Amsterdam

Gant ar ger Amsterdam e tegouezher amañ. Evit sterioù all ar ger, gwelit Amsterdam (disheñvelout).

**Amsterdam**
Kumun en Izelvroioù
Banniel
Skoed
Lec’hiadur Amsterdam e proviñs Noord-Holland hag en Izelvroioù
Proviñs	Noord-Holland
Kod post	1000-1109
Maer	Eberhard van der Laan (PvdA)
Gorread	219,07 km²
douar	166,08 km²
dour	52,99 km²
Hed	4° 53' .." Reter
Led	52° 22' .." Norzh
Uhelder	.. m
Poblañs	762 057 (06.2009)
Piramidenn hervez an oad
Stankter	4 459 ann./km²
Lec'hienn ar gumun	www.amsterdam.nl/

Amsterdam eo kêr-benn an Izelvroioù (daoust m'emañ sez ar gouarnamant e Den Haag). Emañ e kornôg ar vro, war ribl ar stêr Amstel, war-hed 20 km diouzh Mor an Hanternoz ha diouzh an IJsselmeer (Zuiderzee gwechall). Emañ e proviñs Noord-Holland (Hanternoz Holland).

Ar gêr vrasañ en Izelvroioù eo ha kêr-benn ar vuhez sevenadurel er vro. E 2005 e oa poblet gant 742.209 a annezidi, ha war-dro 1,5 milion a dud a oa o chom tro-dro. Stank eo ar c'hêriekadur en Amsterdam. 219,07 km2 eo gorread ar gêr, ar stantter o vezañ 4 477 annezad ha 2 275 oaled dre gm2.^[1] 12% eus kêr Amsterdam a zo goloet gant parkoù ha gwarezvaoù natur.^[2]

A-gevret gant Rotterdam, Utrecht, Den Haag ha kêrioù all c'hoazh ez a d'ober ar Randstad, un tolpad-kêrioù bras eus an Izelvroioù.

Ur ganol e kreiz-kêr Amsterdam. Rijksmuseum Amsterdam a weler en dalenn ziwezhañ

Poblañsouriezh

1300= 1 000
1400= 3 000
1500= 12 000
1600= 60 011
1650= 140 000
1795= 220 000
1830= 202 400
1849= 224 000
1879= 317 000
1899= 510 900
1925= 714 200
2005= 742 011

Kumun Amsterdam

Kumun Amsterdam a zo renet gant ar maer Eberhard van der Laan (ezel eus PvdA), hag enni ez eus 15 arondisamant (niver an annezidi e 2007) :

Centrum (80 819 annezad)
Westpoort (370 annezad)
Westerpark (34 059 annezad)
Oud-West (31 529 annezad)
Zeeburg (46 700 annezad)

Bos en Lommer (30 294 annezad)
De Baarsjes (33 847 annezad)
Amsterdam-Noord (87 623 annezad)
Geuzenveld-Slotermeer (41 335 annezad)
Osdorp (45 483 annezad)

Slotervaart (42 913 annezad)
Zuidoost (77 917 annezad)
Oost-Watergraafsmeer (58 798 annezad)
Oud-Zuid (83 633 annezad)
Zuideramstel (46 784 annezad)

Meur a gêr a gaver enni ivez : Amsterdam (kêr), Amsterdam Zuidoost, Buiksloot, Driemond, Durgerdam, Holysloot, Nieuwendam, 't Nopeind, Oud Osdorp, Ransdorp, Ruigoord, Schellingwoude, Het Schouw, Sloten, Sloterdijk, Zunderdorp.

Er gumuniezh kumunioù anvet Stadsregio Amsterdam emañ Amsterdam ivez.

Tro-dro da Amsterdam e kaver ar c'humunioù da-heul : Diemen, Weesp, Abcoude, Ouder-Amstel hag Amstelveen er su, Haarlemmermeer ha Haarlemmerliede en Spaarnwoude er c'hornôg, Zaanstad, Oostzaan, Landsmeer ha Waterland en norzh.

Istor

Ur gêriadenn enni pesketaerien e oa Amsterdam er penn-kentañ. Ar gêr a voe savet en XIIIvet kantved. Dont a ra hec'h anv eus ar ger nederlandek dam hag a dalvez chaoser, rak ur chaoser a oa bet savet war ar stêr Amstel. Stag e oa ar chaoser ouzh ur pont, ha lemmet kuit voe an tailhoù a oa warnañ gant ar c'hont Florent V. lakaet e voe da gêr e 1300 pe e 1306 ha neuze e voe diorennet a-fet armerzh, a-drugarez d'ar c'henwerzh gant kêrioù an Hans.

Er XVIvet kantved e voe brezel a-enep da Spagn, ha dizalc'h e voe neuze an Izelvroioù. Da gentañ e savas tud Amsterdam a-du gant Spagn, ha kemmañ a rejont e 1578. Neuze e voe aotreet ar frankiz relijiel, padal e oa brezelioù relijion er peurrest eus Europa. Niverus e voe an dud neuze az eas d'an Izelvroioù, en o zouez yuzevien binvidik eus Portugal hag eus Spagn, koñversanted Antwerpen hag ivez hugunoded eus Frañs. E-touez ar repuidi e oa Comenius, René Descartes ha Spinoza. Ne save tamm kudenn ebet e-keit ma asante an dud paeañ tailhoù ha kemer perzh e buhez armerzhel ar gêr. E 1685 e oa peder gwech brasoc'h ar c'horvoder dre annezad evit ma oa e Pariz, ha war gresk ez eas an diforc'h-se pa zeuas an hugunoded^[3].

Er XVIIvet kantved e voe oad aour Amsterdam. D'ar mare-se e voe diorennet ar c'henwerzh gant Indez , Brazil hag Afrika ; d'ar mare-se ivez e veve arzourien evel Rembrandt, ha kanolioù pennañ ar gêr a voe savet. Amsterdam a zeuas neuze da vezañ porzh pouezusañ ar bed, hag ul lec'h a-bouez a-fet armerzh.

Er XVIIIvet hag en XIXvet kantved ez eas ar gêr war ziskar abalamour d'ar brezelioù a-enep da Frañs ha d'ar Rouantelezh-Unanet. Kemmañ a reas an traoù da vare dispac'h ar greanterezh e dibenn an XIXvet kantved : meur a ganol nevez a voe savet, en o zouez unan hag a gase betek ar Roen. Aesoc'h e voe neuze an eskemmoù gant peurrest Europa hag ar bed zoken. Ne voe cheñchamant ebet pe dost da vare ar brezel bed kentañ, dre ma chomas neptu an Izelvroioù. Padal e voe harluet tro-dro 100 000 yuzev da vare an eil brezel bed, da lavaret eo e voe tost distrujet da vat kumuniezh yuzev Amsterdam.

Armerzh

A-fet pouez ekonomikel ez eo Amsterdam ar 5vet kreizenn aferioù en Europa, goude Londrez, Frankfurt, Pariz ha Brusel. Lod brasañ bankoù hag embregerezhioù an Izelvroioù o deus o sez en Amsterdam. War sevel emañ ar c'harter aferioù nevez anvet e Zuidas.

Ut stal bleuñvioù (tulipez dreist-holl) e kreiz-kêr Amsterdam

Sevenadur ha savouriezh

Artis eo anv zoo Amsterdam, diwar anv kevredigezh zoologiezh ar Roue, "Natura Artis Magistra" ("Mestrez an arz eo an natur"). Unan eus re goshañ ar bed eo (e 1838 e voe savet ar savadur pennañ). E kreiz-kêr emañ, hag ennañ e kaver un akwariom (savet e 1882), mirdioù zoologiezh ha douarouriezh, ur planetariom hag ul levraoueg.

Lod brasañ kêr Amsterdam, hag ar c'hanolioù a gaver enni a zo dindan live ar mor, setu perak ez eo staliet an holl savadurioù, ar re gozh koulz hag ar re nevez, war bilochoù sanket en traezh.

A-fet kêraozañ ez eo Amsterdam ur skouer beurvat eus ar sevel tiez e Norzheuropa er XVIIvet hag en XVIII|vet kantved, dre m'eo bet miret an tiez kozh en ur stad vat.

War lec'hid ul lagenn eo bet savet kêr Amsterdam, ha lod brasañ ar gêr a voe savet da vare kantved aour an Izelvroioù, a-hed kanolioù kengreizek. Betek an XIXvet kantved ez ae ar gêr betek ar porhz hag ar Zuiderzee, an disparti a c'hoarvezas pa voe savet an ti-gar kreiz, bet aozet war 26 000 piloch.

Penaos gouzout pevare eo bet savet an tiez pignon ?

Diouzh stumm pignon an tiez e c'haller gouzout e pe vare int bet savet :

1200 - 1550 : Tiez koad livet, pignon begek : daou anezho a chom nemetken, ar re all a zo bet devet.
1570 - 1600 : Pignon kinklet e doare grosso art italian ha kochet. An talbennoù brik koshañ eo.
1620 - 1720 : Pignon begek flastret : implijet dreist-holl evit ar mirlec'hioù.
1600 - 1665 : Pignon gant addent. Betek 1665 e veze kalz anezho, mesk-ha-mesk gant an tiez koad.
1660 - 1790 : Pignon kromm. Talbenn stumm ur skejenn dezhañ. Tuioù kinklet gant garlantez krag.
1640 - 1670 : Pignon rodelloù uhellaet. Meskaj rodelloù eeun hag addent.
XVIIIvet kantved : Pignon gant rizennoù kinglet. Un nor vihan a gas d'ar solier.
XIXvetkantved : Pignon gant rizennoù kinklet. Goude 1790 ne voe ket mui savet pignon gant addent.

Un ti eus 1615
Un ti eus 1627
Un ti eus 1642

E penn uhelañ an tiez kozh e weler alies-tre krogoù : ken strizh e oa diri an tiez ken e ranke an dud implijout anezho a-benn diblasañ o arrebeuri pa zilojent.

E kreiz-kêr emañ an Dam (ar chaoser) ha Paleis op de Dam (XVIIvet kantved) hag a zo bet lakaet da balez ar roue abaoe Louis Bonaparte (1806-1810).

E kreiz-kêr e kaver ivez karter ar mirdioù : Rijksmuseum Amsterdam, Stedelijk Museum ha mirdi Van Gogh. Ur mirdi diwar-benn ar skiantoù, anvet NEMO a gaver ivez, ha ti Anne Frank.

Deskadurezh

Div skol-veur a gaver en Amsterdam : skol-veur Amsterdam (Universiteit van Amsterdam, UvA), un ensavadur lik krouet e 1632 eo, ha skol-veur dieub Amsterdam (Vrije Universiteit), bet aozet gant protestanted e 1880). Ensavdurioù deskadurezh uhel all a gaver, en o zouez ur skol-sonerezh hag akademiezh vroadel an arzoù. Akademiezh Gerrit Rietveld (GRA) a zo ur skol-arzoù brudet en estrenvro.

Sport

Ajax Amsterdam eo skipailh mell-droad pennañ ar gêr. Meur a wech eo bet gounezet kib UEFA gantañ, ha div wech ar c'hib etrekevandirel. Betek kreiz ar bloavezhioù 1990 e c'hoarie ar skipailh en Ajax Stadium, goude-se e tilojas da Amsterdam ArenA, e gevred ar gêr.

Ur skipailh mell-droad amerikan a gaver ivez, anvet eo Amsterdam Admirals. Skipailh mell-droad maerikan nemetañ an Izelvroioù eo.

Ur skipailh hockey (Amstel Tijgers Amsterdam) a zo ivez, hag ur skipailh mell-baner anvet Astronauts Amsterdam.

Diouzh noz

Buhezek eo kêr Amsterdam diouzh noz, ha stank eo an toulloù-noz a gaver enni : Melkweg, Paradiso, Hôtel Arena, Jimmy Woo, Club More, Club 11, Powerzone hag Escape a zo e-touez ar re vrudetañ. Touristed koulz ha tud ar vro a gaver enno. Brudet eo ivez Amsterdam a-drugarez d'ar c'harter ruz anvet De Wallen, hag ivez a-drugarez d'ar coffeeshopoù a gaver un tammig e pep lec'h e kreiz-kêr.