Biomo: Malsamoj inter versioj

'''Biomoj''' estas [[Geografio|geografie]] difinitaj vastegaj [[areo]]j kie regas similaj [[Klimato|klimataj]] cirkonstancoj kaj kie vivas similaj [[Planta komunumoPlantokomunumo (ekologio)|plantaj komunumoj]] , [[bestobestoj]]j, kaj [[organismo]]j de la [[grundo]]<ref> {{en}} [http://www.ucmp.berkeley.edu/exhibits/biomes/index.php The World's Biomes], Retrieved August 19, 2008, from [http://www.ucmp.berkeley.edu/index.php University of California Museum of Paleontology] {{en}}</ref>. Biomo ofte estas konsiderata kiel tutaĵo de [[ekosistemo]]j aŭ kiel [[biocenozo]] de makroekosistemo ([[PIV2]]).

Biomoj estas difinitaj surbaze de [[faktoro]]j kiel [[PlantoPlantoj|plantaj]] [[strukturo]]j ( ekzemple: [[arbo]]j, [[arbedo]]j, [[arbusto]]j kaj [[herbo]]j, tipoj de [[folio]]j aŭ [[pinglo]]j, denseco de la plantkovraĵo ([[arbaro]], [[maldensarbaroduonarbaro]], [[savano]])), kaj de [[faktoro]]j de la [[klimato]].

Kontraste al [[ekozono]]j, biomoj ne estas difinitaj rilate [[Genetiko|genetikaj]], [[Taksonomio|taksonomiaj]] aŭ [[Historio|historiaj]] similecoj.

Oni ofte identigas biomojn kun specifikaj [[Modelo (abstrakto)|modeloj]] de [[Sukcesio (ekologio)|ekologia sukcesio]] kaj kun [[klimaksa vegetaĵaro]] ( ŝajne stabila ekvilibro de la loka [[ekosistemo]]).

Tersupraĵaj [[ekoregiono]]j estas grupigataj kaj biome kaj [[Ekoprovinco|ekoprovince]]. Unu aŭ pluraj de tiuj ĉi konstituas ekozonon.

Ofte oni atribuas lokajn nomojn al biomoj. Ekzemple : la biomo de la [[Mezvarmajmezvarmaj herbejoj, savanoj kaj arbedaroj]] estas sciata konata kiel ''[[stepo]]'' en centra [[Azio]], ''[[prerio]]'' en [[Nordameriko]], kaj ''[[pampo]]'' en [[Sudameriko]]. [[Tropikaj kaj subtropikaj herbejoj, savanoj kaj arbedaroj]] oni nomas ''[[savano]]n'' en [[Aŭstralio]] kaj, [[Afrikansa lingvo|afrikanse]], ''veldt'' en [[Sud-Afriko]].

** [[Sezono|sezona]] variado : La [[precipitaĵo]] povas esti distribuata regule tra la [[jaro]], aŭ karakterizita je [[Sezono|sezonaj]] variadoj.

** seka [[somero]], malseka [[vintro]] : La plej multaj [[regiono]]j de la [[tero]] ricevas siajn [[Pluvo|pluvofalojn]] [[Somero|somere]], la [[Mediteraneo|mediteraneaj]] regionoj [[Vintro|vintre]].

La plej uzataj [[sistemo]]j por klasifiki biomojn koncernas [[latitudo]]n (aŭ [[temperaturo]]-[[Zono|zoniĝo]]n) kaj humidecon. Biodiverseco ĝenerale malkreskas foren de la [[poluso]]j al [[ekvatoro]] kaj kreskas kun humideco.

Biom-klasifikaj skemoj aspiras al difino de biomoj uzante klimatajn [[mezurado]]jn. Precipe dum la 1970-aj kaj la 1980-aj jaroj, oni klopodis kompreni la rilatojn inter tiuj mezuradoj kaj ecoj de ekosistema [[energio]] ĉar tiaj [[Malkovrinto|malkovroj]] ebligus la antaŭdiron de la proporcioj de energia kaptado kaj transiro inter eroj ene de ekosistemoj. Tia studaĵo estis entreprenita farDE Sims etkaj al.aliaj (1978) pri nordamerikaj herbejoj. La studaĵo trovis pozitivan korelacion inter [[planta transpirado|planta transpiro]] je mm/jaro kaj supergrunda primara produktado je g/m²/jaro. Pli ĝeneralaj rezultoj el la studaĵo estis ke [[precipitaĵo]] kaj uzado de akvo influas la supergrundan primaran produktadon, [[Suno|suna]] [[radiado]] kaj [[temperaturo]] influas la subgrundan produktadon ([[radiko]]jn), kaj temperaturo kaj akvo influas la [[Habito (botaniko)|habiton]] en regionoj kun varmaj someroj kaj malvarmetaj vintroj<ref>Pomeroy, Lawrence R. and Alberts, James J. (ed.) 1988</ref>.

Tiuj ĉi trovaĵoj helpas ekspliki la kategoriojn je la bioklasifika modelo de Holdridge, kiuj poste estis plisimpligitaj fare de Whittaker. La nombro de klasifikaj modeloj, kaj la variado de determinantoj uzataj en tiuj skemoj, tamen, estas konsiderendaj kiel forta indikilo ke ne ĉiuj biomoj perfekte konformiĝas al kreitaj klasifikaj modeloj.

La klasifika skemo de Holdridge estis devolvita farde la [[Botaniko|botanistobotanikisto]] L.R. Holdridge. Ĝi mapigas klimatojn baziĝante sur kvar kategorioj:

* Averaĝa jara biotemperaturo (°C{{GdC|}}): kalkulita ekde monataj averaĝaj temperaturoj post transformado de ĉiu averaĝa temperaturo sub 0° al {{GdC|0&nbsp;°C}}, bazita sur la fakto ke ĉiuj temperaturoj je aŭ sub [[frostopunkto]] havas la saman efikon sur plantoj, kaj difinado inter -10&nbsp;°C{{GdC|−10}} kaj -30&nbsp;°C{{GdC|−30}} alportus nerealajn rezultojn.

Whittaker konsideris biomajn tipojn kiel bildojn de la granda diverseco de la vivanta mondo, kaj komprenis la neceson de simpla bioma klasifiko. Li bazigis sian klasifikan modelon sur du abiotaj faktoroj : precipitaĵo kaj temperaturo. Lia skemo povas esti rigardata kiel plisimpligo de tiu de Holdridge, pli senpere alirebla, sed eble malhavanta la pli grandan specifon ol tiun kiun Holdridge aranĝis.

Whittaker bazigas sian ideon de mondaj biomoj kaj sur ambaŭ antaŭaj [[Teorio|teoriaj]] asertoj kaj sur ĉiam kreskanta [[Empirio|empiria]] sampligado de mondaj ekosistemoj. Whittaker havis unikan pozicion por krei tian holisman aserton : antaŭe li estis kompilinta revuon pri bioma klasifiko<ref>Whittaker, Robert H. 1962, pp. 1-239.</ref>. La Modelo de Whittaker estas sintezita : [http://www.marietta.edu/~biol/biomes/images/woodland/whittaker_v2.jpg tie ĉi] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100213064408/http://www.marietta.edu/~biol/biomes/images/woodland/whittaker_v2.jpg |date=2010-02-13 }}.

La distingo de Whittaker inter biomo kaj formacio povas esti simpligita : formacio estas uzata kiam sole aplikata al plantaj komunumoj. Kontraŭe biomo estas uzata kiam rilatas kaj al plantoj kaj al bestoj. La [[konvencio]] de Whittaker pri biomo-tipoj aŭ formacio-tipoj estas simple pli ĝenerala metodo por klasifiki similajn komunumojn <ref>Whittaker, Robert H. 1975.</ref>. La mondaj biomo-tipoj kiel bildigitaj sur monda mapo, oni povas rigardi [http://www.marietta.edu/~biol/biomes/biomemap.htm tie ĉi] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090413044014/http://www.marietta.edu/~biol/biomes/biomemap.htm |date=2009-04-13 }}.

Whittaker, rimarkinte la neceson de esprimi pli simple la rilaton de komunuma strukturo al vivmedio, uzis tiun kiun li nomis [[Gradiento|gradientan]] [[Analizo|analizon]] de geografia variadovariaĵo ( aŭ ekoklino ) por rilatigi komunumojn al klimato je mondvasta skalo. Whittaker konsideras kvar ĉefajn geografiajn variadojnvariaĵojn sur la tero <ref>Whittaker, Robert H. 1975.</ref>

# Inter[[Tajdo|tajdaj]] niveloj : La humideca gradiento de areoj kiuj estas elmititaj al alternantaj akvo kaj sekeco kun intensecoj kiuj varias loke ekde la alfluo ĝis la refluo.

Laŭlonge de tiuj gradientoj, Whittaker notis plurajn tendencojn kiuj permesis al li kvalite difini biomo-tipojn.

* Ŝanĝoj je fizionomia [[Komplekso|komplekseco]] varias laŭ la favoreco de la vivmedio ( malkreskanta komunuma strukturo kaj redukto de la [[Tavolo|stratuma]] diferenceco kiam la [[medio]] iĝas pli malfavora).

* Tendencoj je diverseco de strukturo sekvas tendencojn je specia diverseco;

* Ĉiu [[habito (botaniko)|habito]] ( t.e.[[herbo]]j, [[arbusto]]j, [[arbedo]]j,..k.t.p.) havas karakterizan pozicion de maksmumamaksimuma graveco laŭlonge de la ekoklinoj.

Whittaker [[Sumo|sumigis]] la efikojn de la gradientoj (3) kaj (4), por obteni totalan temperaturan gradienton kaj kombinis tiun kun gradiento (2), la humideca gradiento, por esprimi la ĉi suprajn konkludojn pri kio estas konata kiel la Klasifika Skemo de Whittaker. La skemo [[Grafiko|grafikigas]] averaĝan jaran precipitaĵon ( x-akso ) kontraŭe de averaĝa jara temperaturo ( y-akso ) por klasifiki biomo-tipojn.

La klasifika modelo de Walter estis disvolvita fare de la [[Germanujo|germana]] [[Ekologio (scienco)|ekologisto]] Heinrich Walter. Ĝi diferencas kaj de la skemo de Whittaker kaj de tiu de Holdridge ĉar ĝi atentas pri la [[Sezono|sezoneco]] de temperaturo kaj precipitaĵo. La sistemo, ankaŭ bazita sur precipitaĵo kaj temperaturo, trovas 9 ĉefajn biomojn, kun la gravaj klimataj trajtoj kaj vegetaĵaraj tipoj resumitaj en la akompananta listo. La limitoj de ĉiu biomo korelacias kun la cirkonstancoj de humideco kaj malvarm-streso kiuj estas fortaj determinantoj de planta habito, kaj tial de la vegetaĵaro kiu difinas la regionon.

** [[Sklerofila vegetaĵaro|Sklerofilaj]] (adaptiĝitaj al sekeco), frostosentemaj arbedaroj kaj [[maldensarbaroduonarbaro]]j

[[Dosiero:Vegetation-no-legend.PNG|thumbeta|center|500px|Tersupraĵaj biomoj klasifikitaj laŭ [[vegetaĵaro]]

{{legendoLegendo|#c0c0c0|glacikovraĵo & [[Poluso|polusdezerto]]}}

{{legendoLegendo|#9fd6c9|[[tundro]]}}

{{legendoLegendo|#006d64|[[tajgo]]}}

{{legendoLegendo|#a4e05d|mezvarma folia kaj miksa arbaro}}

{{legendoLegendo|#f7ec6f|mezvarma [[stepo]]}}

{{legendoLegendo|#0d7e0d|subtropika humida foliarbaro}}

{{legendoLegendo|#907699|[[Mediteraneo|Mediteranea]] vegetaĵaro}}

{{legendoLegendo|#6f956f|[[Musono|musonarbaro]]}}

{{legendoLegendo|#95583c|[[arida]] [[dezerto]]}}

{{legendoLegendo|#b97553|[[Kserofito|kserofitarbedaro]]}}

{{legendoLegendo|#9b8447|seka [[stepo]]}}

{{legendoLegendo|#deb887|duonarida [[dezerto]]}}

{{legendoLegendo|#cdc954|[[Herbejo|herbej]][[savano]]}}

{{legendoLegendo|#aca719|[[Arbo|arbsavano]]}}

{{legendoLegendo|#768e34|subtropika seka arbaro}}

{{legendoLegendo|#005c00|tropika humida foliarbaro}}

{{legendoLegendo|#a7bddb|[[Montaro|montar]][[tundro]]}}

{{legendoLegendo|#3c9798|[[Montaro|montararbaro]]}}

Teamo de [[Biologio|biologoj]] de la [[Monda Natur-Fonduso]] ( WWF ) disvolvis [[Ekologio|ekologian]] klasifikad-[[sistemo]]n de la tersupraĵo kiu identigis dek-kvar biomojn, aŭ '''ĉefajn tipojn de biotopoj''', kaj plie partigitis la tersupraĵan [[areo]]n en 867 [[ekoregiono]]jn. Tiu ĉi klasifiko estas uzata por difini la [[Tutmondajtutmondaj 200]]-liston de kunigitaj ekoregionoj estante prioritataj por la [[naturprotekto]]. La tersupraĵaj biomoj laŭ la WWF estas :

# [[Tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj]] ( tropika kaj subtropika, humida )

# [[Tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj]] ( tropika kaj subtropika, duonhumida )

# [[Tropikaj kaj subtropikaj koniferarbaroj]] ( tropika kaj subtropika, duonhumida )

# [[Mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj]] ( modera, humida )

# [[Mezvarmaj koniferarbaroj]] ( modera, humida ĝis duonhumida )

# [[Tajgo]]j aŭ borealaj arbaroj ( boreala, humida )

# [[Tropikaj kaj subtropikaj herbejoj, savanoj kaj arbedaroj]] ( tropika/subtropika, duonhumida )

# [[Mezvarmaj herbejoj, savanoj kaj arbedaroj]] ( modera, duonarida )

# [[Inunditaj herbejoj kaj savanoj]] ( modera ĝis tropika, nesala aŭ saleta akvo )

# [[Montaraj herbejoj kaj arbustaroj]] ( alpa aŭ montara klimato )

# [[Mediteraneaj arbaroj, maldensarbarojduonarbaroj kaj arbustaroj]] ( modere varma, duonhumida ĝis duonarida kun [[Vintro|vintra]] [[Pluvo|pluvfalo]] )

# [[Dezertoj kaj kserofitaroj]] ( modera ĝis tropika, arida)

# Mangrovoj ( subtropika kaj tropika, sala akvo )

* {{en}} [http://mbgnet.mobot.org Biomoj de la Mondo (Missouri Botanic Garden)] {{en}}

* {{en}} [http://www.earthportaltheglobaleducationproject.org/forumearth/global-ecology.php#3 ForumoMondaj Fluoj kaj Mapo de la Tero]Tersupraĵaj {{en}}Biomoj]