[go: nahoru, domu]

Чулацаман тӀегӀо

Британийн импери — Версийн башхалла

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
[теллина верси][теллина верси]
Чулацам дӀабаьккхина Чулацам тӀетоьхна
Нисдарах лаьцна йаздина дац
МогӀа 34: МогӀа 34:
}}
}}
'''Британин импери''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[метрополи]] коьртехь йолу [[колонийн импери]], цуьнан долахь дара адамаллин исторехь [[Исторера йаккхий пачхьакхийн исписка|хьалха хилла долу уггаре дукха латта]] [[колонеш]]ца пхеа нах беха [[континент]] тӀехь (нагахь [[Монголин импери]]н бакъ йолу майда ларахь). Уггаре йоккха майда [[импери]]н йара [[1919 шо]] кхачале, оцу хенахь [[Йоккха Британин а, Ирландин а цхьаьнатоьхна паччахьалла|Цхьаьнатоьхна Паччахьалло]] урхалла дора даьржина {{num|31878965|км²}} латтанашна <ref name="BSE"/>(Цунна йукъахь дац 8,1 млн км² къобал йанза а, де-факто терго йеш доцу мехкаш [[Антарктика|Антарктикехь]], [[Мехканна реза ца хилар Антарктикехь|царна хӀокху дийне кхаччалц претендент йу]] [[Йоккха Британи]] а, цуьнан хилла [[доминион]]аш а: [[Австрали]] а, [[Керла Зеланди]] а), иза ду 22% гергга латта. Империн бахархойн дерриг дакъа 480 млн стаг ву (доьлгӀа дакъа бахархойх). Нисса [[Pax Britannica]] тӀаьхьено кхетайо ингалсан меттан роль, дуьненахь уггаре баьржина политики, спортан, музыкин, транспортан, махлелоран кхачнехь{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}.
'''Британин импери''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[метрополи]] коьртехь йолу [[колонийн импери]], цуьнан долахь дара адамаллин исторехь [[Исторера йаккхий пачхьакхийн исписка|хьалха хилла долу уггаре дукха латта]] [[колонеш]]ца пхеа нах беха [[континент]] тӀехь (нагахь [[Монголин импери]]н бакъ йолу майда ларахь). Уггаре йоккха майда [[импери]]н йара [[1919 шо]] кхачале, оцу хенахь [[Йоккха Британин а, Ирландин а цхьаьнатоьхна паччахьалла|Цхьаьнатоьхна Паччахьалло]] урхалла дора даьржина {{num|31878965|км²}} латтанашна <ref name="BSE"/>(Цунна йукъахь дац 8,1 млн км² къобал йанза а, де-факто терго йеш доцу мехкаш [[Антарктика|Антарктикехь]], [[Мехканна реза ца хилар Антарктикехь|царна хӀокху дийне кхаччалц претендент йу]] [[Йоккха Британи]] а, цуьнан хилла [[доминион]]аш а: [[Австрали]] а, [[Керла Зеланди]] а), иза ду 22% гергга латта. Империн бахархойн дерриг дакъа 480 млн стаг ву (доьлгӀа дакъа бахархойх). Нисса [[Pax Britannica]] тӀаьхьено кхетайо ингалсан меттан роль, дуьненахь уггаре баьржина политики, спортан, музыкин, транспортан, махлелоран кхачнехь{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}.

[[Йоккха Британин истори|Британин империн истори]] таханлера де кхаччалц йоккха роль ловзош йу [[Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташ|Америкин Цхьанатоьхна Штатийн]], [[Канада|Канадин]], [[ХӀинди]]н, [[Австрали]]н, [[Керла Зеланди]]н, [[Сингапур]]ан, [[Ирланди]]н, [[Германи]]н, [[Франци]]н, дуккха а кхин болчеран дахарехь{{sfn|Hosch|2009}}.

== БӀаьрг тохар ==
Британин импери тӀекхетара шина бӀешарахь сов. Йоккха пачхьалкх шорйан кульминаци лору [[XX бӀешо|XX бӀешеран]] йуьхьиг. Оцу хенахь массо а континенташ тӀера дуккха а тайпана латтанех нийсонца олу импери, «тӀех цкъан а малх чу ца бузу»<ref>[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.</ref>.

Нисдаран а, тӀемца схьабаккхаран а [[экспанси]]ван муьраш болабелла дикка машаран [[махлелор]]ан а, [[дипломати]]н муьрера. Империс аьтту бира британин технологеш, махлелор, [[ингалсан мотт]], урхаллин кеп дуьненахь йаржош. Империн [[гегемони]]н ду къасторан маьӀна экономикин кхоран а, [[Йоккха Британи|Цхьаьнатоьхна Паччахьаллин]] дуккха а мехкин политикин Ӏаткъаман а.
Колонийн хӀоттамах хууш ду, Бритнин империн Ӏаткъаман дикка ши маьӀна долун амал хилар. Колонешка чубеира ингалсан мотт, административан а, бакъонийн гуранаш, уьш йинера Йоккха Британинчух тера. [[Деколонизаци]] йеш Цхьаьнатоьхна Паччахьалла гӀоьртира хиллачу колонешкахь йукъайаккха парламентан [[демократи]] а, бакъо лакхар хилар а, хӀетте тайп-тайпана аьттунца. Дукхаха йолчу колонеш сацам бира, [[Къаьмнийн доттагӀалла|Къамнийн доттагӀалло]] хуьйцу царна Импери психологин агӀора<ref>Brendon, p. 660.</ref><ref>[[#refOHBEv4|Brown]]</ref>.


== Литература ==
== Литература ==

Верси 2023, 14 октябрь, 16:02

Историн пачхьалкх
Британин импери
инг. British Empire
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост

 
 
 
 
 
 
 
1707 — 1997
Коьрта гӀала Лондон
Мотт (меттанаш) ингалсан
Официалан мотт Ингалсан мотт
Ахча стерлингийн фунт
Майда 36 190 000 км² (1920),
31 878 965 км² (1913)[1]
Бахархой 480 000 000 ст.
(24 % Дуьненан бахархойх 1922 шеранна)
Урхаллин тайпа конституцин монархи[2]
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Британин импери (инг. British Empire) — метрополи коьртехь йолу колонийн импери, цуьнан долахь дара адамаллин исторехь хьалха хилла долу уггаре дукха латта колонешца пхеа нах беха континент тӀехь (нагахь Монголин империн бакъ йолу майда ларахь). Уггаре йоккха майда империн йара 1919 шо кхачале, оцу хенахь Цхьаьнатоьхна Паччахьалло урхалла дора даьржина 31 878 965 км² латтанашна [1](Цунна йукъахь дац 8,1 млн км² къобал йанза а, де-факто терго йеш доцу мехкаш Антарктикехь, царна хӀокху дийне кхаччалц претендент йу Йоккха Британи а, цуьнан хилла доминионаш а: Австрали а, Керла Зеланди а), иза ду 22% гергга латта. Империн бахархойн дерриг дакъа 480 млн стаг ву (доьлгӀа дакъа бахархойх). Нисса Pax Britannica тӀаьхьено кхетайо ингалсан меттан роль, дуьненахь уггаре баьржина политики, спортан, музыкин, транспортан, махлелоран кхачнехь[3][4][5].

Британин империн истори таханлера де кхаччалц йоккха роль ловзош йу Америкин Цхьанатоьхна Штатийн, Канадин, ХӀиндин, Австралин, Керла Зеландин, Сингапуран, Ирландин, Германин, Францин, дуккха а кхин болчеран дахарехь[6].

БӀаьрг тохар

Британин импери тӀекхетара шина бӀешарахь сов. Йоккха пачхьалкх шорйан кульминаци лору XX бӀешеран йуьхьиг. Оцу хенахь массо а континенташ тӀера дуккха а тайпана латтанех нийсонца олу импери, «тӀех цкъан а малх чу ца бузу»[7].

Нисдаран а, тӀемца схьабаккхаран а экспансиван муьраш болабелла дикка машаран махлелоран а, дипломатин муьрера. Империс аьтту бира британин технологеш, махлелор, ингалсан мотт, урхаллин кеп дуьненахь йаржош. Империн гегемонин ду къасторан маьӀна экономикин кхоран а, Цхьаьнатоьхна Паччахьаллин дуккха а мехкин политикин Ӏаткъаман а. Колонийн хӀоттамах хууш ду, Бритнин империн Ӏаткъаман дикка ши маьӀна долун амал хилар. Колонешка чубеира ингалсан мотт, административан а, бакъонийн гуранаш, уьш йинера Йоккха Британинчух тера. Деколонизаци йеш Цхьаьнатоьхна Паччахьалла гӀоьртира хиллачу колонешкахь йукъайаккха парламентан демократи а, бакъо лакхар хилар а, хӀетте тайп-тайпана аьттунца. Дукхаха йолчу колонеш сацам бира, Къамнийн доттагӀалло хуьйцу царна Импери психологин агӀора[8][9].

Литература

Оьрсийн маттахь
Ингалса маттахь

Хьажоргаш

  1. 1 2 БСЭ. [bse.sci-lib.com/article001365.html Британская империя в БСЭ]. БСЭ. Большая советская энциклопедия. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 22 апрель.
  2. Bogdanor, 1997.
  3. Johnston, 2008.
  4. Porter, 1998.
  5. Sondhaus, 2004.
  6. Hosch, 2009.
  7. Jackson, pp. 5-6.
  8. Brendon, p. 660.
  9. Brown