Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών

Το Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών (επίσημη ονομασία: Α΄ Κοιμητήριο Δήμου Αθηναίων) είναι το παλαιότερο κοιμητήριο των Αθηνών. Θεωρείται πολύ σημαντικό, τόσο για το γεγονός ότι εκεί αναπαύονται πολλοί επώνυμοι Έλληνες που στα τελευταία χρόνια διακρίθηκαν στον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής, όσο και από ιστορική και καλλιτεχνική άποψη, καθώς περιλαμβάνει μεγάλης αξίας γλυπτά.

Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών
Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών
Είδος	χριστιανικό κοιμητήριο και πάρκο γλυπτικής
Γεωγραφικές συντεταγμένες	37°57′47″N 23°44′16″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Αθηναίων
Χώρα	Ελλάδα
Έναρξη κατασκευής	1837
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ο Δήμαρχος της Αθήνας, Κωνσταντίνος Κοτζιάς. Είναι θαμμένος και ταριχευμένος στο Α' Νεκροταφειο Αθηνών.

Το Πρώτο Νεκροταφείο βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αναπαύσεως, σε λόφο νότια του Παναθηναϊκού σταδίου και πέραν του Ιλισού. Είναι κατάφυτο με πεύκα και κυπαρίσσια.Η συνολική έκτασή του είναι 170 στρέμματα με 10.233 οικογενειακούς τάφους και 2.077 τάφους τριετίας.

Ένας από τους πιο γνωστούς τάφους του Πρώτου Νεκροταφείου, αυτός της Σοφίας Αφεντάκη, φέρει το γλυπτό του Γιαννούλη Χαλεπά με το όνομα «Κοιμωμένη».

Ιστορία

Με το Βασιλικό Διάταγμα Περί των νεκροταφείων και του ενταφιασμού των νεκρών καθοριζεται ως χώρος ταφής της νεοσύστατης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Από το 1836 και μετά εγκαθιδρύεται στην περιοχή όπου βρισκόταν το παλιότερο νεκροταφείο του Αγίου Λάζαρου. Η επιλογή του χώρου συνδέεται με την εξουσία: είναι πίσω από το παλάτι. Το κράτος μεριμνώντας για την ποιότητα ζωής των πολιτών, ασχολείται και με τον θάνατο στον βαθμό που επηρέαζει την ζωή των πολιτών. Ο Δήμος, προβλέπεται, κι όχι πια η Εκκλησία, να οργανώσει το νεκροταφείο. Ο Δήμος Αθηναίων είναι αρμόδιος για την ίδρυση και λειτουργία του νεκροταφείου. Το 1841 επί Πετράκη έχουμε τα πρώτα μέτρα καλλωπισμού: εγκαίνια εκκλησίας, διορισμό ιερέα και δεντροφύτευση χώρου. Το 1856 έχουμε καθαρισμό από ξερόχορτα των τάφων με σκοπό την αποφυγή εμπρησμού.

Το 1856 επί δημαρχίας Γαλάτη, επίσης, έχει γίνει η πρώτη επέκταση. Το 1858 επί δημαρχίας Σκούφου διατυπώνεται το αίτημα της περίφραξης λόγω της ελεεινής κατάστασης που επικρατούσε. Δαπανάται το ποσό των 200 δραχμών για την κατασκευή τείχους στη θύρα εισόδου και 70 δραχμές για τη κατασκευή φυλακίου.Το 1859 έχουμε διαμόρφωση δεντρόφυτων οδών του. Το 1867 επί Κυριακού πραγματοποιείται ο διορισμός δύο κηπουρών με 60 δραχμές μισθό, ενώ έως τότε οι κηπουροί ήταν εργαζόμενοι αμισθί και κατά το δοκούν.

Το 1878 επί Κυριακού έχουμε τη δεύτερη επέκταση και το 1884 επί Σούτσου εγκρίνεται αντί του ποσού των 7.500 δραχμών η περιτοίχιση του ανοικτού τμήματός του.Το 1886 επεκτείνεται ξανά και τίθεται στα 1888 επί Σούτσου εκ νέου ζήτημα περιτοίχισής του. Το αίτημα της περίφραξης θεμελιώνεται σε λόγους δημόσιας υγιεινής, αποφυγής άσχημου θεάματος, αποτροπής κλοπών αγαλμάτων, νεκροσυλιών, εξασφάλιση της περιουσίας της μεγαλοαστικής τάξης. Ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, στα 1895 εγκρίνεται η περιτοίχιση προϋπολογισμού 13.900, 75 δραχμών. Το 1885 επί Σούτσου έχουμε δέυτερη δεντροφύτευση αντί 175 δραχμών: φυτεύθηκαν 1.000 κυπαρίσσια.

Το 1898 εγκρίνεται η περιτοίχιση τμήματος του νεκροταφείου με σκοπό την ταφή των στρατιωτικών και το 1899 με απαίτηση της βασίλισσας Όλγας η περιτοίχιση μεγαλώνει με χρήματα του δήμου. Όπως σημειώνει η Παρασκευοπούλου, επιχειρείται η απόκρυψη της ήττας. Το 1905 επί Μερκούρη αφαιρούνται τα κιγκλιδώματα και τοποθετούνται στη γέφυρα του Ιλισού. Το 1914 επί Μπενάκη, λίγο μετά του Βαλκανικούς, αγοράζεται αντί 1.280 δραχμών ένας μικρός χώρος μπροστά στο νεκροταφείο για να διαμορφωθεί σε πλατεία. Το 1917 επί Τσόχα έχουμε νέα περιτοίχιση κόστους 15.000 δραχμών. Το 1944 επί Γεωργάτου το περιτοίχισμα είναι αναγκαίο για το στρατιωτικό τμήμα του νεκροταφείου. Το κόστος είναι 800.000.000 πληθωριστικές δραχμές. Το 1998 επί Αβραμόπουλου γίνεται νέα περιτοίχιση και συμπληρώνεται με μεταλλική κατασκευή ο πέτρινος τοίχος, κόστους 30.420.688 δραχμών για την ασφάλεια των ταφικών μνημείων. Το 1938 επί Πλυτά εργολαβικώς ανατίθεται η συντήρηση του πρασίνου από ένστολο ημερομίσθιο προσωπικό αντί του ποσού του 1.120.000 δραχμών. Το 1946 εγκρίνεται για πρώτη και τελευταία φορά η κατεδάφιση ταφικού μνημείου. Πρόκειται για το μαυσωλείο της οικογένειας Αλβανόπουλου. Αν και εγκρίθηκε η κατεδάφιση, του μνημείο ουδέποτε γκρεμίστηκε. Το 1951 πεθαίνει αιφνιδίως ο δήμαρχος Κοτζιάς. Ο Κοτζιάς θάφτηκε όχι στο ενδεδειγμένο χώρο τριετών ταφών επιφανών ανδρών, αλλά δωρεάν τιμής ένεκεν στην κεντρική πλατεία του Α' Νεκροταφείου Αθηνών, στη ζώνη πολυτελείας. Το δημοτικό συμβούλιο ενέκρινε χορήγηση 8.000.000 δραχμών για τον προσωρινό καλλωπισμό του τάφου του και άλλα 5.000.000 για την πλήρη και μόνιμη ταρίχευση της σορού του. Το 1950 επί Πιτσίκα προβλέπεται ειδικό τμήμα ταφής δημάρχων, συμβούλων, κρατικών λειτουργών. Επί Χούντας με τον αναγκαστικό νόμο του 1968 διαμορφώνεται σε τοπίου πράσινου.

Οικονομική διάσταση του νεκροταφείου

Το 1842, επί Πετράκη, μετά την ταφή 530 απόρων ασθενών επανακαθορίζονται οι όροι και οι τιμές πώλησης τάφων. Στα 1892 επί Μελά τα δημοτικά έσοδα από τις πωλήσεις τάφων είναι από 12.000 ανεβασμένα σε 40.000 δραχμές. Προτείνεται η αύξηση των τιμών, αλλά επειδή οι πλούσιοι έχουν ήδη αγοράσει τάφο διαπιστώνενται πως θα επιβαρυνθεί η μεσαία τάξη. Κέρδη σημειώνονται και από την ενοικίαση κηπαρίων. Το 1893 επί Καλλιφρονά ψηφίζεται νέα τιμολόγηση της γης και αύξηση τιμών: μέχρι 12,5 τ.π. πωλούνται 15 δραχμές ο πήχης, ενώ άνω των 20 η τιμή φτάνει τις 200 δραχμές. Απαγορεύεται η μεταπώληση τάφου από ιδιώτη σε άλλο ιδιώτη. Το 1906 το δημοτικό συμβούλιο απορρίπτει την πρόταση να αναλάβει τη συντήρηση ο Δήμος της Αθήνας τάφων μεγάλων ανδρών που έχουν εγκαταληφθεί, επειδή ανήκουν σε οικογένειες με οικονομική άνεση. Το 1930 επί Μερκούρη απαγορεύεται η μεταπώληση τάφων που έχουν εγκαταληφθεί επειδή έχουν αγοραστεί ως μόνιμοι. Το 1934 ο Κοτζιάς εισηγείται την αύξηση των δικαιωμάτων του Δήμου επί των ποσών φιλοδωρημάτων σε κηδείες, μνημόσυνα, εκταφές. Το 1948 επί δημαρχίας Πιτσίκα ένας δημότης κληροδοτεί ένα αργυρό δοχείο Φαμπερζέ για να του ανάβουν το καντήλι. Μέχρι το 1950 δεν έχει ταφεί δωρεάν κανένα τιμώμενο πρόσωπο σε προσωρινό τάφο.

Το προτεσταντικό νεκροταφείο

Με το βασιλικό διάταγμα του 1834 καθορίστηκε η ταφή όλων ανεξαρτήτως θρησκεύματος των νεκρών στα δημοτικά νεκροταφεία.

Το Προτεσταντικό Νεκροταφείο θα μετακομίσει στο Πρώτο με βασιλικό διάταγμα του 1914, επί δημαρχίας Μπενάκη. Επειδή οι προτεστάντες προσέφεραν στον εθνικό θρίαμβο των Βαλκανικών, έπρεπε να συμπεριληφθούν στο εθνικό νεκροταφείο.

Έχει αυτόνομη διοίκηση. Το διαχειρίζονται αρχικά οι πρεσβείες της Δανίας, της Μεγάλης Βρετανίας και των Κάτω Χωρών, εναλλασσόμενες στη διοίκηση κάθε τέσσερα χρόνια.

Οι καθολικοί

Ιδιαίτερο τμήμα των καθολικών μέσα στο Α ́ Κοιμητήριο δεν συστήθηκε ποτέ. Σήμερα λίγες παλαιές ταφές έχουν απομείνει, κυρίως κοντά στο ναό του Αγ. Καρόλου που κτίστηκε το 1928 επί δημαρχίας Σπ. Πάτση (1922-1929) με δαπάνη των Ιωάννου και Αντωνίου Φιξ, στη μνήμη του πατέρα τους Καρόλου Φιξ. Σημαντική ένδειξη για ταφές καθολικών στο Α ́ Κοιμητήριο από τα πρώτα χρόνια της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους αποτελεί η εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα στην ανατολική πλευρά του ναού του Αγ. Λαζάρου που αναφέρεται στο έτος 1840.

Το Εβραϊκό νεκροταφείο

Οι Εβραίοι της Αθήνας θάβονται κοντά στον Άγιο Λάζαρο, πριν τη σύσταση του δικού τους τμήματος. Η παλιότερη επιγραφή που βρέθηκε στο εβραϊκό τμήμα χρονολογείται το 1844. Το 1864 συνορεύοντα τμήματα με το Πρώτο παραχωρήθηκαν για ταφές Εβραίων, ενώ το 1884 με Βασιλικό Διάταγμα παραχωρείται τμήμα του τουρκικού νεκροταφείου για επέκταση του εβραϊκού. Μέχρι το 1910 όλο του τουρκικό αξιοποιείται για το σκοπό αυτό. Το 1916 ο Α. Κωνσταντίνης δώρισε έκταση για το σκοπό αυτό αγορασμένη από ιδιωτικές δαπάνες.Το 1920 επί Πάτση δωρίζεται έκταση 700 πήχεων στην εβραϊκή κοινότητα. Το 1959 οι ταφές στον χώρο σταματούν λόγω έλλειψης χώρου. Το 1964-1970 θάβονται μέλη της οικογένειας Μάτσα, προέδρου της εβραϊκής κοινότητας και το 2012 ενταφιάζεται τελευταίος Μάτσας. Από το 1946 και μετά η εβραϊκής κοινότητα έχει δικό της χώρο στο Γ' Νεκροταφείο.

Τμήμα για τους Διαμαρτυρομένους

Στο νότιο τμήμα του Πρώτου Νεκροταφείου υπάρχει από το 1914 νεκροταφείο των διαμαρτυρομένων. Επί Τουρκοκρατίας αυτοί θάβονταν στο Θησείο, που τότε λειτουργούσε ως ναός του Αγίου Γεωργίου. Αλλά με την έλευση του Όθωνα, το Θησείο χαρακτηρίστηκε αρχαιολογικό μνημείο και σταμάτησε να χρησιμοποιείται ως ναός. Δημιουργήθηκε τότε νεκροταφείο (τοποθετείται χρονικά προ του 1837) για τους διαμαρτυρομένους απέναντι από την είσοδο του Παναθηναϊκού Σταδίου, μεταξύ της οδού Ηρώδου Αττικού και της λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας. Το κόστος της κατασκευής επωμίστηκαν οι Άγγλοι που διέμεναν στην Αθήνα. Είχε μέσα ναό ο οποίος χτίστηκε το 1834. Τότε στα χρόνια του Όθωνα είχε ανατεθεί η φύλαξή του σε κάποιον Άγγλο κηπουρό, που μάλιστα είχε φτιάξει σε κάποιο σημείο του νεκροταφείου λαχανόκηπο. Στην περιοχή όπου κατασκευάστηκε, τα σχέδια των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Σάουμπερτ προέβλεπαν να γίνει βοτανικός κήπος.

Μετά από χρόνια ο χώρος του νεκροταφείου εντάχθηκε στον κήπο του Ζαππείου.

Βέβαια χώρο ταφής για τους διαμαρτυρόμενους στο πρώτο νεκροταφείο εντοπίζεται για πρώτη φορά όταν ήταν δήμαρχος Αθηναίων ο Λ. Καλλιφρονάς (1895-1899) σε τοπογραφικό σχέδιο του 1896. Ήταν ένα τμήμα γης σε σχήμα ορθογώνιο έκτασης 798,75 τ.μ. Δεν είναι γνωστό πότε διατέθηκε αυτή η έκταση στους διαμαρτυρόμενους, ούτε γιατί. Ίσως ο λόγος να ήταν ότι εκείνο που ήδη είχαν είχε γεμίσει ή ότι έπρεπε να καταργηθεί αφού θα κατασκευαζόταν εκεί το Ζάππειο.

Με βάση την Π.Δ.Σ. 18/26.4.1914 (δήμαρχος Αθηναίων ο Εμμανουήλ Μπενάκης) το νεκροταφείο των διαμαρτυρομένων εντάχθηκε στο πρώτο νεκροταφείο, σε ένα χώρο 6.176 τ.μ. Σήμερα το τμήμα ταφής των διαμαρτυρομένων στο πρώτο νεκροταφείο λειτουργεί υπό την εποπτεία της Μεγάλης Βρετανίας, της Δανίας, των Κάτω Χωρών και της Γερμανίας. Κάθε χώρα έχει την εποπτεία εναλλάξ για τέσσερα χρόνια.

Ναοί

Ο πρώτος ναός του Νεκροταφείου είναι αυτός του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος ανεγέρθηκε το 1840 και ανακατασκευάστηκε το 1859. Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων κτίστηκε το διάστημα 1899-1901. Το 1928 κτίστηκε ο καθολικός ναός του Αγίου Καρόλου με δαπάνη της οικογένειας Φιξ.

Γλυπτά και λοιπά έργα τέχνης

Ο συνολικός αριθμός γλυπτών που βρίσκονται στο νεκροταφείο είναι 768.

Στο νεκροταφείο φιλοξενούνται ταφικά μνημεία σχεδιασμένα από διάσημους γλύπτες όπως οι Γιαννούλης Χαλεπάς, Ιωάννης Βιτσάρης, Δημήτριος Φιλιππότης, Γεώργιος Μπονάνος, Νικόλαος Γεωργαντής, Δημήτρης Αρμακόλας, Κοσμάς Ξενάκης, Κώστας Βαλσάμης, Μιχάλης Τόμπρος κ.ά. Με τον κανονισμό του 1934 προβλέπεται πως όσοι φτιάχνουν τάφους οικογενειακούς στη ζώνη πολυτελείας να διαμορφώνουν καλλιτεχνικά τους τάφους αυτούς με έργα όχι μικρότερης αξίας των 100.000 δραχμών. Αν δεν γίνει αυτό εντός τριετίας, ανακαλείται η χορήγηση του τάφου, του επιστρέφεται το ποσό που έδωσε μειωμένο κατά 10% και ο χώρος επιστρέφει στον δήμο για μελλοντική νέα χρήση.

Το 1946 αποφασίζεται η κατεδάφιση μαυσωλείου με τοιχογραφίες του Φώτη Κόντογλου.

Η "Κοιμωμένη" του Τήνιου Γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά στον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη (πέθανε στα 1878) έγινε αντικειμενο διαμάχης μεταξύ του ανιψιού της νεκρής αντιστράτηγου Μ. Χατζημιχάλη, και του δήμου. Ο Χατζημιχάλης θέλησε να το μετακινήσει και να το πουλήσει σε Αμερικανούς. Ο Χατημιχάλης αξίωνε ότι η Κοιμωμένη δεν ανήκε στον Χαλεπά, ούτε στο Α΄ Νεκροταφείο, αλλά στον νόμιμο δικαιούχο της ταφικής έκτασης. Το 1951 με απόφαση του υπουργείου πολιτισμού η Κοιμωμένη είναι το πρώτο γλυπτό του Α' Νεκροταφείου που κρίθηκε διατηρητέο. Το 1952 επί δημαρχίας Νικολόπουλου κρίνεται αναγκαία η κατασκευή υαλοφράγματος για την προστασία του γλυπτού.

Το 1988 επί δημαρχίας Έβερτ, το δημοτικό συμβούλιο έκρινε πως τα "Ανθρωπάκια του Γαΐτη" έργο της γλύπτριας Γαβριέλλας Σίμωσι Γαΐτη, ενόψει της εκταφής των οστών του ζωγράφου Γιάννη Γαΐτη και της μεταφοράς τους μαζί με το επιτύμβιο στο νεκροταφείο της Ίου. Η αρμόδια υπηρεσία του δήμου αρνήθηκε να παραχωρήσει το γλυπτό στην οικογένεια και ζήτησε χρόνο για να αποφασίσει πως θα το αξιοποίησει. Η τύχη του επιτυμβίου του Γαΐτη αγνοείται έκτοτε.

Επώνυμοι

Το 1955 επί Κατσώτα εγκρίνεται η ταφή της Μαρίκας Κοτοπούλη στον χώρο που προορίζεται η ταφή εξεχόντων ανδρών. Ειναι η μοναδική γυναίκα που τάφηκε εκεί. Ο δημοτικός σύμβουλος Σφέτσος εισηγήθηκε την ταφή σε αυτόν τον χώρο επειδή η νεκρή τίμησε την ελληνική τέχνη και επειδή ο σύζυγος της θα έφτιαχνε μαυσωλείο που θα κοσμούσε το νεκροταφείο.

Εύρεση αρχαιοτήτων

Το 1937 βρέθηκε επιτύμβιο του 2ου αι. μ.Χ στον λόφο αριστερά της εισόδου κάτω από υφιστάμενο τάφο όταν ιδιώτες ήθελαν να τον βαθύνουν περισσότερο.

Φωτοθήκη

• 
  Τάφοι του Α' νεκροταφείου
• 
  Άγαλμα αγγέλου
• 
  Παρθένος Μαρία
• 
  Είσοδος
• 
  Ο τάφος του Ρίτσαρντ Τσωρτς
• 
  Ο τάφος του Κωνσταντίνου Κανάρη
• 
  Ο τάφος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη
• 
  Ο τάφος της Σοφίας Βέμπο
• 
  Ο οικογενειακός τάφος της Μελίνας Μερκούρη (μέση), και της οικογένειας Πεσμαζόγλου (δεξιά). Στο βάθος: Ο τάφος του Ερρίκου Σλήμαν (αριστερά στο ψηλό βάθρο)
• 
  Ο τάφος της Καλλιρρόης Παρρέν
• 
  Γενική άποψη
• 
  Γενική άποψη
• 
  Είσοδος του παρεκκλησίου

Πηγές

• Λυδάκης, Στέλιος (1981). Η Νεοελληνική γλυπτική: Ιστορία – Τυπολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα. ISBN 9789602043103. 
• Μυκονιάτης, Ηλίας (1996). Νεοελληνική Γλυπτική. Ελληνική Τέχνη. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. ISBN 9789602133002. 
• Λιβαθυνόπουλος, Γ. (Δεκέμβριος 1964). «Τα Αθηναϊκά νεκροταφεία». Τα Αθηναϊκά (29): 56-57. 
• Λόντος, Σπυρίδων (2008). Α' Κοιμητήριο Αθηνών, Ιστορία - Ι.Ναοί - Ταφικά Μνημεία. ISBN 9789606682605. 
• Παρασκευοπούλου, Ιωάννα (2015). Το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας. Ιστορικά οράματα 1834-2013. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις. ISBN 9789604354795. 
• Δανιήλ, Μαρία (2006). «Η εξέλιξη του Α' Κοιμητηρίου της Αθήνας μέχρι τα χρόνια του μεσοπολέμου». Αρχαιολογία και Τέχνες (100): 96-102. https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/100-20.pdf. 

Περαιτέρω ανάγνωση

• Αγγελομάτη - Τσουγκαράκη, Ελένη (1982). «Το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας πηγή για την νεώτερη ελληνική ιστορία». Επιστημονικές ανακοινώσεις του Συλλόγου Επιστημονικού Προσωπικού της Ακαδημίας Αθηνών (Αθήνα): 133‐140. 
• Καρδαμίτση - Αδάμη, Μάρω· Δανιήλ, Μαρία (2017). Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας. Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του. Αθήνα: Εκδόσεις Όλκος. ISBN 9789608154834. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Δανιήλ, Μαρία. «Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών, Η γαλήνια συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών». Monumenta. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-11-17. https://web.archive.org/web/20111117133957/http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=4&lang=gr&CategoryID=7&ArticleID=274. Ανακτήθηκε στις 2011-04-27.