Editando Cantinflas (seición)

== Biografía ==
Mario Fortino Alfonso Moreno Reyes (Cantinflas) foi'l sestu de los catorce fíos del matrimoniu formáu pol carteru Pedro Moreno Esquivel y María de la Soledad Reyes Guízar. De los catorce fíos, sobrevivieron solu ocho al partu: Pedro, José, Catalina, el mesmu Mario, Eduardo, Esperanza, Enrique y Roberto. Nació nel barriu mexicanu de [[Santa María la Ribera]], pero se crió nel de [[Tepito]].<ref>{{cita web |títulu=Cantinflas, de Tepito a Hollywood |url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2011/314101/6/cantinflas-de-tepito-a-hollywood.htm |obra=L'Informador |fecha=12 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=26 de payares de 2015}}</ref>

Dedicar a diversos trabayos, foi ayudante de zapateru, pa dempués "xubir" a boleru (llimpiabotes), mandaderu, carteru, taxista, emplegáu de billar, boxeador y hasta toreru. A principios de 1928 apuntar nel [[Exércitu Mexicanu|exércitu mexicanu]] como soldáu d'infantería con estudios de [[mecanógrafu]], pero'l 23 de mayu d'esi añu'l so padre unvió una carta al exércitu na que solicitaba la baxa del so fíu. El motivu nun yera otru que la edá de Mario: tenía 16 años y mintiera, asonsañando que tenía 21.

Casóse cola [[Moscú|moscovita]] [[Valentina Ivanova|Valentina Ivanova Zuvareff]] el 27 d'ochobre de 1934. Tenía 23 años y permanecieron xuntos hasta la muerte d'ella, en 1966. Por cuenta de la imposibilidá de la pareya de tener fíos, en 1962 adoptaron a Mario Arturo Moreno Ivanova, anque otros rumores sostienen que yera productu d'una rellación extramarital del artista con Marion Roberts, madre biolóxica de Moreno Ivanova.

El so personalidá risible llevar a les [[Carpes (teatru)|carpes]] de los circos y de ende pasó al teatru y al cine. Nos escenarios populares compartió creitos col sociu artísticu de los sos primeros años, [[Manuel Medel]] Ruiz, col qu'amás filmó tres películes ente 1937 y 1939.

Moreno foi presidente de l'[[Asociación Nacional d'Actores]] (ANDA) y foi'l primer secretariu xeneral del [[Sindicatu de Trabayadores de la Producción Cinematográfica]] (STPC). En retirándose, Mario Moreno dedicó la so vida a ayudar a los demás al traviés de la [[Caridá (virtú)|caridá]] y d'organizaciones de beneficencia, sobremanera les d'ayuda a la infancia.

So los escenarios, Mario yera una persona culto y reservao, qu'aplicaba'l [[perfeccionismu]] nos sos trabayos.<ref>[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-4740710 Cien años sol signu de 'Cantinflas' - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com]</ref>

=== Fallecimientu ===
Morrió por causa d'una [[metástasis]] de [[cáncer de pulmón]] el 20 d'abril de 1993. Miles de persones axuntar nun día lluviosu pal so funeral, un eventu nacional que duró tres díes. Les sos cenices xacen na cripta familiar de la familia Moreno Reyes, nel Panteón Español de la Ciudá de Méxicu. Foi homenaxáu por munchos xefes d'Estáu y pol [[Congresu de los Estaos Xuníos]], que caltuvo un minutu de silenciu por él.

Dempués de la so muerte, empezó una batalla llegal ente'l so fíu adoptáu,{{ensin referencies}} Mario Moreno Ivanova, y el sobrín del actor, Eduardo Moreno, sobre'l control de 34 películes feches por Cantinflas. El sobrín sostenía que'l so tíu diéra-y permisu escritu pa tomar los derechos de les películes cuando taba nel so llechu de muerte. Moreno Ivanova argumenta ser l'herederu direutu de Cantinflas y polo tanto los derechos pertenécen-y. Eduardo Moreno ganó la demanda en dos causes, pero finalmente trunfó Moreno Ivanova, depués de dos apelaciones.

Coles mesmes, otra demanda surdió ente [[Columbia Pictures]] y Mario Moreno Ivanova sobre'l control d'eses películes. Columbia dixo que mercó los derechos de les películes diba cuatro décades, nuna corte que notó dellos errores nos documentos. Moreno Ivanova quería que los derechos quedaren nel so poder y, más xeneralmente, nel poder de [[Méxicu]], como ayalga nacional. El 2 de xunu de 2001, depués d'ocho años de llucha, finalmente Columbia quedar colos derechos de les 34 películes apostaes.<ref>[http://www.ca9.uscourts.gov/coa/memdispo.nsf/0/c5504f8da687fc8888256f4300022bfb/$FILE/02-56222.pdf Fallu de la corte d'Estaos Xuníos]</ref>

=== 100 años de la so nacencia ===
N'agostu de 2011 cumplióse'l centenariu de la so nacencia y celebróse con una serie d'eventos y festexos en [[Méxicu]] y [[América Llatina|Llatinoamérica]]. El Gobiernu del Distritu Federal ellaboró una esposición nel Paséu de la Reforma n'honor al Centenariu del so natalicio.

=== Orixe del nome ===
De mozu, realizaba una variedá d'actos en carpes rodantes, y foi nelles onde recibió'l llamatu de «Cantinflas»; sicasí, l'orixe del nome perder na lleenda. Según un obituariu, ye un nome ensin significáu dalgunu, que foi inventáu con cuenta d'evitar que los sos padres enterar de que trabayaba nel negociu del espectáculu, que consideraben una ocupación vergonzosa. Esta ye la esplicación que dio'l mesmu Mario Moreno na so última entrevista televisiva en 1992.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=MH0hxwpk-va] Entrevista televisiva a Mario Moreno 1992..</ref>

N'otra versión, l'ensayista mexicanu [[Carlos Monsiváis]] cita'l llexendariu orixe del discursu del personaxe:

{{cita|D'alcuerdu a una lleenda cola qu'él ta d'alcuerdu, el mozu Mario Moreno, amedranáu pola llerza escénicu, una vegada na carpa Ofelia escaeció'l so monólogu orixinal. Empezó a dicir lo primero que-y vien a la mente nuna completa emancipación de pallabres y frases y lo que sale ye una brillosa incoherencia.

Los asistentes atacar cola sintaxis y él da cuenta: el destín punxo nes sos manes la carauterística distintiva, l'estilu que ye la manipulación del caos. Selmanes dempués, invéntase'l nome que va marcar la invención. Daquién, cafiante poles frases ensin sentíu glaya: «Cuántu enches» o «nel chigre enches», la contraición créase y conviértese na prueba del bautismu que'l personaxe precisa.|Carlos Monsiváis}}

Pero según el sobrín del actor esta teoría ye una invención de la xente que provocaba la risa de Mario Moreno. Amás, afirma que'l nome foi una creación propia del actor y que'l so verdaderu orixe llevar con él a la tumba.<ref>[http://etimologias.dechile.net/?Cantinflas Cantinflas] n'Etimoloxíes de Cine.</ref>

=== Carrera nel mundu del espectáculu ===
Antes d'empezar la so vida profesional, esploró un númberu de posibles carreres como la de [[químicu]], el [[boxéu]] ya inclusive ser toreru profesional antes de xunise al mundu del espectáculu como baillarín. Pa 1930, yá se presentaba nel circuitu de carpes de la ciudá de Méxicu y se turnaba ente les carpes Ofelia, Sotelo d'[[Azcapotzalco]] y finalmente la carpa Valentina, onde conoció a la so futura esposa. De primeres trató d'asonsañar a [[Al Jolson]], pintándose la cara de negru, pero dempués formó'l so propiu personaxe inspirándose nos habitantes de los barrios probes, con pantalones folgosos, una lluria como cintu y un bigote bien particular. Nes carpes baillaba, realizaba acrobacies y otros varios oficios.

=== Carrera cinematográfica ===
[[Ficheru:Cantinflas walk of fame.PNG|thumb|left|200px|Estrella col nome de Cantinflas nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].]]
A finales de la década de 1930, Cantinflas conoció al representante comercial [[Jacques Gelman]] quien, en 1943 mercó aiciones na compañía productora cinematográfica Posa Films, S.A. creada pol productor Santiago Reachi, onde Cantinflas yera l'el so artista esclusivu. Reachi, producía, dirixía y distribuyía, mientres Cantinflas actuaba.

Cantinflas fizo'l so debú en 1936 na película ''No te engañes corazón'' pero la película recibió poca atención. En 1939 estableció [[Posa Films]], produciendo películes curties que-y dexaron desenvolver el personaxe de Cantinflas, pero foi en 1940 cuando finalmente convirtióse nuna estrella dempués de rodar ''Ende ta'l detalle''. La frase que-y dio'l so nome a la película convertir na so principal frase pol restu de la so carrera. La película foi un ésitu en Llatinoamérica y foi reconocida pola revista ''[[Somos (revista)|Somos]]'' como una de les diez más grandes producciones de Méxicu.

En 1941, fixo primero'l papel d'un oficial de policía na película ''El gendarme desconocido''. Aquel día yá s'estremara abondo del típicu "peladito" de la década de 1920 y el so personaxe pasaba cómodamente de ser l'home marxináu de clase baxa a poderosu funcionariu públicu. La naturaleza política de la retórica del cantinflismo facilitó esta fluidez. Volvería tomar el papel del Axente 777 y sería homenaxáu poles fuercies policiaques en toa América Llatina pola so imaxe positiva de l'aplicación de la llei.

''Nin sangre nin arena'', una película satírica avera del [[corrida de toros|toreo]] en 1941, rompió niveles de taquilla de películes mexicanes en dellos países d'América. En 1942 xunir con [[Miguel M. Delgado]] y Jaime Salvador pa producir una serie de parodies, incluyendo una de [[El circu (película de 1928)|''El circu'']] de Chaplin.

Les décades de 1940 y 1950 fueron los meyores pa Cantinflas. En 1946 dexó de trabayar coles compañíes mexicanes y robló contratos con [[Columbia Pictures]]. Aquel día, la so popularidá yera tal, que pudo emprestar el so prestíu a la causa de los trabayadores mexicanos, representando a l'[[Asociación Nacional d'Actores]] en conversaciones col presidente [[Manuel Ávila Camacho]]. Sicasí les plátiques nun dieron bones resultaos y como resultáu d'un escándalu, decidió retratase y tornar al teatru.

El 30 d'agostu de 1953, Cantinflas empecipió la presentación de la so obra teatral ''Yo, Colón'' nel [[Teatru de los Insurxentes]], el mesmu teatru que s'había vistu envueltu nun discutiniu sobre un mural de [[Diego Rivera]] qu'incorporaba imáxenes de Cantinflas y de la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]]. Los críticos, incluyendo ciertos grupos conservadores y l'arzobispu [[Luis María Martínez y Rodríguez|Luis María Martínez]], llomaron la obra como "blasfemia" y eventualmente foi pintada ensin la imaxe de la Virxe.

''Yo, Colón'' asitiaba a Cantinflas nel personaxe de [[Cristóbal Colón]] quien, mientres siguía “afayando América” faía observaciones risibles, históriques y contemporánees dende distintes perspeutives. Les chancies camudaben cada nueche y Moreno siguió emplegando'l so xuegu de pallabres y doble sentíu p'atacar a los políticos.

En 1956, ''[[Around the World in Eighty Days (película de 1956)|Around the World in Eighty Days]]'', el debú d'Estaos Xuníos de Cantinflas, facer ganar un [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] na categoría de meyor actor de musical o comedia; nesta cinta actuó xunto al actor inglés [[David Niven]]. La revista ''Variety'' dixo en 1956 que la so calidá chaplinesca contribuyó al ésitu de la película que recaldó 42 millones de dólares en taquilla. Ente que Niven apaeció como actor principal nos países de fala inglesa, Cantinflas dir nel restu de los países. Como resultáu de la película, Cantinflas convertir nel actor meyor pagu del mundu.

La segunda película d'Estaos Xuníos de Cantinflas, ''[[Pepe (película)|Pepe]]'', intentó retrucar l'ésitu de la primera. La película incluyó aparición relámpago o [[caméu|caméos]], de [[Frank Sinatra]], [[Judy Garland]], [[Bing Crosby]], [[Zsa Zsa Gabor]], [[Sammy Davis Jr.]], [[Dean Martin]], [[Maurice Chevalier]], [[Janet Leigh]], [[Edward G. Robinson]], [[Gary Cooper]], [[Bobby Darin]], [[César Romero]], [[Debbie Reynolds]] y otres estrelles. El so humor, fondamente enraigonáu na llingua española, non pudo traducise bien pa les audiencies d'Estaos Xuníos y la película foi una notable decepción taquillera. A pesar d'eso, recibió otra nominación al ''Globu d'Oru'' pola so actuación.<ref name="GoldenGlobePepe">{{cita web |url=http://www.goldenglobes.org/browse/?param=/member/28518 |títulu=Cantinflas y los Globos d'Oru (inglés)}}</ref>

En 1992, nuna entrevista n'Estaos Xuníos, Mario Moreno confesó que la principal torga pal so ésitu nos Estaos Xuníos yera la barrera de la llingua. Dempués de tornar a Méxicu, Cantinflas creó la so propia compañía, [[Cantinflas Films]], y siguió faciendo películes hasta la so postrera, que foi ''El barrenderu'', realizada en 1981.

Como Charlie Chaplin, Cantinflas yera un satíricu social. Faía'l papel de “el peladito”, un don naide, con esperances de tener ésitu. Con almiración mutua, Cantiflas foi influyíu poles primeres películes de Chaplin según pola so ideoloxía. ''El Circu'' yera una solombra” del cine mudu de Chaplin. ''El Circu'' y ''Si yo fuera diputáu'' teníen munches coses de mancomún cola película de 1940, ''[[The Great Dictator]]''.

Les películes de Cantinflas, hasta la fecha siguen xenerándolu ganancies a Columbia Pictures. En [[2000]], Columbia informó un averáu de 4 millones de dólares xeneráu poles ganancies de la distribución n'otros países.

=== Impautu ===
Ente les coses que la fixeron queríu pol públicu taba l'usu risible del llinguaxe nes sos películes; los sos personaxes (los cualos cuasi toos yera una variación del mesmu personaxe, pero en distintos papeles y situaciones) entablaban una conversación normal pa dempués complicala al puntu de que naide entendía lo que taba diciendo.

El personaxe de Cantinflas yera particularmente adepto a ofuscar la conversación cuando-y debía dineru a daquién, al cortexar señorites o al tratar de salir de problemes coles autoridaes, iguar pa humildales ensin que se dieren cuenta.

A esta forma de falar llamóse-y ''cantinfleada'' y convirtióse n'español nuna forma de dicir ''¡tas cantinfleando!'' cada vez qu'a daquién -y yera difícil entender la conversación. La [[Real Academia Española]] incluyó'l verbu ''cantinflear'' y les pallabres ''cantinflas'' y ''cantinflada'' nel so diccionariu en 1992. Darréu añadió los axetivos ''cantinflesco'', ''cantinflero'' y ''acantinflado'' y el sustantivu ''cantinfleo''.

Nel campu de les artes visuales, artistes de la talla de [[Rufino Tamayo]] y [[Diego Rivera]] pintaron a Cantinflas como un símbolu del home mexicanu. La banda de [[punk]] d'Estaos Xuníos [[Mindless Self Indulgence]] grabó un cantar sobre Cantinflas llamada ''Whipstickagostop''.

L'estilu de Cantinflas y el conteníu de les sos películes llevó a munchos estudiantes a concluyir qu'él influyera los munchos teatros que pasaben el mensaxe del movimientu [[chicanu]] peles décades de 1960 y 1970 nos [[Estaos Xuníos]], de los cualos, el más importante yera [[El Teatru Llabrador]]. El movimientu del teatru yera una parte importante de la renacencia cultural que yera la contraparte social del movimientu políticu polos [[derechos civiles y políticos|derechos civiles]] de los [[Chicanu|mexicano-norteamericanos]]. El so usu de los estilos y temes sociales ye vistu como un precursor del [[teatru chicanu]].

Na década de 1970 apaeció una serie de dibuxos animaos llamáu ''El show de Cantinflas'' protagonizada por una caricatura animada. El show taba dirixíu a los neños y tenía un propósitu educativu. El personaxe animáu yera llamáu "Amigu" y concentrábase nuna variedá de temes pa educar a los neños que diben dende l'orixe del [[fútbol]] hasta l'orixe de la [[Llinia internacional de cambéu de fecha]].

Anque Cantinflas nunca llogró n'Estaos Xuníos el mesmu ésitu que collechó en Méxicu, foi homenaxáu con una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]]. Recibió dos nominaciones al premiu Globu d'Oru na categoría de meyor actor y la reconocencia a los llogros de la so vida per parte de l'[[Academia Mexicana d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]].

El premiu ''Mario Moreno Cantinflas'' ye apurríu añalmente a los actores que "representen a la comunidá llatina col mesmu humor y distinción que'l llexendariu Cantinflas" y que, como Cantinflas, usen el so poder p'ayudar a los más precisaos.

Les películes de Cantinflas son distribuyíos n'Estaos Xuníos por [[Llaguna Films]].

=== Respuesta crítica ===
Cantinflas dacuando ye vistu como'l personaxe [[Groucho Marx]], que coles sos habilidaes llingüístiques ataca a los ricos, los poderosos, la policía ya inclusive al gobiernu. L'historiador y autor de ''Cantinflas y el Caos de la Modernidá Mexicana'' escribe:

:''"Cantinflas simboliza'l ''peladito'' que trunfa sobre los poderosos usando los sos trucos" y presenta a Cantinflas como la imaxe mesma del Méxicu de la transición."''

[[Gregorio Luke]], direutor executivu del [[Muséu d'Arte Llatinoamericano]] dixo:

:''"entender a Cantinflas ye entender lo que pasó en Méxicu en tol sieglu pasáu."''

Pela so parte, Monsiváis interpreta les sos representaciones en términos de la importancia de la pallabra falada nel contestu del "analfabetismu reinante" de Méxicu (70% en 1930). Particularmente na película ''[[L'analfabetu]]'',

:''"Cantinflas ye'l iletrado que toma control del llinguaxe como puede."''

El periodista [[Salvador Novo]] interpreta'l papel de los personaxes de Moreno totalmente en términos de ''cantinflismo'':

:''"N'entestalos: n'apurrir a la saludable risada del pueblu la esencia demagóxica de la so vacuo confusionismo, finca'l méritu y asegúrase la gloria d'esti fíu cazurru de la ciudá ladino y burllono de Méxicu, que ye Cantinflas."''

Na so biografía de la comicidad, l'estudiante de cultura mexicana [[Jeffrey M. Pilcher]], ve a Cantinflas como una metáfora del "caos de la modernidá mexicana", una realidá que taba fuera del algame pa la mayoría de los mexicanos.

:''"El so llinguaxe enredoso espresaba elocuentemente les contradicciones de la modernidá como 'el momentu palpitante de tolo que quier ser y nun puede'. D'igual forma 'les xerarquíes sociales, los patrones del llinguaxe, les identidaes étniques, y les formes masculines de comportamientu, toos cayeron ante'l so humor caótico pa ser reformulaes en nueves formes revolucionaries."''