochkant=2|Ändigen und Längnau ligged im Nordoschtegge vom Kanton Aargau]]
[[Datei:Endingen Synagoge 2014-03-13 01 stitch.jpg|mini|d Sinagoog vo Ändige]]
[[Datei:Lengnau Synagoge.jpg|mini|d Sinagoog vo Längnau]]

=== Geograafischi und linguistischi Yyoornig ===
I de Schwyz isch Weschtjiddisch i zwäi Döörffer gredt woorde: z [[Endingen AG|Ändige]] und [[Lengnau AG|Längnau]]. Si ligged ganz im Nordoschte vom hüttige Kanton Aargau – hischtoorisch gsee imene Gibiet, wo e [[Gemeine Herrschaft|gmäini Hèrrschaft]], aso en äidgnössischs Undertaaneland gsy isch. I de Nööchi isch de wichtig Mèèrt vo [[Bad Zurzach|Zùùrzi]] gläge, wo s händ chöne Handel trybe. Ires Jiddisch hät zum Südweschtjiddisch ghöört, wie s Jiddisch vom [[Badisches Oberland|süüdliche Land Bade]] und vom [[Elsass|Elsis]]. En wichtige spraachlichen Underschiid zum Jiddisch vom Elsis isch gsy, das es ''u'' es ''u'' pliben isch und nöd zum ''ü'' woorden isch (im Surbtaal hät s öppe ''buuch'' ‘Buech’ ghäisse, im Elsis ''Büüch''.<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Surbtaler Jiddisch: Endingen und Lengnau. Anhang: Jiddische Sprachproben aus Elsass und Baden'' (=&nbsp;''Schweizer Dialekte in Ton und Text.'' Teil 1: ''Deutsche Schweiz.'' Heft 4). Huber, Frauenfeld 1966, S.&nbsp;8&nbsp;f.; lueg überhaupt au Florence Guggenheim-Grünberg: ''Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 10). Juris, Zürich 1973.</ref>

=== Zuestand und Wariante ===
Um 1900 ume i s Surbtaalerjiddisch na e Vollmundaart gsy, das ghäisst, nöd wie anderschwoo e tüütschi Mundaart mit jiddische Räschte drin.<ref> Florence Guggenheim-Grünberg: ''Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 10). Juris, Zürich 1973, S.&nbsp;9.</ref> Weschtjiddischi Vollmundaarte hät s doozmaal ussert im Surbtaal fascht nu na im Elsis und im weschtlichen [[Ungarn]] ggèè, suscht hät s sich fascht überall a d Tialäkt rundume und a s Hoochtüütsch assimiliert. D Guggenheim-Grünberg hät as Grund für dèè guet Erhalt aagnaa, das s Weschtjiddisch in ere [[Alemannisch|alemanischen]] Umgäbig halt hät chönen am beschte sälbschtändig blybe, wil s e ganz en anderi Luutstruktuur ghaa hät as d Tialäkt rundume<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Surbtaler Jiddisch: Endingen und Lengnau. Anhang: Jiddische Sprachproben aus Elsass und Baden'' (=&nbsp;''Schweizer Dialekte in Ton und Text.'' Teil 1: ''Deutsche Schweiz.'' Heft 4). Huber, Frauenfeld 1966, S.&nbsp;4; Florence Guggenheim-Grünberg: ''Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 10). Juris, Zürich 1973, S.&nbsp;9&nbsp;f.</ref> – daadezue dän une mee.

S Surbtaalerjiddisch hät s i zwoo Wariante ggèè, as ''jidischdajtsch'' (d Alltaagsspraach) und ''looschen ekoudesch'' (d Ghäimspraach vo de Rosshändler). ''Looschen ekoudesch,'' wörtlich ‘d Spraach vom Häilige’, isch aber au de Name vom sakraalen aschkenaasische [[Hebräische Sprache|Hebrèèisch]] gsy, me mues aso uufpasse bi dèm Woort. Der Underschiid zwüschet em Alltaagsjiddisch und em Rosshändlerjiddisch isch der Aatäil vo Wöörter gsy, wo us em Hebrèèisch und Aramèèisch choo sind: I der Alltagsspraach hät dèè öppe 2 Prozent (bi de Fraue) bis 8 Prozänt (bi de Mane) uusgmachet, und rund 70 Prozänt sind [[Substantiv|Subschtantyv]] gsy; i de Händlerspraach aber sind d Wöörter über 30 Prozänt hebrèèisch-aramèèisch gsy, und näbet 55 Prozänt Subschtantyv sind 45 Prozänt [[Verb|Wèrb]], [[Adjektiv|Adjektyv]], [[Zahlwort|Zaalwöörter]] und Suschtigs gsy.<ref>Jürg Fleischer: ''Westjiddisch in der Schweiz und Südwestdeutschland. Tonaufnahmen und Texte zum Surbtaler und Hegauer Jiddisch'' (=&nbsp.;''Beihefte zum Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry.'' Band 4). Niemeyer, Tübingen 2005, S.&nbsp;17–20. Lueg au Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Surbtaler Pferdehändlersprache.'' I: ''Zeitschrift für deutsche Philologie'' 100, 1981, S.&nbsp;43–55; Florence Guggenheim-Grünberg: ''Wörterbuch zum Surbtaler Jiddisch. Die Ausdrücke hebräisch-aramäischer und romanischen Ursprungs. Einige bemerkenswerte Ausdrücke deutschen Ursprungs. Anhang: Häufigkeit und Arten der Wörter hebräisch-aramäischen Ursprungs'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 11). Juris, Zürich 1976, 2.&nbsp;Uuflaag 1983, S.&nbsp;45–49.</ref>

=== Undergang und Naaläbe ===
Ab em spaate 19.&nbsp;Jarhundert isch s Surbtaalerjiddisch nümen a d Chind wyterggèè woorde. Das hät zwee Gründ ghaa: Zum äinte sind mit der Yfüerig vo de Niderlassigsfreihäit 1866 (lueg une) di jüdischen Ywoner us de Döörffer Ändigen und Längnau furtggangen und i d Stedt zoge, und deeten isch s Reden imene vergangehäits- und minderhäitsfixierte Tialäkt nüme sinnvoll gsy. Und zum andere hät s scho früener Lüüt ggèè, wo gfunde händ, mer sell das Idioom doch äntli ablegge; so hät der Ändiger Rabyner Leopold Wyler scho um 1850 ume syne Lüüt gsäit, Jiddisch sei veraltet und mer seli s dur d Landesspraach ersetze. Für d Dokumäntazioon vom Surbtaalerjiddisch, wo mer zwüschet 1934 und de früene 1980er-Jaar na gmachet hät (lueg une), hät mer aso scho Lüüt byzoge, wo die Spraach äigetli nümen im Alltaag gredt händ, und es sind au nümen ali würkli mueterspraachlich jiddisch gsy (Primèèrsprächer), sondern si händ s zum Täil nu na über iri Groselteren und anderi alti Lüüt gleert ghaa (Sekundèèrsprächer).

D Erinnerig hät aber na lang aneghebet. Na im spaate 20.&nbsp;Jarhundert hät de Michy Bollag nöd nu es Wöörterbuech zämegestelt, näi, er hät au na acht äigeni Täggscht über jüdischi Fäscht und Fyrtig im Surbtaalerjiddisch gschribe. Und bis hüt säged sich Jude z Züri ''gut schabes'' ‘schööne Sabbat’, ''gut woch und gut jaar'' ‘heb e gueti Zyt’ (en Gruez zum Uusgang vom Sabbat; daa müesst s statt ''jaar'' guet jiddisch ''jòòr'' luute) und ''gut jontef'' ‘schööne Fyrtig’), dän au öppe ''vil hazloche'' ‘vil Glück’.<ref>Luut eme Gsprööch mit eme Mitgliid vo de Israelitische Religioonsgsellschaft Züri. Lueg au Werner Weinberg: ''Die Reste des Jüdischdeutschen,'' Stuttgart 1969 und ''Lexikon zum religiösen Wortschatz und Brauchtum der deutschen Juden''. Stuttgart 1994, wo s under anderem au um das Theema gaat.</ref>

Nöd nu d Jude vo Ändigen und Längnau händ Jiddisch chöne, näi, au d Chrischte. Na um 1980 ume hät en Aargauer Zytig e ganzi Lyschte vo jiddische Wöörter usepraacht, wo d Surbtaaler Chrischte gchänt händ.<ref>I de Biblioteek vom ''Schwyzerischen Idiotikon'' z Züri.</ref> Und nödjüdischi Aargauer händ im 20.&nbsp;Jarhundert im Militèèrdienscht amig «Jiddisch» gredt (s isch alwäg es Gmisch gsy us Schwyzerüütsch und Jiddisch), wänn s vo de Kameraade nöd händ wele verstande wèèrde.<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Surbtaler Pferdehändlersprache.'' I: ''Zeitschrift für deutsche Philologie'' 100, 1981, S.&nbsp;43–55, daa uf de Syte 46.</ref>

== Wèer s Surbtaalerjiddisch gredt hät ==
Juden in dèm Gibiet, wo hüt zur Schwyz ghöört, hät s scho im Mittelalter ggèè. Me chan aber nu röötle, was und wie die gredt händ. Vo 1385 git s us Züri en Urfeedbrief (das isch es Dokumänt, wo die, wo underschrybed, schwööred, das si uufhöred stryte), wo i hebrèèischer Schrift verfasst isch. De Täggscht isch aber offesichtlich glych tüütsch und nöd jiddisch, wil wèèr s Jiddisch, stiend daa sicher nööd i chrischtlicher Manier «herrn Mose buoch», sonder «Touroh, Toroh» ([[Torah]]).<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Ein deutscher Urfehdebrief in hebräischer Schrift aus Zürich vom Jahre 1385.'' I: ''Zeitschrift für deutsche Mundartforschung'' 22, 1955, S.&nbsp;207–214; Florence Guggenheim-Grünberg: ''Sprachen und schrieben die Zürcher Juden jiddisch zu Ende des 14.&nbsp;Jahrhunderts?'' I: Hermann-Josef Müller, Walter Röll (Ug.): ''Fragen des älteren Jiddisch. Kolloquium in Trier 1976. Vorträge'' (=&nbsp;''Trierer Beiträge.'' Sonderheft 2). Universität Trier, Trier 1977, S.&nbsp;2&nbsp;f.
</ref> Im Spaatmittelalter händ d Jude müese d Schwyz verlaa.

Ab em spaate 16.&nbsp;Jarhundert sind s aber naadisnaa wider zruggchoo. Im aargauische Längnau isch zum eerschte Maal 1622 vomene Juud d Reed. Deete, im Surbtaal, händ s dän au iri Sinagooge poue: di eerscht z Längnau 1750 und di eerscht z Ändige 1764; di hüttige stattliche Gotteshüüser stamed vo 1848 und 1852. 1776 hät di äidgnössisch [[Tagsatzung|Tagsatzig]] bschlosse, Jude törffid i de ganze Schwyz überhaupt nu na in dène bäide Döörfer wone. 1774 isch vo 108 Familie d Reed, wo z Ändigen und z Längnau gwont händ; 1702 sind s na 36 Huushaltige gsy.<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Sprache der Schweizer Juden von Endingen und Lengnau''  (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 1). Jüdische Buchgemeinde, Zürich 1950, S.&nbsp;8.</ref><ref name="Geschichte">Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Juden in der Schweiz'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 7). Juris, Zürich 1961, 2.&nbsp;Uuflaag 1976; Gaby Knoch-Mund, Robert Uri Kaufmann, Ralph Weingarten, Jacques Picard, Philipp von Cranach: ''Judentum.'' I: ''[[Historisches Lexikon der Schweiz]].'' Band 6. Schwabe, Basel 2007, S.&nbsp;828–836.</ref>

D [[Helvetik]] (1798–1803) hät, andersch as für di chrischtliche Schwyzer, de Surbtaaler Jude nöd vil praacht. Im [[Zwetschgenkrieg|Zwätschgechrieg]] 1802 hät me sogaar bhauptet, si segid «Provitöör», und hät iri Hüüser plünderet. 1862 isch im [[Kanton Zürich|Kanton Züri]] (nöd im Kanton Aargau) aber d Niderlassigsfreihäit au für Juden ygfüert woorde – und na im glyche Jaar händ Surbtaaler Jude z [[Zürich|Züri]] di [[Israelitische Cultusgemeinde Zürich|Israelitisch Cultusgmäind]] gründet. 1866 isch d Niderlassigsfreihäit dän über en Änderig vo de [[Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft|Bundesverfassig]] i de ganze Schwyz ygfüert woorde. <ref name="Geschichte" /> Die nöi Freihäit hät dezue gfüert, das d Juden us em Surbtaal abgwanderet sind, zum Täil uf [[Baden AG|Bade]], hauptsächli aber uf Züri:<ref>D Zaale vo de Gsamtbivölcherig und de jüdische Bivölcherig nach Jürg Fleischer: ''Westjiddisch in der Schweiz und Südwestdeutschland. Tonaufnahmen und Texte zum Surbtaler und Hegauer Jiddisch'' (=&nbsp.;''Beihefte zum Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry.'' Band 4). Niemeyer, Tübingen 2005, S.&nbsp;10.</ref>

{| class="wikitable"
! Jaar||jüdischi Ywoner z Ändige<br /> (Aatäil a alne Lüüt)||jüdischi Ywoner z Längnau<br /> (Aatäil a alne Lüüt)
|-
|1850||990 (= 51 %)||525 (= 30 %)
|-
|1880||455 (= 31 %)||206 (= 15 %)
|-
|1920||80 (= 8 %) ||73 (= 6 %)
|-
|1950||15 (= 1 %)||8 (= 0 %)
|}

== D Luutig ==
En Tiräktverglych zwüschet em [[Aargauerdeutsch|hoochalemanische Surbtaalertialäkt]] und em Surbtaalerjiddisch zäiget tüütli, wie verschide die beede Spraache gsy sind. Mir schrybed daa beedi i de [[Dieth-Schreibung|Dieth-Schrybig]] – esoo hät s d Guggenheim-Grünberg au sälber i de Publikazioon vom Fonogrammarchyv und i irem Wöörterbuech gmachet («mhd.» = [[Mittelhochdeutsch|mittelhoochtüütsch]]; es Strichli über em Wokaal bidüütet Lengi; e Tilde bidüütet [[Nasalvokal|Nasalierig]]; es ''s'' mit Pünktli drunder isch e stimmhafts, wie i [[ARD]]-Tüütsch ''Sonne'' oder i änglisch ''zero'').<ref>Di mäischte Daate daa sind us em ''[[Sprachatlas der deutschen Schweiz|Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz]]'' gnaa, und zwaar luut em Dieter Thommen: ''Das Surbtaler Jiddisch. Darstellung auf Grund der Aufnahme des Sprachatlasses der deutschen Schweiz,'' unpublizierti Lizänziaatsaarbet, Uniwèrsitèèt Basel, Tüütsches Seminar, 1987; die hät der Autor vo dèm Artikel mit de Daate vo de verschidenen Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg ali überprüefft und wänn nöötig korigiert und zum Täil au ergänzt, wän d SDS-Daate nöd glanget händ. Lueg au Florence Guggenheim-Grünberg: ''Zur Phonologie des Surbtaler Jiddischen.'' In: ''Phonetica'' 2, 1958, S.&nbsp;86–108.</ref>

{|class="wikitable" 
!mhd.||Surbtaalertüütsch||Surbtaalerjiddisch||Schrifttüütsch
|-
| a
| ''Chatz, fale, Maage, Nacht''
| ''khaz, fale, maage''<br /> vor cht: ''naacht''
| Katze, fallen, Magen, Nacht
|-
| e
| ''Bett, fescht;''<br /> vor Nasal: ''äng, tänke''
| ''Bett, fescht, eng, dengge''
| Bett, fest, eng, denken
|-
| ä
| ''Chälbli, Wäschpi, Wäägeli''
| ''khelble, weschpe, weegele''
| Kälblein, Wespe, Wägelchen
|-
| ë
| ''ässe, Wääg;''<br /> vor r: '' schtèèrbe''
| ''esse, weeg;''<br /> vor r: ''schtèrbe''
| essen, Weg, sterben
|-
| i
| ''sìnd, wìder, Bìre, Gschììr''
| ''sin, wider;''<br /> vor r: ''bèère, gschèèr''
| sind, wieder, Birnen, Geschirr
|-
| o
| ''folge, hoble, Ross''
| ''folge, hoble, ross''
| folgen, hobeln, Ross
|-
| ö
| ''chöne, Rössli, Döörffer''
| ''khene, ressle;''<br /> vor r: ''dèrfer''
| können, Rösslein, Dörfer
|-
| u
| ''Hund, Hunger, Brugg, Wurscht''
| ''hund, Hunger, Brugg;''<br /> vor r: ''wòrscht''
| Hund, Hunger, Brücke, Wurst
|-
| ü
| ''Chüngel, Schlüssel, Schtuck, tǜǜr''
| ''khingl, schlissl, schtigg;''<br /> vor r: ''dèrr''
| [Kaninchen], Schlüssel, Stück, dürr
|-
| ā
| ''Òòbig, fròòge, Jòòr, nòòch''
| ''Oubed, frouge;''<br /> vor ch, r: ''nòòch, Jòòr''
| Abend, fragen, nah, Jahr
|-
| ǟ
| ''Chèès, mèè(j)e, lèèr''
| ''Khees, meee;''<br /> vor r: ''lèèr''
| Käse, mähen, leer
|-
| ē
| ''mee, Schnee, Leerer''
| ''mej, schnej;''<br /> vor r: ''lèèrer''
| mehr, Schnee, Lehrer
|-
| ō
| ''Boone, Brood, Chroone''
| ''boune, broud, groun''
| Bohnen, Brot, Krone
|-
| ȫ
| ''böös, schöön, ghööre''
| ''bejs, schẽj̃;''<br /> vor r: ''hèère''
| böse, schön, hören
|-
| ī
| ''Iis, schriibe;''<br /> im Hiat/Uusluut: ''Blei''
| ''ajs, schrajbe, blaj''
| Eis, schreiben, Blei
|-
| ū
| ''Huus, Muus, Buuch;''<br /> im Hiat/Uusluut: ''boue''
| ''hous,<ref name="hous">I de Florence Guggenheim-Grünberg irem Uufsatz ''Zur Phonologie des Surbtaler Jiddischen'' i de ''Phonetica'' 2, 1958, ghäisst s zwaar, /houz/ heb e stimmhafts Schluss-s, aber sowol luut em ''Language and Culture Archive of Ashkenazic Jewry,'' luut em ''Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz'' reschp. de Lizänziaatsaarbet vom Dieter Thommen und au gmèèss de fonoloogisch paraleelen andere Luut gchänts s Surbtaaler- reschp. Weschtjiddisch Verluscht vo de Stimmhaftigkäit im Uusluut.</ref> mous, *boue'' (au ''-au-'');<br /> vor r: ''bòòch''
| Haus, Maus, bauen, Bauch
|-
| ṻ
| ''Müüs, hüür;''<br /> im Hiat/Uusluut: ''nöi''
| ''majs, hajer, naj''
| Mäuse, heuer, neu
|-
| ei
| ''Bäi, Gäiss, Säil''
| ''bãã, gaas, ṣaal''
| Bein, Geiss, Seil
|-
| ou
| ''Aug, chauffe, glaube''
| ''aag, khaafe, glaabe''
| Auge, kaufen, glauben
|-
| ie
| ''nie, Schtiere, Rieme''
| ''nii, schtiire, riime''
| nie, Stiere, Riemen
|-
| uo
| ''Fuess, Schue, Schtuel''
| ''fuuss, schuu, schtuul
| Fuss, Schuh, Stuhl
|-
| üe
| ''Chüe, Hüener, grüen
| ''khii, hiiner, grĩĩ
| Kühe, Hühner, grün
|-
| chs
| ''Flachs, sächs, wichse''
| ''flaggs, seggs, wiggse''
| Flachs, sechs, wichsen [ks]
|-
| k-
| ''Chind, Chopf, Chroone''
| ''khind, khopf, groun''
| Kind, Kopf, Krone
|-
| -ck(-)
| ''trucke, trinke, Schpäck''
| ''drugge, dringge, spegg/spekh''
| drücken, trinken, Speck
|-
| t-
| ''Taag, Tanne, Turm
| ''daag, dane, durm
| Tag, Tanne, Turm
|}

Wie mer i den Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg gseet, verhalted sich Wokääl, wo eerscht sekundèèr teent woorde sind, im Surbtalerjiddisch wie alti Lengene. Es ghäisst aso au ''lejge'' ‘legge’, ''zejle'' ‘zele’, ''houle'' ‘hole’, ''woune'' ‘wone’, ''gewejnlich'' ‘gwöndli’. Im Surbtaalertüütsch sind i dène Fäll di alte Chürzene erhalte plibe, und wo s au teent hät, sind di nöie Langwokaal nöd mit den alte Langwokaal zämegfale.

Dezue ane gilt na:
* S Surbtaalerjiddisch hät wie s Hoochtüütsch en wäicheren ''ich-''Luut, wo allerdings fascht wie ''sch'' töönt (alveopalataal), und en hèrteren ''ach-''Luut (welaar); s Aargauertüütsch hät nu de zwäit.
* S Surbtaalerjiddisch gchänt nasalierti Luut, s Aargauertüütsch nööd.
* S Surbtaalerjiddisch ''r'' isch e hinders, s aargauertüütsch e vorders.
* S Surbtaalerjiddisch underschäidet zwüschet eme stimmhafte ''s'' (zum Byspil in ''haaṣe'' ‘Hase’) und eme stimmloose (zum Byspiil i ''singe'' ‘singe’, ''hous'' ‘Huus’<ref name="hous" />), s Aargauertüütsch gchänt nu s stimmloos ''s''.

Di jiddische Wöörter, wo nöd us em Mittelhoochtüütsch, sondern us em Hebrèèisch und Aramèèisch stamed, sind de glyche Luutgsetz underläge wie di tüütschstämige. Au dèren iri Wokaal sind vor em ''ach-''Luut und dem ''r'' gsänkt woorde (''almoone'' ‘Witfrau’, aber ''mischpòòche'' ‘Familie’). Und au dènen iri uursprüngliche Langwokaal sind [[Diphthong|diftongiert]] woorde (''behejme'' ‘Groossvee’, ''oulem'' ‘Wält’) – ussert, si siged vor eme ''ch-'' oder ''r'' gstande (''nefèère'' ‘Sünd’, ''mòòchel sãj̃'' ‘verzie’). Me mues aber draa tänke, das me bi de hebrèèisch-aramèìsche Wöörter grundsätzlich vo der aschkenaasische Luutig mues uusgaa, nöd vo de sefardische. Das Hebrèèisch, wo me hüt z Israel redt, und daas, wo di chrischtliche Theolooge bruuched, hät mee oder weniger di sefardisch Uusspraach as Grundlaag.

== De Woortschatz ==
Au de Woortschatz isch zum Täil ganz andersch as dèè vom Aargauertüütsch. Mer bringed daa e paar Byspil, und na mee hät s wyter une.<ref name="Daate">D Daate sind zämeträit us de Publikazioonen und Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg, zum Täil au us em Wöörterbuech vom Michy Bollag und em Karl Weibel und veräinzlet dänn na us em Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz.</ref> Intressant isch, das sich de hebrèèischstämig Woortschatz vom Wescht- und vom Oschtjiddisch starch glycht.

=== Hebrèèisch- und Aramèèischstämigs ===
* Religioon, Kultus, jüdischs Rächt und Familie: ''almen'' ‘Witwer’, ''almoone'' ‘Witfrau’, ''balboos'' ‘Huushèrr, ''balbooste'' ‘Huushèrin’, ''bròòche'' ‘Säge, ''chasene'' ‘Hoochsig, ''choosen'' ‘Brüütigam, ''emuune'' ‘Glaube’, ''jontef, juntef'' ‘Fyrtig’, ''khaal'' ‘jüdischi Gmäind, ''khale'' ‘Bruut’, ''khejferoofes'' ‘Fridhoof’ (wörtlich ‘Graab vo de Vättere’), ''lefaje'' ‘Grebd’, ''mazejwe'' ‘Grabstein’, ''minig'' ‘Bruuch’, ''mischpòòche'' ‘Familie’, ''mischpet'' ‘Prozäss’, ''nedoowe'' ‘Gaab, Spänd’, ''nefèère'' ‘Sünd’, ''pasgene'' ‘religiöösi Fraagen entschäide’, ''rachmoones'' ‘Mitläid’, ''schabes'' ‘Samschtig, Sabbat’, ''schadchen'' ‘Eevermittler’, ''schechte'' ‘rituell metzge’, ''schiddich'' ‘vermittleti Ee’, ''zdoogge'' ‘Almose’. Daadezue ghööred au Wöörter, wo mit em jüdische Moondkaländer zämehanged: ''choudesch'' ‘Monet’, ''lefoone'' ‘Moond’, ''roschchoudesch'' ‘Nöimoond’. 
* Abstrakti Wöörter: ''chochme'' ‘Wyshäit’, ''dales'' ‘Armuet’, ''emes'' ‘Waret, würkli’, ''gewuure'' ‘Chraft’, ''gòòrel'' ‘Schicksal, Loos’, ''hanooe'' ‘Vergnüege’, ''khaas'' ‘Wuet’, ''khoofed'' ‘Eer’, ''maṣel'' ‘Glück’, ''mòòre'' ‘Angscht’, ''naaches'' ‘Zfridehäit’, ''rouges '' ‘Wuet, Èrger’, ''khòòch'' ‘Chraft’, ''schoolem, schuulem'' ‘Fride’, ''sèèchel'' ‘Verstand’, ''sgoone'' ‘Gfaar’, ''simche'' ‘Fröid’, ''sof'' ‘Änd’, ''taam'' ‘Gschmack’, ''zòòres'' ‘Sorge’.
* Brueffswoortschatz: ''behejme'' ‘Groossvee’, ''injen'' ‘Handel’, ''khoune'' ‘Chöiffer’, ''melòòche'' ‘Aarbet’, ''sòòcher'' ‘Händler, Chauffme’, ''zchòòre'' ‘Waar, Stoff’. I de Ghäimspraach vo de Rosshändler händ ali wichtige Wöörter chöne hebrèèischstämig sy: ''di susem hen ooser nid abmegajnt – di tofi schugged harbe, un di glaufim sin ooser z verkhinjene'' ‘D Ross händ würkli nöd abgschlage. Di guete choschted z vil, und d Göil sind würkli nöd z verchauffe’.
* Unspezyfische Woortschatz: ''chafer'' ‘Gnoss, Fründ’, ''choolem'' ‘Traum’, ''chooleme'' ‘tröime’, ''diire'' ‘Wonig’, ''ganef'' ‘Dieb, Schälm’, ''mòòchel sãj̃'' ‘verzie’, ''oulem'' ‘Wält, Öffentlichkäit’, ''pfue'' ‘Frucht (=&nbsp;Geträide)’, ''poonem/puunem'' ‘Gsicht’, ''matoone'' ‘Gschänk, Schmuck’, ''milchoome'' ‘Chrieg’, ''schee'' ‘Stund’, ''schigger'' ‘bsoffe’, ''schoute'' ‘Naar’, ''schtuss'' ‘tumms Züüg’, ''sod'' ‘Ghäimnis’, ''soone'' ‘Find’.
* «Chrischtlichi» Wöörter wèèrded a di jüdisch Kultuur aaggliche, so isch bi de ''tames-trajbelich'' ‘Trüübeli (Pl.), Johanisbeeri’ de Johanes de Töiffer vom tüütsche Woort dur de jüdisch Monetsname ''Tammus'' ‘Juni/Juli’ ersetzt woorde.

=== Tüütschstämigs ===
* Verwandtschaft: ''ette'' ‘Vater’ (verwandt mit em schwyzertüütschen ''Ätti''), ''memme'' ‘Mueter’, ''hèèdle'' oder ''hèrrle'' ‘Grossvatter (zmäischt vo s Vatters Syte; wörtlich «Herrli»)’, ''frajnd'' ‘verwandt’. Unklaar, vo woo s chunt, isch ''baa'' ‘Grosmueter, alti Frau’; andersch as i andere weschtjiddische Tialäkt hät mer im Surbtaalerjiddisch ''fraale'' ‘Grosmueter (wörtlich «Frauli»)’ nüme gchänt. Intressant isch, das für di nööchere Verwandtschaftswöörter im Oschtjiddisch slaawischstämigi Wöörter yträtte sind – daa isch aso en Underschiid zwüschet Oscht- und Weschtjiddisch.
* Wyteri intressanti Wöörter: ''gascht'' ‘aarme Mänsch, wo dureräist; öpper, wo nüüt hät’, ''geschtin'' ‘Frau, wo nüüt hät’ (di uursprünglich Bidüütig vo «Gascht» isch ‘Frömdling’ gsy), ''frajnd'' ‘verwandt’ (und nöd öppe ‘Fründ’), ''geniit'' ‘erfaare, ggüebt’ (im Schwyzertüütsch na im 15. und 16.&nbsp;Jarhundert as ''geniet'' bikant), ''goller'' ‘Güggel’ (im eltere Schwyzertüütsch isch ''de Goll, Gool'' oder ''Gööl'' en Possetryber oder Naar und de ''Goller'' es Rootbrüschtli), ''minich'' ‘weder milchig na fläischig, chan aso nach em jüdische Gsetz zu bäidem ggässe wèèrde’ (verglych alemanisch ''Münch'' oder jünger ''Mönch,'' aso äini, wo ekä Sex hät und drum au irgedwie «nöitraal» überechunt). Anderi surbtaalerjiddischi Wöörter würked uf d Alemane ganz tüütschländisch, öppe ''horche'' ‘zuelose’.

=== Romaanischstämigs ===
Für s Wescht- und für s Oschtjiddisch sind Wöörter tipisch, wo us em Altromaanisch chömed. S Weschtjiddisch gchänt vo dène na mee weder s Oschjiddisch:
* ''bensche'' ‘sägne’ (vgl. latynisch benedicere), ''bilzel'' ‘Magd’ (vgl. französisch pucelle, italienisch pulcella), ''braje'' ‘bitte, ylade’ (vgl. französisch prier), ''frimselich'' ‘Fadenudle, Fideeli’ (vgl. französisch vermicelle, italienisch vermicelli), ''lajene'' ‘läse, bsunders us de Torah vorläse’ (vgl. französisch lire), ''nittelnacht'' ‘Häiligaabig, Wienacht’ (vgl. latynisch natalis),  ''òòre'' ‘bätte’ (vgl. latynisch orare), ''planchene'' ‘gryne, bèègge’ (vgl. französisch pleindre),  ''sárgenes'' ‘Tootegwand’ (vgl. mittellatynisch sarg[i]a, sar[i]ca ‘feines Wolltuch’), ''schaalet'' ‘am Voortaag aagchochets Ässe, wo über d Nacht wyterchöchelet, so das mer am Sabbat chan öppis Warms ässe’ (vgl. französisch chaud, italienisch caldo).

== D Forme ==
=== Deklinazioon ===
D Meerzaalbildig vo de tüütschsstämige Wöörter im Surbtaalerjiddisch gaat im Grundsatz glych wie i de tüütsche Tialäkt rundume:
* ''daag'' ‘Tag’, Plural ''deeg'' ‘Tääg’; ''zajt'' ‘Zyt’, Plural ''zajte'' ‘Zyte’; ''khuu'' ‘Chue’, Plural ''khii'' ‘Chüe’; ''wajb'' ‘Wyb, verhüraateti Frau’, Plural ''wajber'' ‘Wyber’.<ref name="Daate" />
* Es chömed aber au hebrèèischi Ändige voor (vgl. une): ''naar'' ‘Naar’, Plural ''neroonem'' ‘Naare’; ''jung'' ‘Pùùrscht, Sùù’, Plural ''junges'' ‘Pùùrschte, Süü’; ''lifedaaler'' ‘Föiflyber’ – lifedaaler(s) ‘Föiflyber’ (Pl.); ''dine'' ‘Wèèe, Tüne’, Plural ''dines'' ‘Wèèe, Tüne (Pl.)’; ''khuuche'' ‘Chueche’, Plural ''khuuches'' ‘Chüeche’; ''mère'' ‘Mère, Stuete’, Plural ''mères'' ‘Mère, Stuete (Pl.)’.<ref name="Daate" /> Das gchänt mer au us em Oschtjiddisch.
* Tipisch isch für s Wescht- und für s Oschtjiddisch d Meerzaalbildig vo de [[Diminutiv|Verchlinnerigsforme]] uf ''-ch'' (i de Tüütschschwyz gchänt me das suscht nienets, und z Tüütschland sind s au nüme vil Tialäkt, wo das gchäned<ref>Lueg Anthony Robert Rowley: ''Zur Pluralbildung in den deutschen Dialekten:'' ach-''Plurale und verwandte Erscheinungen im Oberdeutschen.'' I: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'' 61, 1994, S.&nbsp;3–30.</ref>). I de mäischte schwyzertüütsche Tialäkt sind degägen Äizaal und Meerzaal idäntisch. Daa e paar Byspil: ''bòòcherle'' ‘chlyne Bueb, Schüeler’, ''brejtle'' ‘Bröötli’, ''fille'' ‘Füli’, ''gutele'' ‘Guetsli’, ''jingle'' ‘Bueb, Pùùrscht’, ''khelble'' ‘Chälbli’, ''maadle'' ‘Mäitli’, Plural ''bòòcherlich, brejtlich, fillich, gutelich, jinglich, khelblich, maadlich''.<ref name="Daate" />

Di hebrèèisch-aramèèischstämige Wöörter händ Meerzaalbildige, wie si au im Hebrèèisch und Aramèèisch voorchunt, gnöier gsäit i dènen irer aschkenaasische (aso tüütsch-jüdische) Wèrsioon.
* Männlichi Wöörter gönd vil uf ''-em'' (hebrèèisch ''-im'') uus; das zmäischt au de Wokaal wächslet, lyt im Umsprung vo de Bitoonig vo der eerschte uf di (uussprünglich) mittler Silbe: ''chaṣer'' ‘Sou’, ''schejgez'' ‘nödjiddische Bueb, Pùùrscht’, ''schochen'' ‘Naachber’, ''talmed'' ‘Schüeler’, Plural ''chaṣèèrem, schgouzem, schchejnem, talmiidem''. Es Byspil für e wyblichs Woort isch ''kejle'' ‘Grèèt’, Plural ''kejlem''.<ref name="Daate" />
* D Pluraländig ''-(e)s'' (aschkenaasisch ''-aus,'' [[Iwrit]] ''-ot'') chunt bi mändliche Wöörter au voor, öppe ''choolem'' ‘Traum’, ''chof'' ‘Schuld’, ''dòòr'' ‘Gschlächt, Gänerazioon’, Plural ''chaloumes, choufes, doures''. Tipisch isch si aber bsunders für die vile wybliche Wöörter uf ''-e'' wie ''behejme'' ‘Vee, Rind’, ''mediine'' ‘Gäget’, ''mizfe'' ‘Gibott, gueti Taat, Uufrueff zur Torahläsig’, Plural ''behejmes, mediines, mizfes''.<ref name="Daate" />
* Dän und wänn findt sich au e tüütschstämigi Pluralbildig: Bi ''jontef'' ‘Fyrtig’ gaat ''jomtoufem'' und ''jontefer,'' bi ''jeeled'' ‘Chind’ gaat ''jeloodem'' oder grad topplet ''jeloodemer,'' und bi ''schee'' ‘Stund’ und ‘Stunde’ isch en [[Umlaut|Umluut]] vom Plural in Singulaar ytrunge (vgl. oschtjiddisch ''scho'').<ref name="Daate" />

De surbtaalerjiddisch [[Artikel]], s surbtaalerjiddisch [[Adjektiv|Adjektyv]] und s surbtaalerjiddisch [[Pronomen|Pronoome]] händ im [[Dativ|Daatyv]] Plural ekäi äigeti Form, sondern si isch mit dèren im [[Nominativ|Nominatyv]] idäntisch – andersch as im Alemanisch. Au daa gaat s Surbtaalerjiddisch glych wie s Oschtjiddisch. Mer bringed e paar Byspil:<ref name="Daate" />
* surbtaalerjiddisch ''ous di alti zajte'' gägenüber schwyzertüütsch ''us den alte Zyte'' und ''e schloufliidle iri khinder singe'' gägenüber surbtaalertüütsch ''es Schlòòfliedli ire Chind(e) singe''.

=== Konjugazioon ===
Vil Wèrbforme sind andersch as im Schwyzertüütsch<ref name="Daate" /> – und mängsmaal sind di surbtaalerjiddische dènen im Oschtjiddisch nööcher:
* surbtaalerjiddisch ''gẽj̃, stẽj̃, khume, seje'' gägenüber schwyzertüütsch ''gòò, stòò, choo, gsee;''
* surbtaalerjiddisch ''sãj̃, is, sin, gewee (geweese); hõũ, hot, hen, ghet; wòre, wòrd, wòre(d), wòre''<ref>I de Täggscht vo de Guggenheim-Grünberg findt me nu die Forme, aber im Wöörterbuech und i de Täggscht vom Bollag und em Weibel ghäissts ''wère, wird, wòrde/gewòrde'' und dänn na ''gewen, gewejn'' – daa gseet me, das em Bollag s Schwyzertüütsch, s Oschtjiddisch (wo-n-en au intressiert hät) und vilicht au s Elsèèsserjiddisch daa und deet inegrutscht sind.</ref> gägenüber schwyzertüütsch ''sy, isch, sind, gsy; haa, hät, händ, ghaa; wèèrde, wììrd, wèèrded, wòòrde;''
* surbtaalerjiddisch ''gekhaaft, geleebt, gemaant, gewunsche, geplougt, gedrungge, ããgezunde'' gägenüber schwyzertüütsch ''gchaufft, gläbt, gmäint, gwünscht, plòòget, trunke, aazündt''.

Hebrèèisch- und aramèèischstämigi Wèrb wèèrded zmäischt wie tüütschstämigi schwachi Wèrb konjugiert:<ref name="Daate" />
* ''bejgere'' ‘verrecke’, ''gebejgert'' ‘verreckt’; ''jarschene'' ‘eerbe’, ''gejarschent'' ‘ggeerbt’; ''pasgene'' ‘religiöösi Fraagen entschäide’, ''gepasgent'' ‘entschide’.

Mängsmaal wird au e hebrèèischs Partizip Prèèsens mit em tüütschstämige Hülfswèrb ''sãj̃'' ‘sy’ verbunde:<ref name="Daate" />
* ''moochel sãj̃'' ‘verzie’, ''mekhadisch sãj̃'' ‘sägne’, ''sich mehane sãj̃'' ‘sich fröie’.
Die Wèrbe, wo mit ''sãj̃'' pildet wèèrded, händ im [[Perfekt|Pèrfäkt]] ursprünglich und hüt na im Oschtjiddisch s Hülfswèrb ''hõũ'' und nöd öppe ''sãj̃'' wie suscht. I den Uufnaame vom Surbtaalerjiddisch chunt aber bäides voor, d Sprächer sind da offebaar nüme sicher gsy: ''mer hot di lefoone mekhadisch gewee'' ‘me hät de Moondsäge pättet’, aber au ''unseraaner is sich mehane gewee'' ‘öiseräis hät sich gaar gfröit’.

Wie di tüütsche Mundaarten am [[Oberrhein|Oberrhy]] zwüschet Frankfurt und Basel hät au s Surbtaalerjiddisch im Verb de Äinhäitsplural uf ''-e''. Allerdings ghöört mer i den Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg nüd sälten au der Äinhäitsplural uf ''-ed'' vom Surbaalertüütsch. Es stönd drum im Surbtaalerjiddisch von 20.&nbsp;Jarhundert di beede Tüppe ''mir/ir/si mache'' und ''mir/ir/si mached'' näbetenand. Daa underschäidet sich s Surbtaaler- und s Oschjiddisch, s Oschtjiddisch hät drum wie s Hoochtüütsch de Zwooformeplural uf ''-n, -t, -n'' (und namal andersch isch es i gwüsse zäntraaloschtjiddische Tialäkt).

Es [[Präteritum]] gits nööd, für d Vergangehäit bruucht mer s [[Perfekt|Pèrfäkt]].  Forme vom [[Konjunktiv]] II sind öppe ''hett'' ‘hett’, ''wèèr'' ‘wèèr’, ''deet'' ‘tèèt’, ''khemed'' ‘chèèm(t)’, ''dèrfte'' ‘tèrfted’, ''khent'' ‘chönt’, ''meescht'' ‘müestisch’. Umschrybe tuet mer en mit «tue»: ''ich deet epes gee'' ‘ich wùùr/tèèt öppis gèè’.

== De Satzbou ==
Im Surbtaalerjiddisch chunt nach ere [[Präposition|Präposizioon]] de [[Dativ|Daativ]] mee voor weder im Schwyzertüütsch und im Schrifttüütsch. Wil s Oschtjiddisch alewyl de Daativ nach ere Präposizioon hät, chönt s Surbtaalerjiddisch au daa na en alti Gmäinsamkäit vo Wescht- und Oschtjiddisch zäige. Byspil, wo die letschte bäide der [[Akkusativ]] händ, sind:<ref name="Daate" />
* surbtaalerjiddisch ''im hous khume; uf der welt khume; e bòrde schtoud im ofe rãj̃gedõũ; eppes gemacht fòr de sigge; uf der zejle; fòr deene'' gägenüber schwyzertüütsch mit em Akkusativ: ''i s Huus choo; uf d Wält choo; e Bùùrdi Schtuude (Chriis) in Ofen ie taa; öppis gmacht für d Laubhütte; uf di(ch) zele; für die''.

De [[Relativsatz]] macht mer im Surbtaalerjiddisch wie im Schwyzertüütsch und überhaupt wyt umen im Süd(wescht)tüütsch mit ''wu'' ‘wo’.<ref name="Daate" /> I dèm Phunkt isch s Surbtaalerjiddisch andersch weder s Oschtjiddisch, wo als Relativpartikel wie männgi oschtmitteltüütsch und nordbairisch Mundaart ''wos'' ‘was’ bruucht.
* ''maj mòòre, wu an mir naagt'' ‘d Angscht, wo a mir gnaaget’.

== Oortsnäme ==
Natüürli händ au d Döörffer Ändigen und Längnau und na wyteri Oort i de nööcheren und wyteren Umgäbig en jiddische [[Ortsname|Name]]:<ref>Florence Guggenheim-Grünberg: ''Place Names in Swiss Yiddish. Examples of the Assimilatory Power of a Western Yiddish Dialect.'' I: Uriel Weinreich (Ug.): ''The Field of Yiddish. Studies of Language, Folklore, and Literature.'' Band 2. Mouton, The Hague 1965, S.&nbsp;147–157. – I dèm Uufsatz sind läider di schwyzertüütsche [æ] as [ɛ] gschribe, und auch suscht hät s e paar Fèèlerli.</ref>
{|
|! width="20%" valign="top" |
[[Endingen AG|Ändige]]: ''Endinge''<br />
[[Lengnau AG|Längnau]] (früener ''Längle''): ''Lengle, Lingle''<br />
[[Döttingen AG|Töttige]]: ''Dettinge''<br />
[[Erlinsbach AG|Äärlischpach]]: ''Èèdelsbach''<br />
[[Freienwil|Freiewiil]]: ''Frajewajl''<br />
[[Kaiserstuhl AG|Chäiserstuel]]: ''Khaaṣerstuul''<br />
[[Klingnau|Chlingnau]] (früener wol ''Chlingle''): ''Glingle''<br />
[[Laufenburg AG|Lauffeburg]]: ''Laafeborg''<br />
[[Leibstadt|Löibschlet]]: ''Laabstadt, Laabstedt''<br />
[[Lenzburg|Länzbrg]]: ''Lenzborig, Linzborig''<br />
[[Neuenhof AG|Nöiehoof]]: ''Najehoof''
|! width="20%" valign="top" |
[[Rekingen|Räckinge]]: ''Regginge''<br />
[[Rheinfelden|Ryfälde]]: ''Rajfelde''<br />
[[Schaffhausen|Schaf(f)uuse]]: ''Schafouṣe''<br />
[[Schneisingen|Schnäisige]]: ''Schnããṣinge''<br />
[[Spreitenbach|Spräitebach]]: ''Spraatebach''<br />
[[Strassburg|Straassburg]]: ''Strousborig''<br />
[[Tegerfelden|Tägerfäld]]: ''Deegerfelde''<br />
[[Würenlingen|Wür(e)linge]]: ''Wèrlinge''<br />
[[Würenlos|Würeloos]]: ''Wèrelous''<br />
[[Zürich|Züri]]: ''Zèrich''<br />
[[Zurzach|Zùùrzi]]: ''Zòrzich''
|}

== Dokumäntazioon ==
Zum eerschte Maal isch s schwyzerisch Jidisch 1934 vom [[Otto Gröger]] uf e Schelatynefoolien uufzäichnet woorde. De Gröger, wo Redakter am [[Schweizerisches Idiotikon|Schwyzerischen Idiotikon]] gsy isch, hät au as de Läiter vom [[Phonogrammarchiv der Universität Zürich|Fonogrammarchyv vo der Uniwèrsitèèt Züri]] ggamtet. A de [[Schweizerische Landesausstellung 1939|Landesuusstelig 1939]], wo mer vil Tialäktuufnaame hät chöne lose, hät em Gröger syni jiddisch Uufnaam aber gfèèlt. Si isch eerscht zäme mit söttige vo de Guggenheim 1966 uf Schallplatten und 2006 uf CD useggèè woorde.

Wo mer de [[Sprachatlas der deutschen Schweiz|Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz]] aagfange hät, hät mer au a s Surbtaalerjiddisch tänkt. De [[Konrad Lobeck]] isch drum 1946 uf Längnau und hät äi Frau abgfrööget. D Waal isch nöd würkli e gueti gsy: Zum äinten isch doozmaal s Jiddisch z Längnau scho weniger guet zwääg gsy weder das im Naachberoort Ändige, und d Gwèèrsfrau isch allpott i s Schwyzertüütsch gheit. D Daate vom Lobeck wèèrded im Atlas amig usserhalb vo de Chaarte under «18J» notiert.

Am wichtigschte sind d Uufnaame vo de [[Florence Guggenheim-Grünberg]], wo si hauptsächli uf Tooband uufgnaa hät. Si sälber isch zwaar us ere Familie gstamt, wo us Prüüsse (Provinz Posen) choo isch, aber ire Maa Henri isch en Ändiger Altygsässene gsy – wo aber au scho z Züri uufgwachsen isch. Das me s schwyzerisch Weschtjiddisch sett uufzäichne, dadruuf isch si choo, wo si a de Landesuusstelig 1939 all mügliche Tialäkt ghöört hät – aber dèè vo irem Maa nööd. Si hät drufabe vo 1950 bis 1963 und namaal i de früene 1980-Jaar e Räie vo Uufnaame gmachet. 1950 isch di eerscht Schallplatte publiziert woorde, und 1966 – understützt vom Fonogrammarchyv – sind namaal zwoo wyteri usechoo, zäme mit eme Bigläitheft. 1973 hät si dän ire Spraachatlas ''Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet'' publiziert. Dezue ane hät si na e Räie wyteri Publikazioonen über s Surbtaalerjiddisch gschribe. 2000 sind d Uufnaame vo 1966 uf CD überspilt woorde.<ref>[https://www.phonogrammarchiv.uzh.ch/de/webshop.html Webshop] uf phonogrammarchiv.uzh.ch.</ref> En ganze Schübel Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg, wo vorane nanig publiziert gsy sind, hät dänn na de [[Jürg Fleischer]] im Jaar 2005 komäntiert useggèè.

1950 und 1960 isch der [[Uriel Weinreich]] vo de Columbia-Uniwèrsitèèt z [[New York City|Nöi-York]] i de Schwyz gsy. Er hät hauptsächli de Henri Guggenheim, de Maa vo de Florence, uufgnaa. De Weinreich hät welen en groosse jiddische Spraachatlas mache, isch dän aber vil z jung gstoorbe.<ref>En Täil vom Atlas sind dänn vil spööter glych na usechoo, und d Daate stönd hüt de Forschig digitaal zur Verfüegig: [https://guides.library.columbia.edu/lcaaj Language and Culture Archive of Ashkenazic Jewry Digital Archive] uf columbia.edu.</ref>

1995 händ de Michy Bollag und de Karl Weibel – der äint en Juud, der ander en Chrischt – us irer Erinnerig use es Wöörterbuech vom Ändiger Jiddisch gschribe. Di mäischte Wöörter im Buech sind söttigi, wo us em Hebrèèisch stamed, und jedes wird mit eme Byspilsatz iluschtriert. Bi dère Publikazioon mues mer echli uufpasse, wil di bäiden Autoore si ganz us der Erinnerig use gschribe händ.

== Galery ==
D Titelsyte vo es paar Aarbete zum Surbtaalerjiddisch:
<gallery>
De Guggenheim iri Uufnaame vom Surbtalerjiddisch.jpg|mini|De Guggenheim-Grünberg iri Uufnaame vom Weschtjiddisch, wo vom Fonogrammarchyv publiziert woorde sind
De Guggenheim ires surbtaalerjiddisch Wöörterbuech.jpg|mini|e Guggenheim-Grünberg ires surbtaaljiddisch Wöörterbuech
De Guggenheim ire jiddisch Spraachatlas.jpg|mini|de Guggenheim-Grünberg ire weschtjidisch Spraachatlas
Em Bollag und Weibel ires Ändiger Wöörterbuech.jpg|mini|em Bollag und em Weibel ires Wöörterbuech
Em Jürg Fleischer sys Buech über Weschtjiddisch.jpg|mini|Em Fleischer sys Buech über s Surbtaaler- und s Hegauerjiddisch mit Uufnaame vo de Guggenheim-Grünberg
</gallery>

== Literatuur ==
* Michy Bollag, Karl Weibel: ''Endinger Jiddisch, eine vergangene Sprache.'' [Gmäindsverwaltig], [Endingen] 1995.
* Johannes Brosi: ''Southwestern Yiddish. A Study in Dialectology, Folklore and Literature.'' Unpublizierti Master’s Thesis. University of Oxford, Hertford College, 1990.
* [[Jürg Fleischer]]: ''Wie alemannisch ist Surbtaler Jiddisch? Hochalemannische Züge in einem westjiddischen Dialekt.'' I: [[Elvira Glaser]], [[Peter Ott]], [[Rudolf Schwarzenbach]] (Ug.): ''Alemannisch im Sprachvergleich. Beiträge zur 14.&nbsp;Arbeitstagung für alemannische Dialektologie'' (=&nbsp;''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik.'' Beihefte 129). Steiner, Stuttgart/Wiesbaden 2004, S.&nbsp;123–140.
* Jürg Fleischer: ''The sociolinguistic setting of Swiss Yiddish and the impact on its grammar.'' I: ''University of Pennsylvania Working Papers in Linguistics'' 10, 2004, S.&nbsp;89–102.
* Jürg Fleischer: ''Westjiddisch in der Schweiz und Südwestdeutschland. Tonaufnahmen und Texte zum Surbtaler und Hegauer Jiddisch'' (=&nbsp;''Beihefte zum Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry.'' Band 4). Niemeyer, Tübingen 2005.
* Jürg Fleischer: ''Die Minderheit im Spiegel der Mehrheit (und umgekehrt): zur soziolinguistischen Situation des Westjiddischen im hochalemannischen Sprachgebiet.'' I: ''Sociolinguistica'' 26, 2012, S. 30–40.
* Jürg Fleischer: ''Surbtaler Jiddisch. Ein westjiddischer Dialekt im Kanton Aargau.'' I: Jacques Picard, Angela Bhend (Ug.): ''Jüdischer Kulturraum Aargau.'' Hier und Jetzt, Zürich 2020, S.&nbsp;481–488.
* [[Florence Guggenheim-Grünberg]]: ''Die Sprache der Schweizer Juden von Endingen und Lengnau''  (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 1). Jüdische Buchgemeinde, Zürich 1950.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''The Horse Dealer’s Language of the Swiss Jews in Endingen and Lengnau.'' I: Uriel Weinreich (Ug.): ''The Field of Yiddish. Studies of Language, Folklore, and Literature.'' Band 1. New York 1954, S.&nbsp;48–62.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Zur Phonologie des Surbtaler Jiddischen.'' In: ''Phonetica'' 2, 1958, S.&nbsp;86–108.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Überreste westjiddischer Dialekte in der Schweiz, im Elsass und in Süddeutschland.'' I: ''For Max Weinreich on his 70th Birthday. Studies in Jewish Languages, Literature, and Society.'' Mouton The Hague 1964, S.&nbsp;72–81.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Place Names in Swiss Yiddish. Examples of the Assimilatory Power of a Western Yiddish Dialect.'' I: Uriel Weinreich (Ug.): ''The Field of Yiddish. Studies of Language, Folklore, and Literature.'' Band 2. Mouton, The Hague 1965, S.&nbsp;147–157.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Surbtaler Jiddisch: Endingen und Lengnau. Anhang: Jiddische Sprachproben aus Elsass und Baden'' (=&nbsp;''Schweizer Dialekte in Ton und Text.'' Teil 1: ''Deutsche Schweiz.'' Heft 4). Huber, Frauenfeld 1966. – 2 Schallplatte; 2000 na uf CD.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Endinger Jiddisch.'' I: Marvin I. Herzog, Wita Ravid, Uriel Weinreich (Ug.): ''The Field of Yiddish. Studies in Language, Folklore, and Literature.'' Band 3. Mouton, The Hague 1969, S.&nbsp;8–15.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 10). Juris, Zürich 1973.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Wörterbuch zum Surbtaler Jiddisch. Die Ausdrücke hebräisch-aramäischer und romanischen Ursprungs. Einige bemerkenswerte Ausdrücke deutschen Ursprungs. Anhang: Häufigkeit und Arten der Wörter hebräisch-aramäischen Ursprungs'' (=&nbsp;''Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz.'' Band 11). Juris, Zürich 1976, 2.&nbsp;Uuflaag 1983.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Hebraisms in Swiss Yiddish: frequency and grammatical classes.'' I: Avigdor Shinan, David Krone (Ug.): ''Proceedings of the Sixth World Congress of Jewish Studies, held at the Hebrew University of Jerusalem, 13–19 August 1973. Division D: Hebrew language, Yiddish literature, Jewish languages.'' World Union of Jewish Studies, Jerusalem 1980, S.&nbsp;1–7.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Sprachen und schrieben die Zürcher Juden jiddisch zu Ende des 14.&nbsp;Jahrhunderts?'' I: Hermann-Josef Müller, Walter Röll (Ug.): ''Fragen des älteren Jiddisch. Kolloquium in Trier 1976. Vorträge'' (=&nbsp;''Trierer Beiträge.'' Sonderheft 2). Universität Trier, Trier 1977, S.&nbsp;2&nbsp;f.
* Florence Guggenheim-Grünberg: ''Die Surbtaler Pferdehändlersprache.'' I: ''Zeitschrift für deutsche Philologie'' 100, 1981, S.&nbsp;43–55.
* Dieter Thommen: ''Das Surbtaler Jiddisch. Darstellung auf Grund der Aufnahme des Sprachatlasses der deutschen Schweiz.'' Unpublizierti Lizänziaatsaarbet. Uniwèrsitèèt Basel, Tüütsches Seminaar, 1987.
* Dieter Thommen: ''Das Surbtaler Jiddisch'' [über d SDS-Ufnaame]. I: [[Astrid Starck]] (Ug.): ''Westjiddisch. Mündlichkeit und Schriftlichkeit'' (=&nbsp;''Reihe Sprachlandschaft.'' Band 11). Sauerländer, Aarau / Frankfurt am Main / Salzburg 1994, S.&nbsp;20–27.
* [[Uriel Weinreich]]: ''Zur Aufnahme AG 18J des Sprachatlasses der deutschen Schweiz.'' [Maschinegschribene Kommäntaar vom 4.&nbsp;Juni 1950 im Archyv vom Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz am Schweizerischen Idiotikon, publiziert vom Jürg Fleischer.] I: ''Les Cahiers du Credyo'' N°&nbsp;5. Credyo, Mulhouse 2009, S.&nbsp;53–65.

== Weblink ==
* [https://www.idiotikon.ch/hoerproben-suedjurassischen-aargau-solothurn Drei Uufnaame zum Lose] uf www.idiotikon.ch.
* [https://www.lashon.org/en/taxonomy/term/412 E Zyleten Uufnaame zum Lose] (nöd nu us em Surbtaal) uf www.lashon.org.

== Fuessnoote ==
<references responsive />

{{Navigationsleiste Schweizerdeutsche Dialekte}}

{{Besonders gelungener Artikel}}

[[Kategorie:Sprooch (Schwiiz)]]
[[Kategorie:Germanischi Sproch]]
[[Kategorie:Jüdischi Sproch]]
[[Kategorie:Judetum (Aargau)]]