[go: nahoru, domu]
Edukira joan

Antzinaroa: berrikuspenen arteko aldeak

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
t gaurko aldaketak lehengoratzea
Etiketa: Desegin
 
(17 erabiltzailek tartean egindako 47 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
[[Fitxategi:Agrigente Temple concorde2.jpg|thumb|250px|[[Agrigento]]: Adostasunaren tenplua]]
[[Fitxategi:Agrigente Temple concorde2.jpg|thumb|250px|[[Agrigento]]: Adostasunaren tenplua]]
'''Antzinaroa''', [[Europa]]ko [[historia]]n, [[Historiaurre]]tik [[Erdi Aro|Erdi Arora]] bitartean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] inguruan garatutako [[zibilizazio]]en garaia da. Idazkerak ematen dio hasiera garai honi, K. a. IV. milurtekoan [[Antzinako Egipto|Egipton]] eta [[Mesopotamia]]n sortu baitzen. Eskuarki, Antzinaroaren amaieratzat jotzen da [[Antzinako Erroma|Erromatar Mendebaldeko Inperioko]] azken enperadorearen erorketa (K. o. [[476]]. urtea). Dena den, hainbat historialarik data hori aurrera edo atzera mugitzen dute (K. o. 300-600 artean).
'''Antzinaroa''', [[Europa]]ko [[historia]]n, [[Historiaurre]]tik [[Erdi Aro]]ra bitartean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] inguruan garatutako [[zibilizazio]]en garaia da. Idazkerak ematen dio hasiera garai honi, K.a. IV. milurtekoan [[Antzinako Egipto|Egipton]] eta [[Mesopotamia]]n sortu baitzen. Eskuarki, Antzinaroaren amaieratzat jotzen da [[Antzinako Erroma|Erromatar Mendebaldeko Inperioko]] azken enperadorearen erorketa (K. o. [[476]]. urtea). Dena den, hainbat historialarik data hori aurrera edo atzera mugitzen dute (K. o. 300-600 artean).


[[Antzinako Grezia]]n eta [[Antzinako Erroma|Erroman]] Europako lehendabiziko zibilizazio letradunak izan ziren. Garai horietan, gaur egungo Europaren sustraiak sortu ziren: Greziakoak dira ezagutzen ditugun [[filosofia]], [[arte]]a eta [[historia]] bera ere; erromatarrak, berriz, [[zuzenbide]]a, [[alfabeto]]a eta hizkuntza andana ([[hizkuntza erromantzeak]] hain zuzen ere), besteak beste. Halaber, [[kristautasun]]a hasi zen hedatzen. Prozesu motela eta luzea izan arren, urte askotan Europako ikurretako bat erlijio hori (edo erlijio horren mota bat) bilakatu zen.
[[Antzinako Grezia]]n eta [[Antzinako Erroma|Erroman]] Europako lehendabiziko zibilizazio letradunak izan ziren. Garai horietan, gaur egungo Europaren sustraiak sortu ziren: Greziakoak dira ezagutzen ditugun [[filosofia]], [[arte]]a eta [[historia]] bera ere; erromatarrak, berriz, [[zuzenbide]]a, [[alfabeto]]a eta hizkuntza andana ([[hizkuntza erromantzeak]] hain zuzen ere), besteak beste. Halaber, [[kristautasun]]a hasi zen hedatzen. Prozesu motela eta luzea izan arren, urte askotan Europako ikurretako bat erlijio hori (edo erlijio horren mota bat) bilakatu zen.
6. lerroa: 7. lerroa:
[[Erromatar Inperioa]]k [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] inguruko lurraldeak batu zituen, Europan egungo [[Portugal]]dik [[Turkia]] arte. K. o. lehendabiziko bi mendeetan ez zuen etsai arriskutsurik ezagutu, eta mugen barruan bakea (''[[Pax Romana]]'') ezarri zen. Hala ere, barneko borrokak eta kanpoko inbasioak zirela medio, [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Europako Mendebaldean Erromako boterea desagertu zen]]. Ekialdean, [[Konstantinopla|Konstantinopolis]] hiriburua, Inperioak aurrera egin zuen beste milurteko batez.
[[Erromatar Inperioa]]k [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] inguruko lurraldeak batu zituen, Europan egungo [[Portugal]]dik [[Turkia]] arte. K. o. lehendabiziko bi mendeetan ez zuen etsai arriskutsurik ezagutu, eta mugen barruan bakea (''[[Pax Romana]]'') ezarri zen. Hala ere, barneko borrokak eta kanpoko inbasioak zirela medio, [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Europako Mendebaldean Erromako boterea desagertu zen]]. Ekialdean, [[Konstantinopla|Konstantinopolis]] hiriburua, Inperioak aurrera egin zuen beste milurteko batez.


== Zibilizazioaren sorlekuak ==
== Mesopotamia ==
{{sakontzeko|Mesopotamia}}
{{sakontzeko|Zibilizazioaren sorleku|Brontze Aro|Burdin Aro}}
[[Fitxategi:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|[[Gizako Piramideak]], Egipton.]]
[[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien arteko lur emankorretan nekazaritzak aurrerakada handia izan zuen eta, ondorioz, hiri-estatu independenteak sortzen hasi ziren, batzuetan elkarren lehian: [[Ur (hiria)|Ur]], [[Uruk]], [[Lagash]] eta [[Eridu]], besteak beste. [[K. a. XXIII. mendea|k.a. XXIII. mendetik]] aurrera, Mesopotamian zibilizazio aberatsa garatu zen, agintari herria herriaren atzetik zetorrela: [[Sumer|sumertarrak]], [[akadiar Inperioa|akadiarrak]], [[babiloniar Inperioa|babiloniarrak]] eta [[Asiria|asiriarrak]].
[[Fitxategi:Wall_painting_of_male_and_female_taureadors_from_Knossos_(Court_of_the_Stone_Spout)_-_Heraklion_AM_-_01.jpg|thumb|Zibilizazio minoikoak egindako fresko bat.]]
[[Fitxategi:San_Lorenzo_Monument_3.jpg|thumb|Buru [[olmeka]] bat.]]
[[Fitxategi:Cremation_Urn_with_Lid_LACMA_AC1994.234.8a-b.jpg|thumb|Indiako garai vedikoan egindako kremazio urna bat.]]
Brontze Aroa hiru aroen sistemaren zatia da ([[Neolitiko|Harri Aroa]], [[Brontze Aroa]], [[Burdin Aroa]]), munduko zenbait lekutarako zibilizazioaren hasierako historia modu eraginkorrean deskribatzen duena. Brontze aroak [[hiri-estatu]]en garapena ikusi zuen, baita lehen zibilizazioen sorrera ere. [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaiak [[Mesopotamia]]n, Nilo ibaia [[Antzinako Egipto]]n{{sfn|Buchanan|1979|p=23}}, Indo ibaia Indiako kontinentean{{sfn|Chakrabarti|2004|pp=10–13}}, eta Yangtze eta Ibai Horiak Txinan.


[[Sumer]], Mesopotamian kokatua, ezagutzen den lehen zibilizazio konplexua da, 4 milurtekoko lehen hiri-estatuak garatuz{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=54–55}}. Hiri hauetan agertu zen lehen idazkera modu ezaguna, [[Idazkera kuneiforme|idazkera kuneiformea]], K.a. 3000 inguruan{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=62–63}}{{sfn|Roberts|Westad|2013|pp=53–54}}. Idazkera kuneiformea [[piktograma]]zko sistema bat bezala hasi zen, zeinaren irudikapen piktorikoak sinpletu eta abstraktuago bihurtu baitziren{{sfn|Roberts|Westad|2013|pp=53–54}}. Testu kuneiformeak, gakodun kainabera bat erabiliz idatzi ziren, buztinezko taulatxoen gainean sinboloak marrazteko estilo bezala{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=62–63}}. Idazteak asko errazten zuen estatu handi baten administrazioa.
Herri bakezale eta langilea eratu zuten sumertarrak izan ziren lehenengo agintariak. Agintarien artean, [[Gudea]], [[Lagash]]eko erregea da nabarmentzekoa. [[K. a. XXIII. mendea|K.a. 2300]] urte inguruan, [[Akadiar Inperioa|Akadeko herriak]], [[Akadiar Inperioa|Akadeko]] erregea zen [[Sargon Akadekoa|Sargon]]ek zuzenduta, sumertarren hiriak indarrez hartu eta inperioa sortu zuen. Ondoren, [[Babiloniar Inperioa|Babilonia]] bihurtu zen hiri nagusia, [[Hamurabi|Hammurabiren]] erregealdian loraldi handia lortu zuena ekonomian eta kulturan. [[K. a. VII. mendea|K.a. VII. mende]] erdialdera, [[Asiria|asiriarrek]], [[Assurbanipal|Asurbanipal]] erregearen aginduetara, Mesopotamia osoa menperatzea lortu zuten.


Ibai eta itsasoek erraztu zuten garraioa. [[Mediterraneo]] itsasoa, hiru kontinenteren ondoan, botere militarraren proiekzioa eta ondasunen, ideien eta asmakizunen trukea bultzatu zituen. Aro honek lehorreko teknologia berriak ere ikusi zituen, hala nola [[zalditeria]] eta [[gurdi]]ak, armadek azkarrago mugitzeko aukera ematen zutenak.
Azkenik, [[persia|pertsiarrek]] Mesopotamiako lurrak konkistatu eta euren inperioan sartu zituzten. Inperio horrek [[K. a. VI. mendea]]n izan zuen unerik gorena.


Bilakaera horren ondorioz, lurralde-[[estatu]]ak eta [[inperio]]ak sortu ziren. Mesopotamian hiri/estatu independente eta gerrazaleen patroi bat nagusitu zen, baita hiri batetik bestera igarotzen zen hegemonia ez oso sendo bat ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mesopotamian history: the basics|url=http://oracc.museum.upenn.edu/amgg/mesopotamianhistory/index.html|aldizkaria=oracc.museum.upenn.edu|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Egipton, aldiz, lehenengo banaketa bikoitza gertatu zen [[Goi Egipto]] eta [[Behe Egipto]]n, eta handik gutxira haran osoa batu zen K. a. 3100 inguruan, bake iraunkor batekin{{sfn|Bard|2000|pp=57–64}}. [[Kreta]]n, [[zibilizazio minoiko]]a Brontze Aroan sartua zen K.a. 2700. urtean, Europako lehen zibilizaziotzat hartzen da{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=76–77}}. Hurrengo milurtekoetan, beste ibai haran batzuek inperio monarkikoak altxatzen ikusi zituzten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Early civilizations (article)|hizkuntza=en|url=https://www.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/birth-agriculture-neolithic-revolution/a/introduction-what-is-civilization|aldizkaria=Khan Academy|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. K.a. XXV eta XXI. mendeetan Mesopotamian [[Akadtar Inperioa|Akad]] eta [[Sumer|Sumerren]] inperioak sortu ziren{{sfn|McNeill|1999|pp=36–37}}.
== Antzinako Egipto ==
⚫
{{sakontzeko|Antzinako Egipto}}


Hurrengo mila urteetan, zibilizazioak mundu osoan zehar garatu ziren. Merkataritza botere-iturri bihurtu zen gero eta gehiago, baliabide garrantzitsuak zituzten estatuek edo merkataritza-ibilbide garrantzitsuak kontrolatzen zituztenek domeinua lortu baitzuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Heather Whipps|abizena=published|izenburua=How Ancient Trade Changed the World|hizkuntza=en|data=2008-02-18|url=https://www.livescience.com/4823-ancient-trade-changed-world.html|aldizkaria=livescience.com|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. K.a. 1600 urtearen inguruan [[Mizenastar zibilizazioa|Mizenastar Grezia]] garatzen hasi zen{{sfn|Price|Thonemann|2010|p=22}}, eta Brontze Aro berantiarraren kolapsoarekin amaitu zen, Mediterraneoko zibilizazio askori eragiten hasi zena K. a. 1200. eta 1150. urteen artean. Indian, garai hau [[Garai vediko|garai vedikoa]] izan zen (K.a. 1750-600), [[hinduismo]]aren eta antzinako gizarte indiarraren beste alderdi kultural batzuen oinarriak ezarri zituena{{sfn|Roberts|Westad|2013|pp=116–122}}, eta K. a. 550. urtetik aurrera, gutxi gorabehera, azpikontinente osoan erresuma eta errepublika independente ugari ezarri ziren, [[Mahajanapada]] bezala ezagutzen zirenak{{sfn|Singh|2008|pp=260–264}}.
Antzinako Egipto [[Nilo]] ibaiaren ibarrean K. a. IV. milurtean sortu zen zibilizazioa dugu. [[Mazedonia (argipena)|Mazedoniar]] erregeen (K. a. IV. mendea) eta [[Erromatar Inperioa|Erromako Inperioaren]] (K. a. I. mendea) konkistarekin eta kristautasunarekin pixkanaka-pixkanaka desagertuz joan zena.


Ekialdeko hemisferioan zibilizazio konplexuak sortzen ziren bitartean, Amerikako gizarte indigenak nahiko sinpleak izaten jarraitzen zuten, eta eskualde-kultura desberdinetan zatikatuta zeuden. Erdialdeko Amerikako [[sorrera aldia]]n ([[K.a. 1500]] - [[500]]), zibilizazio konplexuagoak eta zentralizatuagoak garatzen hasi ziren, batez ere gaur egun [[Mexiko]], [[Erdialdeko Amerika]] eta [[Peru]] direnetan. Horien artean [[olmeka]], [[maia]], [[zapoteka]], [[moche]] eta [[nazca]] bezalako zibilizazioak zeuden. Nekazaritza garatu zuten, artoa, [[Txile (janaria)|txileak]], [[kakao]]a, [[tomate]]ak eta patatak landuz, Amerikan bakarrak diren laboreak, eta kultura eta erlijio desberdinak sortuz. Antzinako gizarte indigena horiei eragin handia izango zien, onerako eta txarrerako, Europaren kontaktuak garai moderno goiztiarrean.
Antzinako Egipton boterea era teokratiko batean antolatzen zen. [[Faraoi]]a jainko eta agintari goren zen aldi berean. Ondoren erregearen ingurukoak eta arkitekto onenak zeuden, gero artisauak eta nekazariak eta azkenik esklaboak. Egipto oso gizarte esklabista zen.


== Antzinako Grezia ==
== Aro Axiala ==
{{sakontzeko|Antzinako Grezia}}
{{sakontzeko|Filosofiaren historia|Erlijio}}
[[Fitxategi:Gandhara_Buddha_(tnm).jpeg|thumb|left|[[Buda]]ren errepresentazio greko-budista bat. [[Alexandro Handia]]ren konkistaren ostean, budismoaren ikurrak arte greziarraren teknikarekin nahastu ziren.]]
[[K.a. VIII. mende]]tik aurrera, "[[Aro Axiala]]" ideia filosofiko eta erlijioso eraldatzaile multzo baten garapenaren lekuko izan zen, gehienak independenteak, leku askotan zehar<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolas|abizena=Baumard|izenburua=What changed during the axial age: Cognitive styles or reward systems?|orrialdeak=e1046657|hizkuntza=en|abizena2=Hyafil|abizena3=Boyer|izena2=Alexandre|izena3=Pascal|data=2015-09-03|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19420889.2015.1046657|aldizkaria=Communicative & Integrative Biology|alea=5|zenbakia=8|issn=1942-0889|pmid=27066164|pmc=PMC4802742|doi=10.1080/19420889.2015.1046657|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Zenbait ikertzailek diotenez, Txinako [[konfuzianismo]]a, Indiako [[budismo]]a eta [[jainismo]]a eta [[judu]]en [[monoteismo]]a K. a. VI. mendean garatu ziren. [[Karl Jaspers]]en Aro Axialaren teoriak persiar [[zoroastrismo]]a ere barne hartzen du, baina beste ikerlari batzuek bere kronologia eztabaidatzen dute zoroastrismorako. [[K.a. V. mende]]an [[Sokrates]]ek eta [[Platon]]ek aurrerapen nabarmenak egin zituzten [[Antzinako greziar filosofia|antzinako greziar filosofiaren]] garapenean.


Ekialdean, hiru pentsamendu-eskolek menderatuko zuten pentsamendu txinatarra XX. mendea ondo sartu arte. [[Taoismo]]a, [[legalismo]]a eta konfuzianismoa dira. [[Konfuzio]]ren tradizioak, bereziki nagusi izatera iritsiko zenak, [[moraltasun politiko]]a bilatzen zuen, ez legearen indarrean, baizik eta boterean eta tradizioaren adibidean. Konfuzianismoa [[Korea]]ra eta [[Japonia]]ra zabalduko zen geroago{{sfn|Stearns|Langer|2001|p=63}}.
Antzinako Grezia Mendebaldeko Zibilizazioaren jatorrizko kulturatzat hartzen da. Greziar kulturak [[Erromatar Inperioa]]n itzelezko eragina izan zuen, baita [[Pizkundea]]n eta beste ondorengo aroetan ere, hala hizkuntzan, nola politikan, hezkuntzan, filosofian, zientzian eta arteetan. Antzinako Grezia [[Iberiar penintsula]]tik [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzeraino]] [[greziera]]z berba egiten zuten lurraldeez osatua zen.


Mendebaldean, greziar tradizio filosofikoa, Sokratesek, Platonek, [[Aristoteles]]ek eta beste filosofo batzuek ordezkatua, metatutako zientzia, teknologia eta kulturarekin batera, Europa, Egipto, Ekialde Ertaina eta Indiako ipar-mendebaldean hedatu zen K. a. IV. mendean [[Mazedonia (antzinako erresuma)|Mazedoniako]] [[Alexandro Handia]]ren konkisten ondoren{{sfn|Stearns|Langer|2001|p=70-71}}.
== Antzinako Erroma ==
{{sakontzeko|Antzinako Erroma}}


== Inperio erregionalak ==
[[Erroma]] hiriaren inguruan [[zibilizazio]] bat sortu zen [[K. a. V. mendea|K. a. V. mende]] inguruan. Hamabi mendetan zehar zibilizazio honek hiru sistema politiko izan zituen: monarkia, oligarkian oinarritutako errepublika eta inperioa. [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoko]] ingurua menderatu zuen armadaren eta asimilazio kulturalaren bidez. Hala ere, arrazoi ezberdinengatik, gainbehera etorri eta, azkenean, mendebaldeko alderdia behintzat, V. mendean desagertu zen. Ekialdeko alderdia [Bizantziar Inperioa]] bilakatu zen, [[Konstantinopla|Konstantinopolis]] hiriburua zuela.
⚫
{{sakontzeko|Zibilizazio|Inperio}}
K.a. 500etik 500. urtera doan milurtekoan aurrekaririk gabeko tamainako [[inperio]] batzuk garatu ziren. Ongi trebatutako armada profesionalek, [[ideologia]] bateratzaileek eta [[burokrazia]] aurreratuek enperadoreek domeinu handietan gobernatzeko aukera sortu zuten, non populazioa hamarnaka milioi menekotik gorakoa izan zitekeen. [[Burdin Aroa]]ren sorrerak eragin zuen gailentze militarrak aukera handiak eman zizkien metal hau garaitu zuten zibilizazioei<ref>{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Faulkner|izenburua=Una historia radical del mundo|data=2019|url=https://www.worldcat.org/oclc/1107151023|isbn=978-84-948208-9-2|pmc=1107151023|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Inperio handiak lurraldeen anexio militarraren eta nekazaritza-gune bihurtzeko defendatutako asentamenduen eraketaren mende zeuden. Inperioek ekarritako bake erlatiboak nazioarteko merkataritza sustatu zuen, batez ere [[Mediterraneo]]ko merkataritza-ibilbide erraldoiak, [[Indiako ozeano]]ko itsas merkataritzako sarea eta [[Zetaren Ibilbidea]]. Europako hegoaldean, greziarrek (eta geroago erromatarrek), "[[Antzinaro klasikoa]]" izenez ezagutzen den garai batean, mendebaldeko kultura garaikidearen oinarritzat hartzen diren usadio, lege eta ohiturak ezarri zituzten.
[[Fitxategi:Persepolis The Persian Soldiers.jpg|thumb|[[Persepolis]], gaur egungo Iranen.]]


Garai horretan eskualdeko hainbat inperio izan ziren. [[Media|Mediarren]] erresumak [[Asiria|Asiriar Inperioa]] suntsitzen lagundu zuen [[eszitiar]] nomadekin eta babiloniarrekin batera. [[Ninive]], Asiriako hiriburua, mediarrek arpilatu zuten K. a. 612an{{sfn|Roberts|Westad|2013|p=110}}. [[Mediar Inperioa]]k [[Iran]]go ondorengo inperioei bide eman zien, hala nola [[Akemenestar Inperioa|Akemenestar Inperioari]] (K. a. 550-330), [[Partiar Inperioa]] (K. a. 247-224) eta [[Sasandar Inperioa]] ([[224]]-[[651]]).
[[Antzinako Grezia]]rekin batera, Erromako zibilizazioak "[[Antzinate Klasikoa]]" osatzen du, egungo mendebaldeko zibilizazioaren oinarri garrantzitsuenetako bat. Izan ere, Erromak legea, gerra, artea, literatura, arkitektura eta gramatika (besteak beste) izugarri garatu zituen.


Zenbait inperio egungo Grezian hasi ziren. Lehenengoa [[Delosko Liga]] izan zen{{sfn|Martin|2000|pp=106–107}} ([[K.a. 477]]tik) eta ondorengo Atenasko Inperioa (K. a. 454-404), egungo [[Grezia]]n zentratuta. Geroago, [[Alexandro Handia]] (K. a. 356-323) Mazedonian, gaur egungo Greziatik gaur egungo Indiaraino hedatzen zen konkista inperio bat sortu zuen{{sfn|Golden|2011|p=25}}<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - History - Alexander the Great|hizkuntza=en-GB|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/alexander_the_great.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Inperioa hil eta gutxira zatitu zen, baina bere ondorengo helenisten eraginak [[aro helenistikoa]] luzatzea eragin zuen (K.a. 323- K.a. 31) eskualde osoan<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/haht/hd_haht.htm|aldizkaria=www.metmuseum.org|sartze-data=2022-01-21}}</ref>.
⚫
== Ikus, gainera ==
{{commonskat}}


Asian, [[Maurya Inperioa]] (K.a. 322-185) gaur egungo Indian bazen<ref>{{Erreferentzia|izena=Hermann|abizena=Kulke|izenburua=A history of India|argitaletxea=Routledge|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/57054139|edizioa=4th ed|isbn=0-203-39126-8|pmc=57054139|sartze-data=2022-01-21}}</ref>; K. a. Asiako hegoaldeko zatirik handiena [[Chandragupta Maurya]]k batu zuen Maurya Inperioarekin, eta [[Ashoka Handia]]ren azpian loratu zen. K.a. III. mendetik aurrera [[Gupta dinastia]]k antzinako [[Indiako Urrezko Aroa]] bezala ezagutzen zen garaia gainbegiratu zuen. IV. eta VI. mendeen artean, Indiaren iparraldea [[Gupta Inperioa]]k gobernatu zuen. Indiako hegoaldean hiru erresuma dravidiko nabarmen sortu ziren: [[txera]]k<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cera dynasty {{!}} India {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Cera-dynasty|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2022-01-21}}</ref>, [[txola]]k eta [[pandya]]k. Ondoriozko egonkortasunak kultura hinduaren urrezko aroa iragartzen lagundu zuen IV. eta V. mendeetan.
[[Fitxategi:Pompeji Terme Stabiane Apodyterion.jpg|thumb|[[Ponpeia]]ko ''[[Terme Stabiane]]''.]]
Europan, [[Erromatar Inperioa]], egungo [[Italia]]n zentratua, K.a. VII. mendean hasi zen{{sfn|Hart-Davis|2012|p= 106–107}}. K. a. III. mendean [[Erromatar Errepublika]] bere lurraldea zabaltzen hasi zen konkista eta aliantzen bidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Kelly|izenburua=The Roman Empire : a very short introduction|argitaletxea=Oxford University Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/170419220|isbn=978-0-19-151678-8|pmc=170419220|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. [[Augusto]]ren garaian (K. a. 63 - K. a. 14), [[Zerrenda:Erromatar enperadoreak|Erromako lehen enperadoreak]] Mediterraneoaren zatirik handienean ezarri zuen jada bere nagusitasuna. Inperioak hazten jarraituko zuen, lurraldearen zati handi bat [[Ingalaterra]]tik Mesopotamiaraino kontrolatuz, bere hedadurarik handiena [[Trajano]] enperadorearen menpe lortuz ([[117]]. urtean hila). Gure aroko III. mendean, inperioa [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldeko]] eta [[Bizantziar Inperioa|ekialdeko eskualdeetan]] banatu zen, enperadoreak (normalean) bananduta zeudela. Mendebaldeko inperioa kristau aroko [[Erromatar Inperioaren gainbehera|476. urtean erori zen]], [[Odoakro]]ren eragin germanikoaren pean. Ekialdeko inperioak, orain [[Bizantziar Inperioa]] bezala ezagutzen denak, bere hiriburua [[Konstantinopla]]n zuelarik, beste mila urtez jarraitu zuen, Konstantinopla [[Otomandar Inperioa]]k 1453an konkistatu zuen arte.
[[Fitxategi:Terrakottaarmén.jpg|thumb|[[Terrakotazko armada|Terrakotazko armada]], Txinan, K.a. 210ean egina.]]
Txinan, [[Qin dinastia]] (K.a. 221-206), Txinako lehen dinastia inperiala, [[Han Inperioa]]k jarraitu zuen (K. a. 206 - [[220]]). Han dinastia, boterean eta eraginean, [[Zetaren Ibilbidea]]ren beste muturrean zegoen Erromatar Inperioaren parekoa zen. Txina Hanek [[kartografia]], [[ontzigintza]] eta [[nabigazio]] aurreratuak garatu zituen. Txinatarrek [[labe garai]]ak asmatu zituzten eta doitasun handiko kobrezko tresnak sortu zituzten. Garai klasikoan zehar beste inperio batzuk bezala, Han-en Txinak aurrera egin zuen gobernu, hezkuntza, matematika, astronomia, teknologia eta beste arlo askotan<ref>{{Erreferentzia|izena=Jinghao|abizena=Zhou|izenburua=Remaking China's public philosophy for the twenty-first century|argitaletxea=Praeger|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/143289687|isbn=978-0-313-05739-7|pmc=143289687|sartze-data=2022-01-21}}</ref>.

Afrikan, [[Aksumgo Erresuma|Aksumgo Erresuma]], egungo [[Etiopia]]n kokatua, gure aroko I. mendean ezarri zen merkataritza inperio garrantzitsu gisa, [[Hego Arabia]]ko eta [[Kush]]eko bizilagunak menderatuz eta [[Itsaso Gorri]]ko merkataritza kontrolatuz. Bere txanpona egiten zuen eta hilarri monolitiko handiak zizelkatzen zituen, [[Aksumeko obeliskoa]] bezala, bere enperadoreen hilobiak seinalatzeko.

[[Fitxategi:Chichen_Itza_3.jpg|thumb|[[Chicen Itza]], [[Mexiko]]n.]]
Amerikan ere eskualdeko inperio arrakastatsuak ezarri ziren, K.a. 2500. urtean ezarritako kulturetatik sortuak<ref>{{Erreferentzia|izena=Brian M.|abizena=Fagan|izenburua=Ancient North America : the archaeology of a continent|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/44139017|edizioa=Third edition|isbn=0-500-28148-3|pmc=44139017|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Ertamerikan [[Kolonaurreko Amerika|kolonaurreko gizarte]] zabalak eraiki ziren, hauen artean [[Zapoteka zibilizazioa|zapoteka inperioa]] (K. a. 700 - [[1521]]) eta [[maien zibilizazioa]], Erdialdeko Amerikako aro klasikoan (K. a. 250-[[900]]), baina [[XVI. mende]]an espainiarrak iritsi ziren arte jarraitu zuena<ref>{{Erreferentzia|izena=Joyce|abizena=Marcus|izenburua=Zapotec civilization : how urban society evolved in Mexico's Oaxaca Valley|argitaletxea=Thames and Hudson|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/34409496|isbn=0-500-05078-3|pmc=34409496|sartze-data=2022-01-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael D.|abizena=Coe|izenburua=The Maya|argitaletxea=Thames & Hudson|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/741415779|edizioa=8th ed., fully rev. and expanded|isbn=978-0-500-28902-0|pmc=741415779|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Kultura ama olmeka gainbehera joan ahala sortu zen maien zibilizazioa. Maien hiri-estatu handiak emeki-emeki hazi ziren kopuruz eta gorentasunez, eta maien kultura [[Yucatan]] osoan eta inguruetan hedatu zen. [[Azteka|Azteken]] ondorengo inperioa inguruko kulturetan oinarritu zen, eta konkistatutako herrien eragina jaso zuen, hala nola [[tolteka|tolteken]] eragina.

Zenbait zonaldetan aurrerapen teknologiko geldoak baina etengabeak izan ziren, eta garapen garrantzitsuak izan zituzten, hala nola estribuko eta isurbideko goldeak, mende gutxitan behin iristen zirenak. Hala ere, zenbait eskualdetan aurrerapen teknologiko azkarreko aldiak izan ziren. Garrantzitsuena, agian, Mediterraneoko eskualdeko aro helenistikoa izan zen, non ehunka teknologia asmatu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=John McK., II|abizena=Camp|izenburua=Ancient Athenian building methods|argitaletxea=American School of Classical Studies at Athens|data=1984|url=https://www.worldcat.org/oclc/11573596|isbn=0-87661-626-0|pmc=11573596|sartze-data=2022-01-21}}</ref>. Garai horien ondoren, gainbehera teknologikoko beste batzuk etorri ziren, hala nola [[Erromatar Inperioaren gainbehera]] eta erorketa eta ondorengo [[Erdi Aro goiztiar]]ra.

== Gainbeherak, erorketak eta birsortzeak ==
[[Fitxategi:Pantheon - panoramio (15).jpg|thumb|[[Agriparen Panteoia]], gaur egun eliza katoliko bat, Antzinako Erromaren garaian eraikia.]]
Antzinako inperioek armada erraldoiak mantentzearekin eta burokrazia zentralari laguntzearekin lotutako arazo komunei aurre egin behar zieten. Kostu horiek nekazarienak ziren batez ere, eta [[lurjabe]] handikiek, berriz, gero eta gehiago saihesten zituzten kontrol zentralizatua eta kostuak. Mugetako presio [[barbaro]]ak barne disoluzioa bizkortu zuen. Han-en dinastia txinatarra [[gerra zibil]] batean erori zen kristau-aroko 220. urtean, [[Hiru Erresumak|Hiru Erreinuen]] aroa hasiz, eta bere homologo erromatarra, berriz, gero eta gehiago deszentralizatu eta zatitu zen garai berean, [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisia]] bezala ezagutzen den horretan. [[Eurasia]]ko inperio handi guztiak kostaldeko lautada epel eta subtropikaletan zeuden. Asia erdialdeko [[estepa|estepetatik]], zaldizko nomadak, batez ere [[mongoliar]]rak eta [[turkiar]]rak, nagusi ziren kontinentearen zati handi batean. [[Estribu]]aren garapenak eta [[arkulari]] armatu bat garraiatzeko bezain indartsuak ziren zaldien hazkuntzak etengabeko mehatxu bihurtu zituzten nomadak zibilizazio finkoenentzat.

[[Erromatar Inperioa]]ren apurkako zatiketak, gure aroaren II. mendea baino mende batzuk geroago iraun zuenak, [[Ekialde Ertain]]etik [[kristautasun]]aren hedapenarekin bat egin zuen{{sfn|Stearns|Langer|2001|pp=95, 99}}. Mendebaldeko Erromatar Inperioa [[germaniar]] tribuen menpean erori zen V. mendean, eta entitate politiko horiek pixkanaka estatu beligeranteen sail bihurtu ziren{{sfn|Collins|1999|pp=80–99}}, guztiak [[Eliza Katolikoa]]rekin era batera edo bestera lotuta{{sfn|Collins|1999|pp=100–115}}. Erromatar Inperioaren gainerako zatiak, ekialdeko Mediterraneoan, Bizantziar Inperioa deitzera iritsi zen bezala jarraitu zuen{{sfn|Stearns|Langer|2001|pp=97, 103}}. Mende batzuk geroago, mendebaldeko Europan batasun mugatu bat berrezarri zen [[962]]. urtean berpiztutako "inperio Erromatar" bat ezarriz{{sfn|Collins|1999|p=404}}, geroago [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Sakratua]] deitua , gaur egun [[Alemania]], [[Austria]], [[Suitza]], [[Txekiar Errepublika]], [[Belgika]], [[Italia]] eta [[Frantzia]]ko zenbait estatu hartzen zituena{{sfn|Loyn|1991|pp=122–123}}{{sfn|Johnson|1996|p=23}}.

Txinan, dinastiak sortu eta erori egingo ziren, baina Mediterraneo-Europa munduan ez bezala, batasun dinastikoa berrezarri egingo zen. [[Ekialdeko Han dinastia]] erori eta Hiru Erresumak desagertu ondoren, iparraldeko tribu nomadak IV. mendean inbaditzen hasi ziren, azkenean Txinako iparraldeko eremuak konkistatuz eta erresuma txiki asko ezarriz. [[Sui dinastia]]k arrakastaz bateratu zuen Txina osoa 581. urtean{{sfn|Gascoigne|2003|pp=90–92}}, eta [[Txinako Urrezko Aroa]]ren oinarriak ezarri zituen [[Tang dinastia]]ren pean (618-907){{sfn|Gernet|1996|pp=237–238}}.

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
{{Refbegin}}
{{zutabeak|kopurua=2|
* {{Erreferentzia|izena1=Bridget|abizena1=Allchin|izena2=Raymond|abizena2=Allchin|izenburua=Origins of a civilization : the prehistory and early archaeology of South Asia|argitaletxea=Viking|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37580039|isbn=0-670-87713-1|pmc=37580039|sartze-data=2022-01-20}}
* {{Erreferentzia|abizena=Allen|izena=James P.|izenburua=The ancient Egyptian pyramid texts|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/908376673|edizioa=Second edition|isbn=978-1-62837-115-4|urtea=2007|pmc=908376673|sartze-data=2022-01-20}}
* {{Erreferentzia|izena=R. A.|abizena=Buchanan|izenburua=History and industrial civilisation|argitaletxea=Macmillan|data=1979|url=https://www.worldcat.org/oclc/571958325|isbn=978-1-349-16128-7|pmc=571958325|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|abizena=Bard|izena=Kathryn A.|izenburua=The Oxford history of ancient Egypt|argitaletxea=Oxford University Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/743803162|edizioa=New ed|isbn=978-0-19-159059-7|pmc=743803162|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|abizena=Chakrabarti|izena=Dilip K.|izenburua=Indus civilization sites in India : new discoveries|argitaletxea=Marg Publications on behalf of the National Centre for the Performing Arts|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56367715|isbn=81-85026-63-7|pmc=56367715|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|izena=Roger|abizena=Collins|izenburua=Early medieval Europe, 300-1000|argitaletxea=Palgrave|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/39627599|edizioa=2nd ed|isbn=0-312-21885-0|pmc=39627599|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|izena=Bamber|abizena=Gascoigne|izenburua=A brief history of the dynasties of China|argitaletxea=Robinson|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/56443827|edizioa=Rev. ed.|isbn=1-84119-791-2|pmc=56443827|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|izena=Jacques|abizena=Gernet|izenburua=A history of Chinese civilization|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/32050083|edizioa=2nd ed|isbn=0-521-49712-4|pmc=32050083|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|izena=Adam|abizena=Hart-Davis|izenburua=History : the definitive visual guide : from the dawn of civilization to the present day|argitaletxea=DK Pub|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/794672969|isbn=978-0-7566-9858-4|pmc=794672969|sartze-data=2022-01-20}}
* {{Erreferentzia|izena=Lonnie|abizena=Johnson|izenburua=Central Europe : enemies, neighbors, friends|argitaletxea=Oxford University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/567932973|isbn=978-0-19-510071-6|pmc=567932973|sartze-data=2022-01-21}}
* {{Erreferentzia|izena=H. R.|abizena=Loyn|izenburua=The Middle Ages : a concise encyclopaedia|argitaletxea=Thames and Hudson|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/20522259|isbn=0-500-25103-7|pmc=20522259|sartze-data=2022-01-21}}
*{{Erreferentzia|izena=William Hardy|abizena=McNeill|izenburua=A world history|argitaletxea=Oxford University Press|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/38079231|edizioa=4th ed|isbn=0-19-511616-X|pmc=38079231|sartze-data=2022-01-20}}
*{{Erreferentzia|izena=William Hardy|abizena=McNeill|izenburua=The pursuit of power : technology, armed force, and society since A.D. 1000|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/8132100|isbn=0-226-56157-7|pmc=8132100|sartze-data=2022-01-20}}
*{{Erreferentzia|izena1=S. R. F.|abizena1=Price|izena2=Peter|abizena2=Thonemann|izenburua=The birth of classical Europe : a history from Troy to Augustine|argitaletxea=Penguin|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/745895687|isbn=0-14-027485-5|pmc=745895687|sartze-data=2022-01-21}}
*{{Erreferentzia|izena=J. M.|abizena=Roberts|abizena2=Westad|izena2=Odd Arne|izenburua=The Penguin history of the world|data=2013|url=https://www.worldcat.org/oclc/862761245|edizioa=Sixth revised edition|isbn=978-1-84614-443-1|pmc=862761245|sartze-data=2022-01-20}}
*{{Erreferentzia|izena=Upinder|abizena=Singh|izenburua=A history of ancient and early medieval India : from the Stone Age to the 12th century|argitaletxea=Pearson Education|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/213223784|isbn=978-81-317-1120-0|pmc=213223784|sartze-data=2022-01-21}}</ref>
*{{Erreferentzia|izena1=Peter N.|abizena1=Stearns|izena2=William L.|abizena2=Langer|izenburua=The Encyclopedia of world history : ancient, medieval, and modern, chronologically arranged|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46660607|edizioa=Sixth edition [revised and updated]|isbn=0-395-65237-5|pmc=46660607|sartze-data=2022-01-20}}
}}

⚫
== Ikus, gainera ==
* [[Historiaurre]]a
* [[Historiaurre]]a
* [[Erdi Aroa]]
* [[Erdi Aroa]]
* [[Aro Modernoa|Aro modernoa]]
* [[Aro Modernoa]]

== Kanpo estekak ==
[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/ Perseus Digital Library.] Testu klasikoen online datu basea.
{{autoritate kontrola}}


[[Kategoria:Antzinaroa|*]]
[[Kategoria:Antzinaroa|*]]

Hauxe da oraingo bertsioa, 11:22, 29 maiatza 2024 data duena

Agrigento: Adostasunaren tenplua

Antzinaroa, Europako historian, Historiaurretik Erdi Arora bitartean Mediterraneo inguruan garatutako zibilizazioen garaia da. Idazkerak ematen dio hasiera garai honi, K.a. IV. milurtekoan Egipton eta Mesopotamian sortu baitzen. Eskuarki, Antzinaroaren amaieratzat jotzen da Erromatar Mendebaldeko Inperioko azken enperadorearen erorketa (K. o. 476. urtea). Dena den, hainbat historialarik data hori aurrera edo atzera mugitzen dute (K. o. 300-600 artean).

Antzinako Grezian eta Erroman Europako lehendabiziko zibilizazio letradunak izan ziren. Garai horietan, gaur egungo Europaren sustraiak sortu ziren: Greziakoak dira ezagutzen ditugun filosofia, artea eta historia bera ere; erromatarrak, berriz, zuzenbidea, alfabetoa eta hizkuntza andana (hizkuntza erromantzeak hain zuzen ere), besteak beste. Halaber, kristautasuna hasi zen hedatzen. Prozesu motela eta luzea izan arren, urte askotan Europako ikurretako bat erlijio hori (edo erlijio horren mota bat) bilakatu zen.

Erromatar Inperioak Mediterraneo inguruko lurraldeak batu zituen, Europan egungo Portugaldik Turkia arte. K. o. lehendabiziko bi mendeetan ez zuen etsai arriskutsurik ezagutu, eta mugen barruan bakea (Pax Romana) ezarri zen. Hala ere, barneko borrokak eta kanpoko inbasioak zirela medio, Europako Mendebaldean Erromako boterea desagertu zen. Ekialdean, Konstantinopolis hiriburua, Inperioak aurrera egin zuen beste milurteko batez.

Zibilizazioaren sorlekuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zibilizazioaren sorleku», «Brontze Aro» eta «Burdin Aro»
Gizako Piramideak, Egipton.
Zibilizazio minoikoak egindako fresko bat.
Buru olmeka bat.
Indiako garai vedikoan egindako kremazio urna bat.

Brontze Aroa hiru aroen sistemaren zatia da (Harri Aroa, Brontze Aroa, Burdin Aroa), munduko zenbait lekutarako zibilizazioaren hasierako historia modu eraginkorrean deskribatzen duena. Brontze aroak hiri-estatuen garapena ikusi zuen, baita lehen zibilizazioen sorrera ere. Tigris eta Eufrates ibaiak Mesopotamian, Nilo ibaia Antzinako Egipton[1], Indo ibaia Indiako kontinentean[2], eta Yangtze eta Ibai Horiak Txinan.

Sumer, Mesopotamian kokatua, ezagutzen den lehen zibilizazio konplexua da, 4 milurtekoko lehen hiri-estatuak garatuz[3]. Hiri hauetan agertu zen lehen idazkera modu ezaguna, idazkera kuneiformea, K.a. 3000 inguruan[4][5]. Idazkera kuneiformea piktogramazko sistema bat bezala hasi zen, zeinaren irudikapen piktorikoak sinpletu eta abstraktuago bihurtu baitziren[5]. Testu kuneiformeak, gakodun kainabera bat erabiliz idatzi ziren, buztinezko taulatxoen gainean sinboloak marrazteko estilo bezala[4]. Idazteak asko errazten zuen estatu handi baten administrazioa.

Ibai eta itsasoek erraztu zuten garraioa. Mediterraneo itsasoa, hiru kontinenteren ondoan, botere militarraren proiekzioa eta ondasunen, ideien eta asmakizunen trukea bultzatu zituen. Aro honek lehorreko teknologia berriak ere ikusi zituen, hala nola zalditeria eta gurdiak, armadek azkarrago mugitzeko aukera ematen zutenak.

Bilakaera horren ondorioz, lurralde-estatuak eta inperioak sortu ziren. Mesopotamian hiri/estatu independente eta gerrazaleen patroi bat nagusitu zen, baita hiri batetik bestera igarotzen zen hegemonia ez oso sendo bat ere[6]. Egipton, aldiz, lehenengo banaketa bikoitza gertatu zen Goi Egipto eta Behe Egipton, eta handik gutxira haran osoa batu zen K. a. 3100 inguruan, bake iraunkor batekin[7]. Kretan, zibilizazio minoikoa Brontze Aroan sartua zen K.a. 2700. urtean, Europako lehen zibilizaziotzat hartzen da[8]. Hurrengo milurtekoetan, beste ibai haran batzuek inperio monarkikoak altxatzen ikusi zituzten[9]. K.a. XXV eta XXI. mendeetan Mesopotamian Akad eta Sumerren inperioak sortu ziren[10].

Hurrengo mila urteetan, zibilizazioak mundu osoan zehar garatu ziren. Merkataritza botere-iturri bihurtu zen gero eta gehiago, baliabide garrantzitsuak zituzten estatuek edo merkataritza-ibilbide garrantzitsuak kontrolatzen zituztenek domeinua lortu baitzuten[11]. K.a. 1600 urtearen inguruan Mizenastar Grezia garatzen hasi zen[12], eta Brontze Aro berantiarraren kolapsoarekin amaitu zen, Mediterraneoko zibilizazio askori eragiten hasi zena K. a. 1200. eta 1150. urteen artean. Indian, garai hau garai vedikoa izan zen (K.a. 1750-600), hinduismoaren eta antzinako gizarte indiarraren beste alderdi kultural batzuen oinarriak ezarri zituena[13], eta K. a. 550. urtetik aurrera, gutxi gorabehera, azpikontinente osoan erresuma eta errepublika independente ugari ezarri ziren, Mahajanapada bezala ezagutzen zirenak[14].

Ekialdeko hemisferioan zibilizazio konplexuak sortzen ziren bitartean, Amerikako gizarte indigenak nahiko sinpleak izaten jarraitzen zuten, eta eskualde-kultura desberdinetan zatikatuta zeuden. Erdialdeko Amerikako sorrera aldian (K.a. 1500 - 500), zibilizazio konplexuagoak eta zentralizatuagoak garatzen hasi ziren, batez ere gaur egun Mexiko, Erdialdeko Amerika eta Peru direnetan. Horien artean olmeka, maia, zapoteka, moche eta nazca bezalako zibilizazioak zeuden. Nekazaritza garatu zuten, artoa, txileak, kakaoa, tomateak eta patatak landuz, Amerikan bakarrak diren laboreak, eta kultura eta erlijio desberdinak sortuz. Antzinako gizarte indigena horiei eragin handia izango zien, onerako eta txarrerako, Europaren kontaktuak garai moderno goiztiarrean.

Aro Axiala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Filosofiaren historia» eta «Erlijio»
Budaren errepresentazio greko-budista bat. Alexandro Handiaren konkistaren ostean, budismoaren ikurrak arte greziarraren teknikarekin nahastu ziren.

K.a. VIII. mendetik aurrera, "Aro Axiala" ideia filosofiko eta erlijioso eraldatzaile multzo baten garapenaren lekuko izan zen, gehienak independenteak, leku askotan zehar[15]. Zenbait ikertzailek diotenez, Txinako konfuzianismoa, Indiako budismoa eta jainismoa eta juduen monoteismoa K. a. VI. mendean garatu ziren. Karl Jaspersen Aro Axialaren teoriak persiar zoroastrismoa ere barne hartzen du, baina beste ikerlari batzuek bere kronologia eztabaidatzen dute zoroastrismorako. K.a. V. mendean Sokratesek eta Platonek aurrerapen nabarmenak egin zituzten antzinako greziar filosofiaren garapenean.

Ekialdean, hiru pentsamendu-eskolek menderatuko zuten pentsamendu txinatarra XX. mendea ondo sartu arte. Taoismoa, legalismoa eta konfuzianismoa dira. Konfuzioren tradizioak, bereziki nagusi izatera iritsiko zenak, moraltasun politikoa bilatzen zuen, ez legearen indarrean, baizik eta boterean eta tradizioaren adibidean. Konfuzianismoa Koreara eta Japoniara zabalduko zen geroago[16].

Mendebaldean, greziar tradizio filosofikoa, Sokratesek, Platonek, Aristotelesek eta beste filosofo batzuek ordezkatua, metatutako zientzia, teknologia eta kulturarekin batera, Europa, Egipto, Ekialde Ertaina eta Indiako ipar-mendebaldean hedatu zen K. a. IV. mendean Mazedoniako Alexandro Handiaren konkisten ondoren[17].

Inperio erregionalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zibilizazio» eta «Inperio»

K.a. 500etik 500. urtera doan milurtekoan aurrekaririk gabeko tamainako inperio batzuk garatu ziren. Ongi trebatutako armada profesionalek, ideologia bateratzaileek eta burokrazia aurreratuek enperadoreek domeinu handietan gobernatzeko aukera sortu zuten, non populazioa hamarnaka milioi menekotik gorakoa izan zitekeen. Burdin Aroaren sorrerak eragin zuen gailentze militarrak aukera handiak eman zizkien metal hau garaitu zuten zibilizazioei[18]. Inperio handiak lurraldeen anexio militarraren eta nekazaritza-gune bihurtzeko defendatutako asentamenduen eraketaren mende zeuden. Inperioek ekarritako bake erlatiboak nazioarteko merkataritza sustatu zuen, batez ere Mediterraneoko merkataritza-ibilbide erraldoiak, Indiako ozeanoko itsas merkataritzako sarea eta Zetaren Ibilbidea. Europako hegoaldean, greziarrek (eta geroago erromatarrek), "Antzinaro klasikoa" izenez ezagutzen den garai batean, mendebaldeko kultura garaikidearen oinarritzat hartzen diren usadio, lege eta ohiturak ezarri zituzten.

Persepolis, gaur egungo Iranen.

Garai horretan eskualdeko hainbat inperio izan ziren. Mediarren erresumak Asiriar Inperioa suntsitzen lagundu zuen eszitiar nomadekin eta babiloniarrekin batera. Ninive, Asiriako hiriburua, mediarrek arpilatu zuten K. a. 612an[19]. Mediar Inperioak Irango ondorengo inperioei bide eman zien, hala nola Akemenestar Inperioari (K. a. 550-330), Partiar Inperioa (K. a. 247-224) eta Sasandar Inperioa (224-651).

Zenbait inperio egungo Grezian hasi ziren. Lehenengoa Delosko Liga izan zen[20] (K.a. 477tik) eta ondorengo Atenasko Inperioa (K. a. 454-404), egungo Grezian zentratuta. Geroago, Alexandro Handia (K. a. 356-323) Mazedonian, gaur egungo Greziatik gaur egungo Indiaraino hedatzen zen konkista inperio bat sortu zuen[21][22]. Inperioa hil eta gutxira zatitu zen, baina bere ondorengo helenisten eraginak aro helenistikoa luzatzea eragin zuen (K.a. 323- K.a. 31) eskualde osoan[23].

Asian, Maurya Inperioa (K.a. 322-185) gaur egungo Indian bazen[24]; K. a. Asiako hegoaldeko zatirik handiena Chandragupta Mauryak batu zuen Maurya Inperioarekin, eta Ashoka Handiaren azpian loratu zen. K.a. III. mendetik aurrera Gupta dinastiak antzinako Indiako Urrezko Aroa bezala ezagutzen zen garaia gainbegiratu zuen. IV. eta VI. mendeen artean, Indiaren iparraldea Gupta Inperioak gobernatu zuen. Indiako hegoaldean hiru erresuma dravidiko nabarmen sortu ziren: txerak[25], txolak eta pandyak. Ondoriozko egonkortasunak kultura hinduaren urrezko aroa iragartzen lagundu zuen IV. eta V. mendeetan.

Ponpeiako Terme Stabiane.

Europan, Erromatar Inperioa, egungo Italian zentratua, K.a. VII. mendean hasi zen[26]. K. a. III. mendean Erromatar Errepublika bere lurraldea zabaltzen hasi zen konkista eta aliantzen bidez[27]. Augustoren garaian (K. a. 63 - K. a. 14), Erromako lehen enperadoreak Mediterraneoaren zatirik handienean ezarri zuen jada bere nagusitasuna. Inperioak hazten jarraituko zuen, lurraldearen zati handi bat Ingalaterratik Mesopotamiaraino kontrolatuz, bere hedadurarik handiena Trajano enperadorearen menpe lortuz (117. urtean hila). Gure aroko III. mendean, inperioa mendebaldeko eta ekialdeko eskualdeetan banatu zen, enperadoreak (normalean) bananduta zeudela. Mendebaldeko inperioa kristau aroko 476. urtean erori zen, Odoakroren eragin germanikoaren pean. Ekialdeko inperioak, orain Bizantziar Inperioa bezala ezagutzen denak, bere hiriburua Konstantinoplan zuelarik, beste mila urtez jarraitu zuen, Konstantinopla Otomandar Inperioak 1453an konkistatu zuen arte.

Terrakotazko armada, Txinan, K.a. 210ean egina.

Txinan, Qin dinastia (K.a. 221-206), Txinako lehen dinastia inperiala, Han Inperioak jarraitu zuen (K. a. 206 - 220). Han dinastia, boterean eta eraginean, Zetaren Ibilbidearen beste muturrean zegoen Erromatar Inperioaren parekoa zen. Txina Hanek kartografia, ontzigintza eta nabigazio aurreratuak garatu zituen. Txinatarrek labe garaiak asmatu zituzten eta doitasun handiko kobrezko tresnak sortu zituzten. Garai klasikoan zehar beste inperio batzuk bezala, Han-en Txinak aurrera egin zuen gobernu, hezkuntza, matematika, astronomia, teknologia eta beste arlo askotan[28].

Afrikan, Aksumgo Erresuma, egungo Etiopian kokatua, gure aroko I. mendean ezarri zen merkataritza inperio garrantzitsu gisa, Hego Arabiako eta Kusheko bizilagunak menderatuz eta Itsaso Gorriko merkataritza kontrolatuz. Bere txanpona egiten zuen eta hilarri monolitiko handiak zizelkatzen zituen, Aksumeko obeliskoa bezala, bere enperadoreen hilobiak seinalatzeko.

Chicen Itza, Mexikon.

Amerikan ere eskualdeko inperio arrakastatsuak ezarri ziren, K.a. 2500. urtean ezarritako kulturetatik sortuak[29]. Ertamerikan kolonaurreko gizarte zabalak eraiki ziren, hauen artean zapoteka inperioa (K. a. 700 - 1521) eta maien zibilizazioa, Erdialdeko Amerikako aro klasikoan (K. a. 250-900), baina XVI. mendean espainiarrak iritsi ziren arte jarraitu zuena[30][31]. Kultura ama olmeka gainbehera joan ahala sortu zen maien zibilizazioa. Maien hiri-estatu handiak emeki-emeki hazi ziren kopuruz eta gorentasunez, eta maien kultura Yucatan osoan eta inguruetan hedatu zen. Azteken ondorengo inperioa inguruko kulturetan oinarritu zen, eta konkistatutako herrien eragina jaso zuen, hala nola tolteken eragina.

Zenbait zonaldetan aurrerapen teknologiko geldoak baina etengabeak izan ziren, eta garapen garrantzitsuak izan zituzten, hala nola estribuko eta isurbideko goldeak, mende gutxitan behin iristen zirenak. Hala ere, zenbait eskualdetan aurrerapen teknologiko azkarreko aldiak izan ziren. Garrantzitsuena, agian, Mediterraneoko eskualdeko aro helenistikoa izan zen, non ehunka teknologia asmatu ziren[32]. Garai horien ondoren, gainbehera teknologikoko beste batzuk etorri ziren, hala nola Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketa eta ondorengo Erdi Aro goiztiarra.

Gainbeherak, erorketak eta birsortzeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Agriparen Panteoia, gaur egun eliza katoliko bat, Antzinako Erromaren garaian eraikia.

Antzinako inperioek armada erraldoiak mantentzearekin eta burokrazia zentralari laguntzearekin lotutako arazo komunei aurre egin behar zieten. Kostu horiek nekazarienak ziren batez ere, eta lurjabe handikiek, berriz, gero eta gehiago saihesten zituzten kontrol zentralizatua eta kostuak. Mugetako presio barbaroak barne disoluzioa bizkortu zuen. Han-en dinastia txinatarra gerra zibil batean erori zen kristau-aroko 220. urtean, Hiru Erreinuen aroa hasiz, eta bere homologo erromatarra, berriz, gero eta gehiago deszentralizatu eta zatitu zen garai berean, III. mendeko krisia bezala ezagutzen den horretan. Eurasiako inperio handi guztiak kostaldeko lautada epel eta subtropikaletan zeuden. Asia erdialdeko estepetatik, zaldizko nomadak, batez ere mongoliarrak eta turkiarrak, nagusi ziren kontinentearen zati handi batean. Estribuaren garapenak eta arkulari armatu bat garraiatzeko bezain indartsuak ziren zaldien hazkuntzak etengabeko mehatxu bihurtu zituzten nomadak zibilizazio finkoenentzat.

Erromatar Inperioaren apurkako zatiketak, gure aroaren II. mendea baino mende batzuk geroago iraun zuenak, Ekialde Ertainetik kristautasunaren hedapenarekin bat egin zuen[33]. Mendebaldeko Erromatar Inperioa germaniar tribuen menpean erori zen V. mendean, eta entitate politiko horiek pixkanaka estatu beligeranteen sail bihurtu ziren[34], guztiak Eliza Katolikoarekin era batera edo bestera lotuta[35]. Erromatar Inperioaren gainerako zatiak, ekialdeko Mediterraneoan, Bizantziar Inperioa deitzera iritsi zen bezala jarraitu zuen[36]. Mende batzuk geroago, mendebaldeko Europan batasun mugatu bat berrezarri zen 962. urtean berpiztutako "inperio Erromatar" bat ezarriz[37], geroago Germaniako Erromatar Inperio Sakratua deitua , gaur egun Alemania, Austria, Suitza, Txekiar Errepublika, Belgika, Italia eta Frantziako zenbait estatu hartzen zituena[38][39].

Txinan, dinastiak sortu eta erori egingo ziren, baina Mediterraneo-Europa munduan ez bezala, batasun dinastikoa berrezarri egingo zen. Ekialdeko Han dinastia erori eta Hiru Erresumak desagertu ondoren, iparraldeko tribu nomadak IV. mendean inbaditzen hasi ziren, azkenean Txinako iparraldeko eremuak konkistatuz eta erresuma txiki asko ezarriz. Sui dinastiak arrakastaz bateratu zuen Txina osoa 581. urtean[40], eta Txinako Urrezko Aroaren oinarriak ezarri zituen Tang dinastiaren pean (618-907)[41].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Buchanan 1979, 23 orr. .
  2. ↑ Chakrabarti 2004, 10–13 orr. .
  3. ↑ Hart-Davis 2012, 54–55 orr. .
  4. ↑ a b Hart-Davis 2012, 62–63 orr. .
  5. ↑ a b Roberts & Westad 2013, 53–54 orr. .
  6. ↑ «Mesopotamian history: the basics» oracc.museum.upenn.edu (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  7. ↑ Bard 2000, 57–64 orr. .
  8. ↑ Hart-Davis 2012, 76–77 orr. .
  9. ↑ (Ingelesez) «Early civilizations (article)» Khan Academy (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  10. ↑ McNeill 1999, 36–37 orr. .
  11. ↑ (Ingelesez) published, Heather Whipps. (2008-02-18). «How Ancient Trade Changed the World» livescience.com (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  12. ↑ Price & Thonemann 2010, 22 orr. .
  13. ↑ Roberts & Westad 2013, 116–122 orr. .
  14. ↑ Singh 2008, 260–264 orr. .
  15. ↑ (Ingelesez) Baumard, Nicolas; Hyafil, Alexandre; Boyer, Pascal. (2015-09-03). «What changed during the axial age: Cognitive styles or reward systems?» Communicative & Integrative Biology 8 (5): e1046657.  doi:10.1080/19420889.2015.1046657. ISSN 1942-0889. PMID 27066164. PMC PMC4802742. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  16. ↑ Stearns & Langer 2001, 63 orr. .
  17. ↑ Stearns & Langer 2001, 70-71 orr. .
  18. ↑ Faulkner, Neil. (2019). Una historia radical del mundo. ISBN 978-84-948208-9-2. PMC 1107151023. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  19. ↑ Roberts & Westad 2013, 110 orr. .
  20. ↑ Martin 2000, 106–107 orr. .
  21. ↑ Golden 2011, 25 orr. .
  22. ↑ (Ingelesez) «BBC - History - Alexander the Great» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  23. ↑ www.metmuseum.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  24. ↑ Kulke, Hermann. (2004). A history of India. (4th ed. argitaraldia) Routledge ISBN 0-203-39126-8. PMC 57054139. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  25. ↑ (Ingelesez) «Cera dynasty | India | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  26. ↑ Hart-Davis 2012, 106–107 orr. .
  27. ↑ Kelly, Christopher. (2006). The Roman Empire : a very short introduction. Oxford University Press ISBN 978-0-19-151678-8. PMC 170419220. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  28. ↑ Zhou, Jinghao. (2003). Remaking China's public philosophy for the twenty-first century. Praeger ISBN 978-0-313-05739-7. PMC 143289687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  29. ↑ Fagan, Brian M.. (2000). Ancient North America : the archaeology of a continent. (Third edition. argitaraldia) ISBN 0-500-28148-3. PMC 44139017. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  30. ↑ Marcus, Joyce. (1996). Zapotec civilization : how urban society evolved in Mexico's Oaxaca Valley. Thames and Hudson ISBN 0-500-05078-3. PMC 34409496. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  31. ↑ Coe, Michael D.. (2011). The Maya. (8th ed., fully rev. and expanded. argitaraldia) Thames & Hudson ISBN 978-0-500-28902-0. PMC 741415779. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  32. ↑ Camp, John McK., II. (1984). Ancient Athenian building methods. American School of Classical Studies at Athens ISBN 0-87661-626-0. PMC 11573596. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  33. ↑ Stearns & Langer 2001, 95, 99 orr. .
  34. ↑ Collins 1999, 80–99 orr. .
  35. ↑ Collins 1999, 100–115 orr. .
  36. ↑ Stearns & Langer 2001, 97, 103 orr. .
  37. ↑ Collins 1999, 404 orr. .
  38. ↑ Loyn 1991, 122–123 orr. .
  39. ↑ Johnson 1996, 23 orr. .
  40. ↑ Gascoigne 2003, 90–92 orr. .
  41. ↑ Gernet 1996, 237–238 orr. .

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Perseus Digital Library. Testu klasikoen online datu basea.

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinaroa&oldid=9807173"(e)tik eskuratuta