Sənaye inqilabı: Redaktələr arasındakı fərq
k r2.7.2+) (Bot redaktəsi dəyişdirilir: ml:വ്യവസായവിപ്ലവം |
|||
| (20 istifadəçi tərəfindən edilmiş 38 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{İnqilab sidebar}} |
|||
[[Şəkil:Lewis Hine Power house mechanic working on steam pump.jpg|260px|thumb|Buxar nasosunda işləyən mexanik (1920)]] |
|||
'''Sənaye İnqilabı''' — [[Avropa]]da XVIII və XIX əsrlərdə, elmi-texniki tərəqqi nəticəsində [[buxar]] gücü ilə işləyən [[buxar maşını|maşınların]] istehsal prosesinə inteqrasiyası ilə avtomatlaşdırılmış sənayenin yaranmasını ifadə edən tarixi hadisə. Sənaye İnqilabı ilk olaraq Birləşmiş Krallıqda meydana gəlmiş, sonralar isə Qərbi Avropa, Şimali Amerika və Yaponiya başda olmaqla, bütün dünyaya yayılmışdır. |
|||
'''Sənaye inqilabı''' — XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və sosial dəyişikliklərlə müşayət olunan iş şəraiti və həyat rifahının yüksəlməsi prosesi. Sənaye inqilabı [[Avropa]]da başlayıb sonra əsasən Mərkəz Amerikaya keçmiş, bu cəmiyyətləri aqrar mərhələdən sənaye mərhələsinə adladmışdır. |
|||
[[Fayl:Lewis Hine Power house mechanic working on steam pump.jpg|260px|thumb|Buxar nasosunda işləyən mexanik (1920)]] |
|||
İstehsalatda külək, su və buxar enerjisinin tətbigi cəmiyyətdə dərin sosial və texnoloji dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Sənaye inqilabı köklü sosial dəyişikliklər yaratdığından çox vaxt mütəxəssislər tərəfindən "Neolit inqilabi" ilə müqayisə edilir. Burada inqilab sözu şərti olarag tətbiq edilir, çunki sənayeləşmə on illər boyu baş verən bir proses olmuşdur. Bu ərəfədə texnikanın, elmin və bununla bağlı məhsuldarlığın inkişafı kütləvi işsizlik və kasıbçılıq kimi bir çox problemləri də ozü ilə gətirmişdir. |
|||
Sənaye inqilabı XVIII əsrdə İngiltərədə başlamış və XIX əsrdən etibarən Avropa və ABŞ-a yayılmışdır. Əvvəllər heyvan və ya insan gücü ilə hərəkətə gətirilən maşınlar üçün Vattın ixtira etdiyi buxar maşını yeni imkanlar yaratmışdır. Buxar enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsi nəticəsində fabrik və zavodları çaylardan və su kanallarından uzaq olan ərazilərdə qurmaq mümkün olmuşdur. Əl əməyi mexanikləşdirilərək manufakturalar iri fabriklərə çevrilmiş və bununla da yeni istehsal üslubu yaranmışdır. Bu öncə İngiltərənin pambıq istehsalında tətbiq olunmuş, sonra başqa sahələri də əhatə etmişdir. |
|||
Beləliklə, [[Buxar maşını|buxar maşınları]], küləkdən və fəsildən asılı olaraq enerji mənbələrinin artıb-azalmasının qarşısını ala bildi. Su və külək çarxları vasitəsilə hərəkətə gətirilən [[nasos]]lar artıq buxar maşını ilə işlədilməyə başladı. |
|||
== Səbəbləri == |
|||
Sənaye inqilabının əsas tərkib hissəsi buxar maşınının yaradılması ilə bərabər, həm də hərəkət vasitələrinin də mexanikiləşdirilməsindən ibarət idi. [[Riçard Trevitik]]in və [[Corc Stivenson]]un [[buxar lokomotivi]], [[Robert Fulton]]un [[buxar gəmisi]] buna misaldır. Bu ixtiralar cəmiyyətdə yeni mərhələnin başlanğıcına gətirib çıxarmışdır. Kiçik [[dəyirman]]ların və manufakturların enerji gücü buxar enerjisi ilə rəqabətə girə bilmirdilər. Məhsullar lokomotivlərin və buxar gəmilərinin köməyi ilə daha tez nəql edilə bilirdi. Bununla istehsalda tətbiq olunan kohnə üsullar yenisi ilə əvəz olunmağa başlayır. Burada əsasən |
|||
İntellektual səbələrlə birlikdə sənaye inqilabını yaradan digər səbəblər bunlardır: |
|||
* insan vərdişlərinə əsaslanan işlərin bu qaydada tez, dəqiq və yorulmadan işləyən maşınlarla əvəzi, |
|||
* canlının cansız enerji mənbəyi ilə əvəz olunması, ən əsası istiliyi işə çevirən maşının ixtirası ilə tükənməz enerji mənbəyinin yaranması, |
|||
* xammalın böyük miqdarda tətbiqi, hər şeydən əvvəl bitki və heyvan maddələrinin qeyri-üzvi və süni şəkildə hazırlanmış materiallar ilə əvəz olunması nəzərə çarpırdı. |
|||
-Sürətli əhalli artımı 16-cı yüzillikdən başlayaraq Avropada sürətli əhali artımı baş verdi. |
|||
Sənaye inqilabının nəyə görə texnoloji cəhətdən daha inkişaf etmiş Çində yox, məhz Avropadan başlanmasının səbəbləri hələ də müxtəlif elmi mülahizələrin əsasında durur. Bəzi mutəxəssislərin fikrincə Çində, o dövrdə yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyat sabit vəziyyətdə idi. Burada görülən işlər qeyri-sənaye üsulları ilə də məhsuldar şəkildə yerinə yetirilə bilirdi. Ona görə də, yüksək kapital tələb edən üsulların tətbiqinin qarşısını əl əməyi alırdı. Başqa mənbə, bir tərəfdən Avropada küllü miqdarda kömür və təbii ehtiyatların olması, müstəmləkələrdən xammal axını, digər tərəfdən ölkələr arasındakı rəqabət onlarda sənaye inqilabının başlanması üçün ilkin şərait yaratdı. Bu dövrdə, Çində aparılan təcrid siyasəti də texnikanın inkişafının qarşısını almışdır. Ticarət üçün Avropada olan azadlıq Çində yox idi. |
|||
-Kənd təsərrüfatında yaşanan inkişaflar, əhalinin bu sektorda əhaliyə olan ehtiyacın azaldılması ilə şəhərlərə köç etməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, şəhər sənayesi üçün hazır olan bir işçi qüvvəsi var idi. |
|||
Bu səbəblərdən sənaye inqilabı üçün yetişmiş ictimai, siyasi və iqtisadi şərait, bu prosesin İngiltərədə başlanması üçün zəmin yaratdı. |
|||
-Həyat səviyyəsi artmışdır. Əvvəllər şəkər, qəhvə və çay kimi lüks əşyalar orta və alt siniflər üçün təbii zərurət halına gəldi. Buda nəticəsində istehlak mallarına tələbatını artırdı. |
|||
{{Ərəblə|صنایع اینقیلابی}} |
|||
-Böyük miqyaslı işğallar sənaye inqilabı üçün əsas maliyyə mənbəyi olmuşdur. İspaniyalılar tərəfindən talan edilən Mərkəzi Amerika qızılları və İspan gəmilərini yıxan, talan edənləri qarət edən ingilis gəmiləri, Avropaya tonlarca qızıl daşındı. XVI və XVI əsrlərdə bütün bunlar sənaye inqilabına gətirib çıxaran prosesləri dəstəklədi. |
|||
== Mənbə == |
|||
−1753-cü il 23 iyunda Fransız qoşunlarını müharibədə məğlub edən İngilislər (Plessey Savaşı) Babür imperatorunun nəhəng xəzinəsini ələ keçirmişlər. Bu xəzinənin İngiltərəyə aparılması, bu ölkə iqtisadiyyatdakı pul və maliyyə imkanları 1758–1791-ci illər arasında toxuculuq və buxar maşınlarının bütün texniki ixtiralarını izah etmək üçün əsas arqument kimi qəbul edilə bilər. 18-ci və 19-cu əsrlərdə olmuşdur. |
|||
# Paulinyi, Á., Troitzsch, U. Mechanisierung und Maschinisierung 1600 bis 1840. Berlin: Propyläen-Verl., 1991, 529 S. |
|||
# Schuschardin, S.W. u.a. Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfängen bis 1870. Leipzig: Fachbuchverlag Leipzig 1981. 334 S. |
|||
# Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı: Təhsil NPM, 2008, 542 s. |
|||
-Müstəmləkəçilik. Avropa ölkəkləri yeni koloniyalar yaradaraq buradan gətirilən malları sənayedə isdifadə etməyə başladılar, onları yeniden emal edib müstəmləkəçilərə satdılar. |
|||
[[Kateqoriya:Tiplərinə görə inqilablar]] |
|||
[[Kateqoriya:Sənaye]] |
|||
-Bankçılıq və sığortaçılıq işlərinin önəmi artmışdır. |
|||
{{Link FM|ca}} |
|||
{{Link FM|eu}} |
|||
{{Link FM|sw}} |
|||
-Kiçik burjuaziyanın inkişafı və orta sinfin varlanması üçün hərəkətverici bir güc idi oldu. |
|||
[[af:Industriële Revolusie]] |
|||
[[als:Industrielle Revolution]] |
|||
-Kapitalizm. Orta sinfin zənginləşməsinə paralel olaraq, sermaye yığımı başlamışdır. Beləcə yeni yatırım sahələri axtarılmağa başlandı. |
|||
[[an:Revolución industrial]] |
|||
[[ar:ثورة صناعية]] |
|||
-Nəqliyyatda və texnologiyada inkişaflar meydana gəlməyə başladı. |
|||
[[ast:Revolución industrial]] |
|||
[[bat-smg:Pramuonės perversmos]] |
|||
-Protestant islahat; "Bu günün işi və sabahın düşüncəsi" adlı tədris əhəmiyyətli bir dəyər olaraq yer alması. |
|||
[[be:Індустрыяльная рэвалюцыя]] |
|||
[[be-x-old:Індустрыяльная рэвалюцыя]] |
|||
−17-ci yüz illikdə Maariflənmədə intellektual mövqe və elmi biliklərin əsaslandırılması yolu ilə yaranma prosesi. |
|||
[[bg:Индустриална революция]] |
|||
[[bn:শিল্প বিপ্লব]] |
|||
-Elmi metod və riyazi düşüncə prinsipləri və texnoloji inkişafların təsirləri ilə elmin yaranması. |
|||
[[br:Dispac'h Greantel]] |
|||
[[bs:Industrijska revolucija]] |
|||
-Fransız İnqilabı sənaye cəmiyyətinə uyğun bir siyasi quruluşun təməlini atmaq. |
|||
[[ca:Revolució Industrial]] |
|||
[[cs:Průmyslová revoluce]] |
|||
== İngiltərədə Sənaye İnqilabı == |
|||
[[cy:Y Chwyldro Diwydiannol]] |
|||
Sənaye inqilabının ilk öncə İngiltərədə başlama səbəbləri |
|||
[[da:Den industrielle revolution]] |
|||
[[de:Industrielle Revolution]] |
|||
-İngiltərə uzun müddətdir konstitusiya monarxiyası olmuşdur. Bu plana əsasən, mülkiyyət hüquqlarının və fərdi hüquq və azadlıqların qorunması təşviq edilir. |
|||
[[el:Βιομηχανική επανάσταση]] |
|||
[[en:Industrial Revolution]] |
|||
−18-ci əsr İngiltərə artıq dünyanın maliyyə mərkəzi idi. Birja və bank sektorları digər ölkələrə nisbətən çox inkişaf etmişdi. |
|||
[[eo:Industria revolucio]] |
|||
[[es:Revolución Industrial]] |
|||
-Parlament, Kapitalizmin prinsiplərinə uyğun olaraq daxili bazarda azad rəqabətin qarşısını almaq üçün bütün maneələri aradan qaldırdı. |
|||
[[et:Tööstuslik pööre]] |
|||
[[eu:Industria Iraultza]] |
|||
-İngiltərə, sənaye üçün önəmli ilkin təməl maddələr olan kömür və dəmir cəhətdən yeraltı qaynaqlara sahibdir. |
|||
[[ext:Revolución Endustrial]] |
|||
[[fa:انقلاب صنعتی]] |
|||
-İngiltərə, dünynın ən böyük müstəmləkə imperatorluğu idi. Bu ona xammal və istehsal malları üçün geniş bir bazar imkanı verdi. |
|||
[[fi:Teollinen vallankumous]] |
|||
[[fiu-vro:Tüüstüspööreq]] |
|||
-İngilis donanmaları və güclü ticarət donanmaları, nəqiliyyatı daha asan bir hala saldı. |
|||
[[fo:Ídnaðarkollveltingin]] |
|||
[[fr:Révolution industrielle]] |
|||
-İngiltərə, İntibah dövründən bu yana Avropada olmuş və tekstil sənayesində olmuşdur. |
|||
[[fy:Yndustriële Revolúsje]] |
|||
[[ga:Réabhlóid Thionsclaíoch]] |
|||
-İngiltərə bir ada ölkəsidir. Buna görə də, Avropada feodal mübarizələrindən, müharibələrdən, məzhəb mübarizələri kimi hadisələrdən uzaqdır. |
|||
[[gan:工業革命]] |
|||
[[gd:Tionndadh Gnìomhachais]] |
|||
Zavod sistemi ilə istehsal, artan tələbat istiqamətində ehtiyac ortaya çıxartdı. böyük maşınlar ev tikmək üçün əlverişsiz idi. Buna görə evlər əvəzinə işçilər maşınların yerləşdiyi böyük binaya getdi və iş sistemi, başqa sözlə, zavod sistemi meydana gəldi. |
|||
[[gl:Revolución Industrial]] |
|||
[[he:המהפכה התעשייתית]] |
|||
Zavod sistemi sürətli istehsal kimi müsbət təsirlə yanaşı, ictimai cəhətdən bir sıra mənfi cəhətləridə var. Kişi işçilərin yanında, hətta onların əvəzinə (daha ucuz işlədikləri üçün) uşaq və qadınları işlətməyə başladılar. 20 saata qədər olan iş saatı uşaq və qadınlara əziyyət verirdi. Buna baxmayaraq ödənişlər qeyri-kafi idi. İşçilərin ixtisaslı olması artıq o qədərdə önəmli deyildi. Müvafiq işçilərin müntəzəm əmək haqqı ilə iş tapmaq imkanı olmurdu. Bu maşının qabaqcıl forması maşın dövrünün faktiki başlanğıc nöqtəsini təşkil edir. |
|||
[[hi:औद्योगिक क्रांति]] |
|||
[[hif:Industrial Revolution]] |
|||
== Digər texnoloji inkişaflar == |
|||
[[hr:Industrijska revolucija]] |
|||
-Buxar maşını. Sənaye inqilabının ən önəmli kəşflərindən biri buxar maşını olmuşdur. 1763-cü ildə James Watt, Şotlandiyada buxarla işləyən maşını kəşf etdi. |
|||
[[hu:Ipari forradalom]] |
|||
[[hy:Արդյունաբերական հեղափոխություն]] |
|||
−1807-ci ildə Amerikalı Robert Fulton buxar maşınını gəmilərə tətbiq etdi. 1840-cı ildə ilk dəfə müntəzəm okean gəmisi buxar xidmətinə başlamışdır. |
|||
[[id:Revolusi Industri]] |
|||
[[is:Iðnbyltingin]] |
|||
−1812-ci ildə buxar maşını ilk dəfə lokomotivlərdə istifadə edilib. |
|||
[[it:Rivoluzione industriale]] |
|||
[[ja:産業革命]] |
|||
−1844-cü ildə Samuel Morse Amerika Birləşmiş Ştatlarında ilk kommersiya teleqraf xidmətinə başladı. |
|||
[[jv:Révolusi indhustri]] |
|||
[[ka:ინდუსტრიული რევოლუცია]] |
|||
−1876-cı ildə Alexander Graham Bell telefonu kəşf etdi. |
|||
[[kaa:O'ndiris revolyutsiyası]] |
|||
[[kbd:Индустриал револуциэ]] |
|||
-Kənd təsərrüfatında inkşaflar oldu . Almaniya bu sahədə inkişaflara başçılıq etmişdir. Almanlar çuğundurdan şəkər almaq üçün bir üsul tapdılar. Digər bir alman kimyageri süni gübrə əldə etdi. 1834-cü ildə bir amerikalı mühəndis bir biçerdeni ixtira etdi. 1870-ci ildən sonra konservləşdirilmiş yemək istehsalı sürətlə artmışdır. |
|||
[[kk:Өнеркәсіп төңкерісі]] |
|||
[[kn:ಕೈಗಾರಿಕಾ ಕ್ರಾಂತಿ]] |
|||
−1830 və 1860-cı illər arasında İngiltərədə daha təsirli mədən üsullarının inkişafı ilə paralel olaraq, kömür istehsalı sürətlə artmışdır. Çünki bu sayədə polad və dəmir təlabatı asan bir şəkildə qarşılanırdı. |
|||
[[ko:산업 혁명]] |
|||
[[krc:Индустриял революция]] |
|||
-Bu istehsal sayəsində 1800–1830-cu illər arasında körpü, kanal, dəmiryolu kimi inşaatlar sürətlə artdı. 1850-ci illərə qədər, ümumilikdə İngiltərə tərəfindən inhisarlanan sənaye inqilabı Avropa və ABŞ-də yayılmışdır. Günümüzdə isə, inkşafda olanölkələrə qarşı meyillilik var. |
|||
[[ku:Şoreşa pîşesaziyê]] |
|||
[[la:Industriae conversio]] |
|||
== Nəticələri == |
|||
[[lt:Pramonės perversmas]] |
|||
[[lv:Rūpnieciskā revolūcija]] |
|||
=== Qərbin sosial sinif quruluşunda dəyişikliklər === |
|||
[[mk:Индустриска револуција]] |
|||
21-ci yüz illikdə ilk öncə İngiltərdə başlayan Sənayə İnqilabı dəmir və kömürün əsas enerji mənbəyi və xammalı olduğu bir mexanizim dövrüdür. Kömür, buxar və maşın birgəliyinin ortaya qoyduğu önəmli iqtisadi, siyasi və sosial dəyişikliklərə gətirib çıxardı. |
|||
[[ml:വ്യവസായവിപ്ലവം]] |
|||
[[mn:Аж үйлдвэрийн хувьсгал]] |
|||
Sənaye inqilabı Avropada burjua sinfinin çevrilməsinə və yeni işçi sinfinin yaranmasına gətirib çıxardı. Köhnə burjua sinfinə indi zavod sahibləridə daxil olmuşdur. Burjua sinfi artıq hər ölkədə ən varlı təbəqəni yaratmışdı. Ancaq ölkələrin əksəriyyətində orta sinif bir çox siyasi və sosial hüquqlara malik deyildi. Bu hüquqları əldə etmək üçün 19-cu yüz illiyin sonlarını gözləmək gərəkli idi. |
|||
[[mr:औद्योगिक क्रांती]] |
|||
[[ms:Revolusi Perindustrian]] |
|||
Avropada sənaye inqilabından əvvəldə bir işçi sinfi mövcud idi. Bu sinif həmişə çox şüursuz olmuşdur. Sənaye inqilabı sonunda bu ışçı sinfi artıq şüurlanmağa başladı. Bu demək olar ki, bütün cəmiyyətlərdə ən sıxlıqlı sinif idi. İşçi sinfi, əsasən siyasi və iqtisadi haklardan məhrum idi. Ödənişləri aşağı, həyat və iş rejmləri çox pisidi. İş vaxtları uzun, zavodlar havasız və hər cür sağlamlıq şərtylərindən uzaq idi. |
|||
[[mt:Rivoluzzjoni Industrijali]] |
|||
[[mwl:Reboluçon Andustrial]] |
|||
Siyasi baxımdan səs vermək hüquqları yox idi. Özəlləşdirmə və etiraz qadağan idi. Ancağ işçilər bu vəziyyətin fərqində idilər. |
|||
[[my:စက်မှုတော်လှန်ရေး]] |
|||
[[nds:Industrielle Revolutschoon]] |
|||
== Sosializmin inkişafı == |
|||
[[new:औद्योगिक क्रान्ति]] |
|||
Sosializmin görünüşü sənaye inqilabının yaratdığı işçi sinfinin hüquqları ilə əlaqədar ortaya çıxdı. Bu baxış ütopik sosializm kimi inkişaf etmişdir. Karl Marx və Fridrix Engels sonra sosializmi inkişaf etdirdi və elmi sosializmi ortaya qoydu. Beləliklə, cəmiyyət uzlaşmayan siniflər (burjuaziya və proletariat) arasında münaqişə daha da kəskinləşdi. Sosializm kommunist kollektiv keçid üçün bir vasitə kimi qəbul edildi. |
|||
[[nl:Industriële revolutie]] |
|||
[[nn:Den industrielle revolusjonen]] |
|||
== Şəhərsalma və əhalinin böyüməsi == |
|||
[[no:Den industrielle revolusjon]] |
|||
Sənaye inqilabının bir başqa təsiridə əhali artımı baxımından oldu. Sənayeləşmə sayəsində kənd təsərrüfatı mexanizimləşməyə çevrildi, beləcə eyni torpaq sahəsindən daha çox insan yararlana bildi. Bundan əlavə, şəhər sənaye kənd təsərrüfatı sektorundan kənarda insanlar üçün işlə təmin etməklə şəhər daha çox insan yetişdirmək bacardı. Sənaye dövrü kəndlərdə əhali yığımınada səbəb olmuşdur. 1920-ci illərdə ABŞda əhalinin yarıdan çoxu kəndlərdə qalırdı. Kəndləşmə bərabərində problemlərdə gətirirdi. Küçə bölgələri böyüdü. Bu sahələr havasız, çirkli və dolu idi. |
|||
[[oc:Revolucion industriala]] |
|||
[[pl:Rewolucja przemysłowa]] |
|||
== Mənbə == |
|||
[[pnb:صنعتی انقلاب]] |
|||
# '''^''' Watt steam engine image: located in the lobby of into the Superior Technical School of Industrial Engineers of a the UPM. |
|||
[[ps:رغاويز اوښتون]] |
|||
{{Xarici keçidlər}} |
|||
[[pt:Revolução Industrial]] |
|||
[[ro:Revoluția industrială]] |
|||
[[Kateqoriya:İnqilablar]] |
|||
[[ru:Промышленная революция]] |
|||
[[Kateqoriya:Sənaye]] |
|||
[[rue:Промыслова револуція]] |
|||
[[Kateqoriya:Sənaye tarixi]] |
|||
[[scn:Rivuluzzioni nnustriali]] |
|||
[[Kateqoriya:Sənaye inqilabı]] |
|||
[[sh:Industrijska revolucija]] |
|||
[[Kateqoriya:Texnologiya tarixi]] |
|||
[[si:කාර්මික විප්ලවය]] |
|||
[[Kateqoriya:Müasir Avropa]] |
|||
[[simple:Industrial Revolution]] |
|||
[[Kateqoriya:Tarix nəzəriyyələri]] |
|||
[[sk:Priemyselná revolúcia]] |
|||
[[Kateqoriya:Növlərinə görə inqilablar]] |
|||
[[sl:Industrijska revolucija]] |
|||
[[sq:Revolucioni Industrial]] |
|||
[[sr:Индустријска револуција]] |
|||
[[sv:Industriella revolutionen]] |
|||
[[sw:Mapinduzi ya Viwandani]] |
|||
[[ta:தொழிற்புரட்சி]] |
|||
[[te:పారిశ్రామిక విప్లవం]] |
|||
[[th:การปฏิวัติอุตสาหกรรม]] |
|||
[[tl:Rebolusyong Industriyal]] |
|||
[[tr:Sanayi Devrimi]] |
|||
[[uk:Промислова революція]] |
|||
[[ur:صنعتی انقلاب]] |
|||
[[vi:Cách mạng công nghiệp]] |
|||
[[war:Rebolusyon Industriyal]] |
|||
[[yi:אינדוסטריעלע רעוואלוציע]] |
|||
[[zh:工业革命]] |
|||
[[zh-min-nan:Kang-gia̍p Kek-bēng]] |
|||
[[zh-yue:工業革命]] |
|||
Səhifəsinin 15:44, 20 yanvar 2024 tarixinə olan son versiyası
Sənaye İnqilabı — Avropada XVIII və XIX əsrlərdə, elmi-texniki tərəqqi nəticəsində buxar gücü ilə işləyən maşınların istehsal prosesinə inteqrasiyası ilə avtomatlaşdırılmış sənayenin yaranmasını ifadə edən tarixi hadisə. Sənaye İnqilabı ilk olaraq Birləşmiş Krallıqda meydana gəlmiş, sonralar isə Qərbi Avropa, Şimali Amerika və Yaponiya başda olmaqla, bütün dünyaya yayılmışdır.
Səbəbləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]İntellektual səbələrlə birlikdə sənaye inqilabını yaradan digər səbəblər bunlardır:
-Sürətli əhalli artımı 16-cı yüzillikdən başlayaraq Avropada sürətli əhali artımı baş verdi.
-Kənd təsərrüfatında yaşanan inkişaflar, əhalinin bu sektorda əhaliyə olan ehtiyacın azaldılması ilə şəhərlərə köç etməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, şəhər sənayesi üçün hazır olan bir işçi qüvvəsi var idi.
-Həyat səviyyəsi artmışdır. Əvvəllər şəkər, qəhvə və çay kimi lüks əşyalar orta və alt siniflər üçün təbii zərurət halına gəldi. Buda nəticəsində istehlak mallarına tələbatını artırdı.
-Böyük miqyaslı işğallar sənaye inqilabı üçün əsas maliyyə mənbəyi olmuşdur. İspaniyalılar tərəfindən talan edilən Mərkəzi Amerika qızılları və İspan gəmilərini yıxan, talan edənləri qarət edən ingilis gəmiləri, Avropaya tonlarca qızıl daşındı. XVI və XVI əsrlərdə bütün bunlar sənaye inqilabına gətirib çıxaran prosesləri dəstəklədi.
−1753-cü il 23 iyunda Fransız qoşunlarını müharibədə məğlub edən İngilislər (Plessey Savaşı) Babür imperatorunun nəhəng xəzinəsini ələ keçirmişlər. Bu xəzinənin İngiltərəyə aparılması, bu ölkə iqtisadiyyatdakı pul və maliyyə imkanları 1758–1791-ci illər arasında toxuculuq və buxar maşınlarının bütün texniki ixtiralarını izah etmək üçün əsas arqument kimi qəbul edilə bilər. 18-ci və 19-cu əsrlərdə olmuşdur.
-Müstəmləkəçilik. Avropa ölkəkləri yeni koloniyalar yaradaraq buradan gətirilən malları sənayedə isdifadə etməyə başladılar, onları yeniden emal edib müstəmləkəçilərə satdılar.
-Bankçılıq və sığortaçılıq işlərinin önəmi artmışdır.
-Kiçik burjuaziyanın inkişafı və orta sinfin varlanması üçün hərəkətverici bir güc idi oldu.
-Kapitalizm. Orta sinfin zənginləşməsinə paralel olaraq, sermaye yığımı başlamışdır. Beləcə yeni yatırım sahələri axtarılmağa başlandı.
-Nəqliyyatda və texnologiyada inkişaflar meydana gəlməyə başladı.
-Protestant islahat; "Bu günün işi və sabahın düşüncəsi" adlı tədris əhəmiyyətli bir dəyər olaraq yer alması.
−17-ci yüz illikdə Maariflənmədə intellektual mövqe və elmi biliklərin əsaslandırılması yolu ilə yaranma prosesi.
-Elmi metod və riyazi düşüncə prinsipləri və texnoloji inkişafların təsirləri ilə elmin yaranması.
-Fransız İnqilabı sənaye cəmiyyətinə uyğun bir siyasi quruluşun təməlini atmaq.
İngiltərədə Sənaye İnqilabı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sənaye inqilabının ilk öncə İngiltərədə başlama səbəbləri
-İngiltərə uzun müddətdir konstitusiya monarxiyası olmuşdur. Bu plana əsasən, mülkiyyət hüquqlarının və fərdi hüquq və azadlıqların qorunması təşviq edilir.
−18-ci əsr İngiltərə artıq dünyanın maliyyə mərkəzi idi. Birja və bank sektorları digər ölkələrə nisbətən çox inkişaf etmişdi.
-Parlament, Kapitalizmin prinsiplərinə uyğun olaraq daxili bazarda azad rəqabətin qarşısını almaq üçün bütün maneələri aradan qaldırdı.
-İngiltərə, sənaye üçün önəmli ilkin təməl maddələr olan kömür və dəmir cəhətdən yeraltı qaynaqlara sahibdir.
-İngiltərə, dünynın ən böyük müstəmləkə imperatorluğu idi. Bu ona xammal və istehsal malları üçün geniş bir bazar imkanı verdi.
-İngilis donanmaları və güclü ticarət donanmaları, nəqiliyyatı daha asan bir hala saldı.
-İngiltərə, İntibah dövründən bu yana Avropada olmuş və tekstil sənayesində olmuşdur.
-İngiltərə bir ada ölkəsidir. Buna görə də, Avropada feodal mübarizələrindən, müharibələrdən, məzhəb mübarizələri kimi hadisələrdən uzaqdır.
Zavod sistemi ilə istehsal, artan tələbat istiqamətində ehtiyac ortaya çıxartdı. böyük maşınlar ev tikmək üçün əlverişsiz idi. Buna görə evlər əvəzinə işçilər maşınların yerləşdiyi böyük binaya getdi və iş sistemi, başqa sözlə, zavod sistemi meydana gəldi.
Zavod sistemi sürətli istehsal kimi müsbət təsirlə yanaşı, ictimai cəhətdən bir sıra mənfi cəhətləridə var. Kişi işçilərin yanında, hətta onların əvəzinə (daha ucuz işlədikləri üçün) uşaq və qadınları işlətməyə başladılar. 20 saata qədər olan iş saatı uşaq və qadınlara əziyyət verirdi. Buna baxmayaraq ödənişlər qeyri-kafi idi. İşçilərin ixtisaslı olması artıq o qədərdə önəmli deyildi. Müvafiq işçilərin müntəzəm əmək haqqı ilə iş tapmaq imkanı olmurdu. Bu maşının qabaqcıl forması maşın dövrünün faktiki başlanğıc nöqtəsini təşkil edir.
Digər texnoloji inkişaflar
[redaktə | mənbəni redaktə et]-Buxar maşını. Sənaye inqilabının ən önəmli kəşflərindən biri buxar maşını olmuşdur. 1763-cü ildə James Watt, Şotlandiyada buxarla işləyən maşını kəşf etdi.
−1807-ci ildə Amerikalı Robert Fulton buxar maşınını gəmilərə tətbiq etdi. 1840-cı ildə ilk dəfə müntəzəm okean gəmisi buxar xidmətinə başlamışdır.
−1812-ci ildə buxar maşını ilk dəfə lokomotivlərdə istifadə edilib.
−1844-cü ildə Samuel Morse Amerika Birləşmiş Ştatlarında ilk kommersiya teleqraf xidmətinə başladı.
−1876-cı ildə Alexander Graham Bell telefonu kəşf etdi.
-Kənd təsərrüfatında inkşaflar oldu . Almaniya bu sahədə inkişaflara başçılıq etmişdir. Almanlar çuğundurdan şəkər almaq üçün bir üsul tapdılar. Digər bir alman kimyageri süni gübrə əldə etdi. 1834-cü ildə bir amerikalı mühəndis bir biçerdeni ixtira etdi. 1870-ci ildən sonra konservləşdirilmiş yemək istehsalı sürətlə artmışdır.
−1830 və 1860-cı illər arasında İngiltərədə daha təsirli mədən üsullarının inkişafı ilə paralel olaraq, kömür istehsalı sürətlə artmışdır. Çünki bu sayədə polad və dəmir təlabatı asan bir şəkildə qarşılanırdı.
-Bu istehsal sayəsində 1800–1830-cu illər arasında körpü, kanal, dəmiryolu kimi inşaatlar sürətlə artdı. 1850-ci illərə qədər, ümumilikdə İngiltərə tərəfindən inhisarlanan sənaye inqilabı Avropa və ABŞ-də yayılmışdır. Günümüzdə isə, inkşafda olanölkələrə qarşı meyillilik var.
Nəticələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qərbin sosial sinif quruluşunda dəyişikliklər
[redaktə | mənbəni redaktə et]21-ci yüz illikdə ilk öncə İngiltərdə başlayan Sənayə İnqilabı dəmir və kömürün əsas enerji mənbəyi və xammalı olduğu bir mexanizim dövrüdür. Kömür, buxar və maşın birgəliyinin ortaya qoyduğu önəmli iqtisadi, siyasi və sosial dəyişikliklərə gətirib çıxardı.
Sənaye inqilabı Avropada burjua sinfinin çevrilməsinə və yeni işçi sinfinin yaranmasına gətirib çıxardı. Köhnə burjua sinfinə indi zavod sahibləridə daxil olmuşdur. Burjua sinfi artıq hər ölkədə ən varlı təbəqəni yaratmışdı. Ancaq ölkələrin əksəriyyətində orta sinif bir çox siyasi və sosial hüquqlara malik deyildi. Bu hüquqları əldə etmək üçün 19-cu yüz illiyin sonlarını gözləmək gərəkli idi.
Avropada sənaye inqilabından əvvəldə bir işçi sinfi mövcud idi. Bu sinif həmişə çox şüursuz olmuşdur. Sənaye inqilabı sonunda bu ışçı sinfi artıq şüurlanmağa başladı. Bu demək olar ki, bütün cəmiyyətlərdə ən sıxlıqlı sinif idi. İşçi sinfi, əsasən siyasi və iqtisadi haklardan məhrum idi. Ödənişləri aşağı, həyat və iş rejmləri çox pisidi. İş vaxtları uzun, zavodlar havasız və hər cür sağlamlıq şərtylərindən uzaq idi.
Siyasi baxımdan səs vermək hüquqları yox idi. Özəlləşdirmə və etiraz qadağan idi. Ancağ işçilər bu vəziyyətin fərqində idilər.
Sosializmin inkişafı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sosializmin görünüşü sənaye inqilabının yaratdığı işçi sinfinin hüquqları ilə əlaqədar ortaya çıxdı. Bu baxış ütopik sosializm kimi inkişaf etmişdir. Karl Marx və Fridrix Engels sonra sosializmi inkişaf etdirdi və elmi sosializmi ortaya qoydu. Beləliklə, cəmiyyət uzlaşmayan siniflər (burjuaziya və proletariat) arasında münaqişə daha da kəskinləşdi. Sosializm kommunist kollektiv keçid üçün bir vasitə kimi qəbul edildi.
Şəhərsalma və əhalinin böyüməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sənaye inqilabının bir başqa təsiridə əhali artımı baxımından oldu. Sənayeləşmə sayəsində kənd təsərrüfatı mexanizimləşməyə çevrildi, beləcə eyni torpaq sahəsindən daha çox insan yararlana bildi. Bundan əlavə, şəhər sənaye kənd təsərrüfatı sektorundan kənarda insanlar üçün işlə təmin etməklə şəhər daha çox insan yetişdirmək bacardı. Sənaye dövrü kəndlərdə əhali yığımınada səbəb olmuşdur. 1920-ci illərdə ABŞda əhalinin yarıdan çoxu kəndlərdə qalırdı. Kəndləşmə bərabərində problemlərdə gətirirdi. Küçə bölgələri böyüdü. Bu sahələr havasız, çirkli və dolu idi.
Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ^ Watt steam engine image: located in the lobby of into the Superior Technical School of Industrial Engineers of a the UPM.
Lüğətlər və ensiklopediyalar | ||||
|---|---|---|---|---|
