[go: nahoru, domu]
Edukira joan

Espainia: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau erdi-babestua dago. Erabiltzaile anonimoek ezin dute aldatu.
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
(18 erabiltzailek tartean egindako 41 berrikusketa ez dira erakusten)
8. lerroa: 8. lerroa:
| nongo = Espainiako
| nongo = Espainiako
| bandera_irudi = Flag of Spain.svg
| bandera_irudi = Flag of Spain.svg
| armarri_irudi = Escudo de España (colores THV).svg
| armarri_irudi = Escudo de España (mazonado).svg
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:EU-Spain.svg|285px]]|Kokapena Europan|[[Fitxategi:Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png|285px]]|Mapa politikoa|default=1}}
| mapa_irudi = EU-Spain.svg
| mapa_testu = {{legenda|darkgreen|Espainia}} {{legenda|lightgreen|Europar Batasuna}}
| mapa2_irudi = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png
| lema_nazional = "[[Plus Ultra (goiburua)|Plus Ultra]]"<br /> {{small|"Oraindik urrutirago"}}
| ereserki_nazional = "[[Errege Martxa|Marcha Real Española]]" <br /> <center>[[Fitxategi:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center>
| hizkuntzak_mota = Hizkuntza ofiziala<br/>eta nazionala
| hizkuntzak = [[Gaztelania]]
| hizkuntzak2_mota = Hizkuntza koofizialak{{sup|a}}
| hizkuntzak2 = [[aranera]], [[euskara]], [[galiziera]], [[katalan]]a
| gentilizioa = espainiar, espainol
| gentilizioa = espainiar, espainol
| hiriburu = [[Madril]]
| latd = 40 |latm = 26 |latNS = N |longd = 3 |longm= 42 |longEW = W
| hiri_handien = hiriburu
| gobernu_mota = [[Monarkia konstituzional]] [[parlamentu|parlamentario]] [[estatu unitario|unitarioa]]
| buru_titulu1 = Erregea
| buru_izen1 = [[Filipe VI.a Espainiakoa|Filipe VI.a]]
| buru_titulu2 = Presidentea
| buru_izen2 = [[Pedro Sánchez]]
| legebiltzar = [[Gorte Nagusiak (Espainia)|Gorte Nagusiak]]
| goi_ganbera = [[Espainiako Senatua|Senatua]]
| behe_ganbera = [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Diputatuen Kongresua]]
| subiranotasun_mota = [[Espainiako historia|Sorrera]]
| gertakari_izen2 = [[Dinastia|Dinastikoa]]
| gertakari_data2 = [[Errege-erregina Katolikoak|1479]]
| gertakari_izen3 = ''[[De facto]]''
| gertakari_data3 = [[Karlos I.a Espainiakoa|1516]]
| gertakari_izen4 = ''[[De jure]]''
| gertakari_data4 = [[Planta Berriko dekretuak|1715]]
| gertakari_izen5 = Lehen konstituzioa
| gertakari_data5 = [[1812ko Espainiako Konstituzioa|1812]]
| gertakari_izen6 = [[Espainiako trantsizioa|Egungo demokrazia]]
| gertakari_data6 = [[1978ko Espainiako Konstituzioa|1978]]
| gertakari_izen7 = [[Europar Batasuna|EBra sartzea]]
| gertakari_data7 = 1986
| eremu_km2 = 505.990<ref>{{erreferentzia|izenburua=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|argitaletxea=Instituto Nacional de Estadística, ine.es|sartze-data=14 April 2015}}</ref>
| eremu_sq_mi = 195.364
| eremu_rankin = 52.
| eremu_magnitude = 1 E11
| ur_portzentaia = 1,04
| biztanle_zenbatespen = 46.464.053<ref name="biztanleria">{{erreferentzia |url=http://www.ine.es/dyngs/INEbase/es/operacion.htm?c=Estadistica_C&cid=1254736176951&menu=ultiDatos&idp=1254735572981 |izenburua=Población residente en España. Datos provisionales a 01/07/2016 | argitaletxea=Instituto Nacional de Estadística, ine.es |sartze-data=2017-6-2}}</ref>
| biztanle_zenbatespen_urte = 2016
| biztanle_zenbatespen_rankin = 30.
| biztanle_errolda = 46.468.102<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np756.pdf |title=Censos de Población y Viviendas de 2011 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>
| biztanle_errolda_urte = 2011
| biztanle_dentsitate_km2 = 92
| biztanle_dentsitate_sq_mi = 240
| biztanle_dentsitate_rankin = 112.
| BPG_PPP_urte = 2014
| BPG_PPP = {{nowrap|$1.566.369 milioi<ref name=imf2>{{erreferentzia|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=74&pr.y=15&sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |izenburua=World Economic Outlook Database, April 2015 |argitaletxea= imf.org |sartze-data=2017-6-2}}</ref>}}
| BPG_PPP_rankin = 16.
| BPG_PPP_per_capita = $33.711<ref name=imf2/>
| BPG_PPP_per_capita_rankin = 32.
| BPG_nominal = {{nowrap|$1.406.855 milioi<ref name=imf2/>}}
| BPG_nominal_rankin = 14.
| BPG_nominal_urte = 2014
| BPG_nominal_per_capita = $30.278<ref name=imf2/>
| BPG_nominal_per_capita_urte = 28.
| Gini_urte = 2013
| Gini_aldaketa = 32
| Gini = 33.7
| Gini_ref = <ref name=eurogini>{{erreferentzia|izenburua=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)| url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12 | argitaletxea =Eurostat Data Explorer, appsso.eurostat.ec.europa.eu|sartze-data=2014-7-22}}</ref>
| GGI_urte = 2013
| GGI_aldaketa = berdin
| GGI = 0.869
| GGI_ref = <ref name=HDI>{{erreferentzia |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-summary-en.pdf |izenburua=2014 Human Development Report |data=14 March 2013 |argitaletxea= hdr.undp.org |sartze-data=2014-7-22 | pages=21–25}}</ref>
| GGI_rankin = 27.
| txanpon = [[Euro]] ([[€]])
| txanpon_kode = EUR
| ordu_eremu = [[CET]]{{sup|b}}
| utc_offset = +1
| ordu_eremu_DST = [[CEST]]
| utc_offset_DST = +2
| zirkulazio = eskuinean
| aurrezenbaki = +34
| iso3166kode = ES
| domeinu = [[.es]]
| ohar_a = Katalana: [[Katalunia]]n, [[Valentziako Erkidegoa]]n eta [[Balearrak|Balear Uharteetan]]; <br/>
Aranera: [[Arango harana|Arango haranean]] ([[Lleidako probintzia|Lleida]], [[Katalunia]]); <br/>
Euskara: [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoaren]] [[Euskararen Foru Legea|zati batean]]; <br/>
Galiziera: [[Galizia]]n;
| ohar_b = [[Kanariak|Kanarietan]] izan ezik, bertan ordu bete gutxiago da: [[UTC]] neguan eta UTC+1 udan.
}}
}}

{{beste erabilpenak|Europako herrialdeari|gerra itsasontzia|España korazatua}}
{{beste erabilpenak|Europako herrialdeari|gerra itsasontzia|España korazatua}}
'''Espainia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-es|España}}, {{IPA|esˈpaɲa||Es-España.ogg}} ahoskatua), ofizialki '''Espainiako Erresuma''' ({{lang-es|Reino de España}}), hego-mendebaldeko [[Europa]]ko estatu burujabea da, [[Iberiar penintsula]]ren bost seiren hartzen dituena; horrezaz gainera, [[Balear uharteak]] ditu [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoan]]; [[Kanariak]], [[Ozeano Atlantikoa]]n; [[Ceuta]] eta [[Melilla]] autonomia hiriak iparraldeko Afrikan; eta [[Afrika iparraldeko espainiar subiranotasuneko lurrak|uharte txiki batzuk]] [[Alborango itsasoa]]n, [[Maroko]]ko kostaldearen aurrean. Mendebaldean [[Portugal]] eta [[Ozeano Atlantikoa]]rekin du muga, iparraldean [[Frantzia]], [[Andorra]] eta [[Bizkaiko golkoa]]rekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean [[Mediterraneoa]]rekin, eta hegoaldean [[Gibraltar]] ([[Erresuma Batua]]), [[Gibraltarko itsasartea]] eta [[Maroko]]rekin ([[Ceuta]] eta [[Melilla]]ren hegoaldean). 504.645 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 46.464.053 biztanle zituen.<ref name="biztanleria"/> Hiriburua [[Madril]] da.
'''Espainia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-es|España}}, {{IPA|esˈpaɲa||Es-España.ogg}} ahoskatua), ofizialki '''Espainiako Erresuma''' ({{lang-es|Reino de España}}), [[Europa]]ko hego-mendebaldeko [[estatu burujabe]] bat da, [[Iberiar penintsula]]ren bost seiren hartzen dituena; horrezaz gainera, [[Balear uharteak]] ditu [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoan]]; [[Kanariak]], [[Ozeano Atlantikoa]]n; [[Ceuta]] eta [[Melilla]] autonomia hiriak [[Iparraldeko Afrika]]n; eta [[Afrika iparraldeko espainiar subiranotasuneko lurrak|uharte txiki batzuk]] [[Alborango itsasoa]]n, [[Maroko]]ko kostaldearen aurrean. Mendebaldean [[Portugal]] eta [[Ozeano Atlantikoa]]rekin du muga, iparraldean [[Frantzia]], [[Andorra]] eta [[Bizkaiko golkoa]]rekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean [[Mediterraneoa]]rekin, eta hegoaldean [[Gibraltar]] ([[Erresuma Batua]]), [[Gibraltarko itsasartea]] eta [[Maroko]]rekin ([[Ceuta]] eta [[Melilla]]ren hegoaldean). 504.645 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 46.464.053 biztanle zituen.<ref name="biztanleria"/> Hiriburua [[Madril]] da.


[[Espainiako 1978ko konstituzioa]]ren arabera, Espainia estatu sozial eta demokratikoa da, gobernu-formatzat [[monarkia konstituzional|monarkia parlamentarioa]] duena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izenburua = España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | url = http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html | argitaletxea = expansion.com | sartze-data = 2017-6-13}}</ref> Munduko hamalaugarren ekonomia da, [[BPG]] nominalari dagokionez.<ref name="expansion">{{erreferentzia | artikulua = Espainiako Estatua | url = http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee27395 | izenburua = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data = 2017-6-2}}</ref> [[Nazio Batuak]], [[Europar Batasuna]], [[Eurogunea]], [[Europako Kontseilua]] eta [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] erakundeetako kidea da.
[[Espainiako 1978ko konstituzioa]]ren arabera, Espainia estatu sozial eta demokratikoa da, gobernu-formatzat [[monarkia konstituzional|monarkia parlamentarioa]] duena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izenburua = España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | url = http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html | argitaletxea = expansion.com | sartze-data = 2017-6-13}}</ref> Munduko hamalaugarren ekonomia da, [[BPG]] nominalari dagokionez.<ref name="expansion">{{erreferentzia | artikulua = Espainiako Estatua | url = http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee27395 | izenburua = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data = 2017-6-2}}</ref> [[Nazio Batuak]], [[Europar Batasuna]], [[Eurogunea]], [[Europako Kontseilua]] eta [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] erakundeetako kidea da.


== Etimologia ==
== Etimologia ==
{{lang|es|''España''}} izenaren jatorria [[latin]]ezko {{lang|la|''[[Hispania]]''}} da, [[Iberiar penintsula|Iberia]] izendatzeko [[Antzinako Erroma|erromatar]] izena. ''Hispania''ren jatorria, berriz, ez da argia: batzuek diote ''Ispanihad'' («untxien lurra» edo «izkina» ) [[puniko]]tik datorrela, eta Espainiaren kokapen geografiaren ondorioz jarri zitzaiola izena; [[Hadriano]]ren garaiko Espainiako erromatar txanponetan ere, [[untxi]] bat ere agertzen zen.<ref name=burke>{{erreferentzia | hizkuntza = en | izenburua = A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1 | argitaletxea = Longmans, Green & Co | lekua = Londres | orrialdea = 14 | url = http://books.google.com/?id=DuiyyWGg-KEC&pg=PA410&dq=spain+hispania&q=hispania | isbn =9781443740548 }}</ref>
{{lang|es|''España''}} izenaren jatorria [[latin]]ezko {{lang|la|''[[Hispania]]''}} da, [[Iberiar penintsula|Iberia]] izendatzeko [[Antzinako Erroma|erromatar]] izena. ''Hispania''ren jatorria, berriz, ez da argia: batzuek diote ''Ispanihad'' («untxien lurra» edo «izkina») [[hizkuntza puniko]]tik datorrela, eta Espainiaren kokapen geografiaren ondorioz jarri zitzaiola izena; [[Hadriano]]ren garaiko Espainiako erromatar txanponetan ere, [[untxi]] bat ere agertzen zen.<ref name=burke>{{erreferentzia | hizkuntza = en | izenburua = A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1 | argitaletxea = Longmans, Green & Co | lekua = Londres | orrialdea = 14 | url = http://books.google.com/?id=DuiyyWGg-KEC&pg=PA410&dq=spain+hispania&q=hispania | isbn =9781443740548 }}</ref>


== Geografia ==
== Geografia ==
{{sakontzeko|Espainiako geografia}}
{{sakontzeko|Espainiako geografia}}
Espainiako hego-mendebaldeko [[Europa]]n dago, eta [[Iberiar penintsula]] gehiena hartzen du; horrezaz gainera bi uhartedi, [[Kanariak]] eta [[Balear uharteak]]), eta iparraldeko Afrikako bi hiri, [[Ceuta]] eta [[Melilla]], eta zenbait uhartetxo, [[Chafarinak]], [[Peñón de Alhucemas]], [[Peñón de Vélez de la Gomera]] eta [[Perrexil uhartea|Isla Perejil]], ere hartzen ditu.
Espainiako hego-mendebaldeko [[Europa]]n dago, eta [[Iberiar penintsula]] gehiena hartzen du; horrezaz gainera bi uhartedi ([[Kanariak]] eta [[Balear uharteak]]) eta iparraldeko Afrikako bi hiri, [[Ceuta]] eta [[Melilla]], eta zenbait uhartetxo, [[Chafarinak]], [[Peñón de Alhucemas]], [[Peñón de Vélez de la Gomera]] eta [[Perrexil uhartea|Isla Perejil]], ere hartzen ditu.

505.992 kilometro koadroko eremuarekin, munduko 51. estaturik zabalena da, [[Europa]]ko laugarrena, eta [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] bigarrena.
505.992 kilometro koadroko eremuarekin, munduko 51. estaturik zabalena da, [[Europa]]ko laugarrena, eta [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] bigarrena.


136. lerroa: 57. lerroa:
Espainia herrialde menditsua da, [[goi-ordoki]] eta [[mendilerro]] ugarirekin. Batez besteko garaiera handia du, 660 metro,<ref name="batxi">{{erreferentzia|izena= Marga |abizena=Garizurieta |izena2=Carmen |abizena2=Sola |izena3=Mª Dolores |abizena3=Barinagarrementeria |url=http://www.erein.eus/media/primeros_capitulos/primer_capitulo1003.pdf |izenburua=Geografia, Batxilergoa 2. |argitaletxea= Erein argitaletxea, erein.eus|sartze-data=2017-6-2}}</ref> Europako bosgarren handiena [[Suitza]], [[Austria]], [[Liechtenstein]] eta [[Andorra]]ren ondotik.
Espainia herrialde menditsua da, [[goi-ordoki]] eta [[mendilerro]] ugarirekin. Batez besteko garaiera handia du, 660 metro,<ref name="batxi">{{erreferentzia|izena= Marga |abizena=Garizurieta |izena2=Carmen |abizena2=Sola |izena3=Mª Dolores |abizena3=Barinagarrementeria |url=http://www.erein.eus/media/primeros_capitulos/primer_capitulo1003.pdf |izenburua=Geografia, Batxilergoa 2. |argitaletxea= Erein argitaletxea, erein.eus|sartze-data=2017-6-2}}</ref> Europako bosgarren handiena [[Suitza]], [[Austria]], [[Liechtenstein]] eta [[Andorra]]ren ondotik.


[[Iberiar goi-lautada]]k hartzen du Espainiaren erdialdea, [[Erdialdeko Sistema]]k bitan zatitua: Iparraldeko azpi goi-lautada (batez besteko garaiera 800 metro) eta Hegoaldeko azpi goi-lautada (600-700 metroko garaiera). Goi-lautadaren inguruan zenbait mendigune daude: [[Galizia-Leongo mendigunea]] ([[Pena Trevinca]], 2.127 metro) ipar-mendebaldean; [[Kantauriar mendikatea]] ([[Torre Cerredo]], 2.650 metro eta [[Peña Prieta]], 2.538 metro) eta [[Euskal Mendiak]] ([[Aitxuri]], 1.548 metro) iparraldean; [[Iberiar mendilerroa]] ([[Moncayo]], 2.316 metro) ipar-ekialdean; eta [[Sierra Morena]] ([[Bañuelas]], 1.324 metro) hegoaldean.<ref name="batxi" />
[[Iberiar goi-lautada]]k hartzen du Espainiaren erdialdea, [[Erdialdeko Sistema]]k bitan zatitua: Iparraldeko azpi goi-lautada (batez besteko garaiera 800 metro) eta Hegoaldeko azpi goi-lautada (600-700 metroko garaiera). Goi-lautadaren inguruan zenbait mendigune daude: [[Galizia-Leongo mendigunea]] ([[Pena Trevinca]], 2.127 metro) ipar-mendebaldean; [[Kantauriar mendikatea]] ([[Torre Cerredo]], 2.650 metro eta [[Peña Prieta]], 2.538 metro) eta [[Euskal Mendiak]] ([[Aitxuri]], 1.548 metro) iparraldean; [[Iberiar mendilerroa]] ([[Moncayo]], 2.316 metro) ipar-ekialdean; eta [[Sierra Morena]] ([[Sierra Madrona|Bañuelas]], 1.324 metro) hegoaldean.<ref name="batxi" />


Goi-lautadaren kanpoko mendiguneak hauek dira: iparraldean, [[Kantauri itsasoa]]ren eta [[Mediterraneoa]]ren artean, [[Pirinioak]] ([[Aneto]], 3.404 metro, eta [[Monte Perdido]], 3.355 metro); ipar-ekialdean, itsasertzaren paraleloan, [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]]; eta hego-ekialdean [[Mendikate Betikoak]], Azkenik, bi sakonune handi daude: [[Ebroko harana|Ebroren sakongunea]], Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Katalunia Kostaldeko Mendilerroen artean; eta [[Guadalquivirren sakongunea]], Sierra Morenaren eta Mendikate Betikoen artean.<ref name="batxi" /> Uharteetan Tenerifeko [[Teide]] (3.718 metro) nabarmentzen da, Espainiako gailurrik gorena.<ref name="batxi" />
Goi-lautadaren kanpoko mendiguneak hauek dira: iparraldean, [[Kantauri itsasoa]]ren eta [[Mediterraneoa]]ren artean, [[Pirinioak]] ([[Aneto]], 3.404 metro, eta [[Monte Perdido]], 3.355 metro); ipar-ekialdean, itsasertzaren paraleloan, [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]]; eta hego-ekialdean [[Mendikate Betikoak]], Azkenik, bi sakonune handi daude: [[Ebroko harana|Ebroko sakonunea]], Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Katalunia Kostaldeko Mendilerroen artean; eta [[Guadalquivirreko sakonunea]], Sierra Morenaren eta Mendikate Betikoen artean.<ref name="batxi" /> Uharteetan Tenerifeko [[Teide]] (3.718 metro) nabarmentzen da, Espainiako gailurrik gorena.<ref name="batxi" />


<gallery mode="packed">
<gallery mode="packed">
Spain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|[[Ebroko harana|Ebroren sakongunea]]
Spain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|[[Ebroko harana|Ebroko sakonunea]]
Penhalba0505.jpg|[[Iberiar goi-lautada]], [[Ávilako probintzia|Ávila]]
Penhalba0505.jpg|[[Iberiar goi-lautada]], [[Ávilako probintzia|Ávila]]
Canon aniclo d mteperdido.jpg|[[Pirinioak]], [[Añiscloko arroila]]
Canon aniclo d mteperdido.jpg|[[Pirinioak]], [[Añiscloko arroila]]
153. lerroa: 74. lerroa:
Hiru isurialde daude Espainian:
Hiru isurialde daude Espainian:
* [[Bizkaiko golko]]koa: [[Bidaso]], [[Nerbioi]], [[Asón (ibaia)|Asón]], [[Miera ibaia|Miera]], [[Besaya ibaia|Besaya]], [[Pas ibaia|Pas]], [[Sella]], [[Nalón]], [[Navia ibaia|Navia]], [[Eo]], [[Narcea]].
* [[Bizkaiko golko]]koa: [[Bidaso]], [[Nerbioi]], [[Asón (ibaia)|Asón]], [[Miera ibaia|Miera]], [[Besaya ibaia|Besaya]], [[Pas ibaia|Pas]], [[Sella]], [[Nalón]], [[Navia ibaia|Navia]], [[Eo]], [[Narcea]].
* [[Ozeano Atlantiko]]koa: [[Tambre]], [[Ulla]], [[Miño]], [[Duero]], [[Tajo]], [[Guadiana]], [[Guadalquivir]].
* [[Ozeano Atlantiko]]koa: [[Tambre (ibaia)|Tambre]], [[Ulla]], [[Miño]], [[Duero]], [[Tajo]], [[Guadiana]], [[Guadalquivir]].
* [[Mediterraneo]]koa: [[Fluvià]], [[Ter]], [[Tordera]], [[Llobregat]], [[Francolí]], [[Ebro]], [[Júcar]], [[Segura ibaia|Segura]], [[Almanzora]], [[Andarax]], [[Adra ibaia|Adra]], [[Guadalfeo]], [[Guadalmedina]], [[Guadalhorce]] eta [[Guadiaro]].
* [[Mediterraneo]]koa: [[Fluvià]], [[Ter]], [[Tordera]], [[Llobregat]], [[Francolí]], [[Ebro]], [[Júcar]], [[Segura ibaia|Segura]], [[Almanzora]], [[Andarax]], [[Adra ibaia|Adra]], [[Guadalfeo]], [[Guadalmedina]], [[Guadalhorce]] eta [[Guadiaro]].


165. lerroa: 86. lerroa:
** klima mediterraneoa, uda freskoekin, ''Csb'': [[Gaztela eta Leon]]go mendebaldea, [[Gaztela-Mantxa]] ipar-ekialdea, [[Madrilgo Erkidegoa|Madrilgo]] iparraldea eta Galiziako leku batzuetan.
** klima mediterraneoa, uda freskoekin, ''Csb'': [[Gaztela eta Leon]]go mendebaldea, [[Gaztela-Mantxa]] ipar-ekialdea, [[Madrilgo Erkidegoa|Madrilgo]] iparraldea eta Galiziako leku batzuetan.
* Estepako klima (''BSk'', ''BSh'') herrialdearen hego-ekialdeko laurdenean ([[Murtziako Eskualdea]], [[Valentziako Erkidego]]ko hegoaldea eta Andaluziako ekialdea), eta baita Ebro Haranaren goi eta erdialdean ere ([[Nafarroa]]ko hegoaldea, [[Aragoi]]ko erdialdea eta [[Katalunia]]ko mendebaldea).
* Estepako klima (''BSk'', ''BSh'') herrialdearen hego-ekialdeko laurdenean ([[Murtziako Eskualdea]], [[Valentziako Erkidego]]ko hegoaldea eta Andaluziako ekialdea), eta baita Ebro Haranaren goi eta erdialdean ere ([[Nafarroa]]ko hegoaldea, [[Aragoi]]ko erdialdea eta [[Katalunia]]ko mendebaldea).
* [[Klima ozeaniko]] epela, ''Cfb'', herrialdearen iparraldeko laurdenean: Nafarroako iparraldea, [[Euskadi]], [[Cantabria]], [[Asturias]] eta Galiziako eskualde batzuk; [[Iberiar mendilerro]]ko lur garaietan eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] ibarretan ere antzeko klima izan ohi da (klima subtropikal hezea, ''Cfa'').
* [[Klima ozeaniko]] epela, ''Cfb'', herrialdearen iparraldeko laurdenean: Nafarroako iparraldea, [[Euskadi]], [[Kantabria]], [[Asturias]] eta Galiziako eskualde batzuk; [[Iberiar mendilerro]]ko lur garaietan eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] ibarretan ere antzeko klima izan ohi da (klima subtropikal hezea, ''Cfa'').


Mota nagusi hauez gain, [[klima kontinental]]ak eta [[klima boreal|borealak]] (''Dfc'', ''Dfb'' / ''Dsc'', ''Dsb'') agertzen dira Pirinioetan, eta baita [[Kantauriar mendikatea|Kantauriar mendikate]], [[Erdialdeko Sistema]], [[Sierra Nevada (Espainia)|Sierra Nevada]] eta [[Iberiar mendilerroa|Iberiar mendilerroko]] alde batzuetan ere. Eta [[basamortuko klima]] (''BWk'', ''BWh'') daukate [[Almeríako probintzia|Almería]], [[Murtziako Eskualdea|Murtzia]] eta Kanarietako ekialdean. [[Klima tropikal]]a dute, berriz, Kanaria uharteetako behealdeetan.
Mota nagusi hauez gain, [[klima kontinental]]ak eta [[klima boreal|borealak]] (''Dfc'', ''Dfb'' / ''Dsc'', ''Dsb'') agertzen dira Pirinioetan, eta baita [[Kantauriar mendikatea|Kantauriar mendikate]], [[Erdialdeko Sistema]], [[Sierra Nevada (Espainia)|Sierra Nevada]] eta [[Iberiar mendilerroa|Iberiar mendilerroko]] alde batzuetan ere. Eta [[basamortuko klima]] (''BWk'', ''BWh'') daukate [[Almeríako probintzia|Almería]], [[Murtziako Eskualdea|Murtzia]] eta Kanarietako ekialdean. [[Klima tropikal]]a dute, berriz, Kanaria uharteetako behealdeetan.
175. lerroa: 96. lerroa:
Lehenengo hominidoak duela 1,2 milioi urte agertu ziren [[Iberiar penintsula]]n, [[Burgosko probintzia|Burgosko]] [[Atapuerca]] aztarnategian aurkitu diren arrastoen arabera.<ref>{{erreferentzia|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6256356.stm| izenburua='First west Europe tooth' found |argitaletxea= news.bbc.co.uk | sartze-data=2017-6-2}}</ref> ''[[Homo antecessor]]''-en aztarna zaharrenak, berriz, orain dela 800.000 urte ingurukoak dira. Lehen ''[[Gizaki|Homo Sapiens]]'' gizakiak duela 40.000 urte agertu ziren, herri aurre-indoeuroparren arbasoak direnak, beste gizaki espezieak iraungi baitziren. Goi [[Paleolito]]an, duela 16.000 urte, [[Magdaleniar]] kultura garatu zen [[Bizkaiko golkoa]]ren inguruan, alegia, [[Euskal Herria]]n, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta [[Kantabria]]n, [[Dordoina]]rekin batera. Gizaki horiek bisonteak, zaldiak, eta beste animalia batzuk margotu zituzten haitzuloetan, duela 12.000-15.000 urte inguru; halakoak geratu dira, besteren artean, [[Altamirako leizea]]n (Kantabria).
Lehenengo hominidoak duela 1,2 milioi urte agertu ziren [[Iberiar penintsula]]n, [[Burgosko probintzia|Burgosko]] [[Atapuerca]] aztarnategian aurkitu diren arrastoen arabera.<ref>{{erreferentzia|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6256356.stm| izenburua='First west Europe tooth' found |argitaletxea= news.bbc.co.uk | sartze-data=2017-6-2}}</ref> ''[[Homo antecessor]]''-en aztarna zaharrenak, berriz, orain dela 800.000 urte ingurukoak dira. Lehen ''[[Gizaki|Homo Sapiens]]'' gizakiak duela 40.000 urte agertu ziren, herri aurre-indoeuroparren arbasoak direnak, beste gizaki espezieak iraungi baitziren. Goi [[Paleolito]]an, duela 16.000 urte, [[Magdaleniar]] kultura garatu zen [[Bizkaiko golkoa]]ren inguruan, alegia, [[Euskal Herria]]n, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta [[Kantabria]]n, [[Dordoina]]rekin batera. Gizaki horiek bisonteak, zaldiak, eta beste animalia batzuk margotu zituzten haitzuloetan, duela 12.000-15.000 urte inguru; halakoak geratu dira, besteren artean, [[Altamirako leizea]]n (Kantabria).


[[Neolito]]an, K. a. 5.500 inguruan, [[Kanpai formako ontziaren kultura]] agertu zen. Mende horietan metalgintza eta nekazaritza garatu zen, eta [[monumentu megalitiko]]ak eraikitzen hasi ziren. El Algarko nekazari kultura K. a. 2.000. urtekoa da; metalen teknikak erabiltzen aitzindari izan ziren; [[brontze]]a, [[urre]]a eta [[zilar]]ra landu zituzten. K. a. 1.000 urte inguruan, itsasoko kultura garatu zen [[Tartessos]]en; [[iberiar]]rak, berriz, penintsularen ekialdean kokaturik zeuden. Itsasoko merkataritzak garrantzi handia izan zuen; [[fenizia]]rrek koloniak sortu zituzten hegoaldean, Gadir ([[Cádiz]]), Sexi ([[Almuñécar]]) eta Abdera ([[Adra]]),<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5727.htm | izenburua= Los asentamientos fenicios |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> eta [[Antzinako Grezia|greziarrek]] ipar-ekialdean, [[Empúries]] eta Rhode.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5728.htm | izenburua= La colonización griega |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> K. a. 900. eta 800. urteetan [[zelta|herri zeltikoak]] hasi ziren Europako erdialdetik, Pirino mendiak gurutzatuz, Iberiar penintsulan sartzen.
[[Neolito]]an, K.a. 5.500 inguruan, [[Kanpai formako ontziaren kultura]] agertu zen. Mende horietan metalgintza eta nekazaritza garatu zen, eta [[monumentu megalitiko]]ak eraikitzen hasi ziren. El Algarko nekazari kultura K.a. 2.000. urtekoa da; metalen teknikak erabiltzen aitzindari izan ziren; [[brontze]]a, [[urre]]a eta [[zilar]]ra landu zituzten. K.a. 1.000 urte inguruan, itsasoko kultura garatu zen [[Tartessos]]en; [[iberiar]]rak, berriz, penintsularen ekialdean kokaturik zeuden. Itsasoko merkataritzak garrantzi handia izan zuen; [[fenizia]]rrek koloniak sortu zituzten hegoaldean, Gadir ([[Cádiz]]), Sexi ([[Almuñécar]]) eta Abdera ([[Adra]]),<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5727.htm | izenburua= Los asentamientos fenicios |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> eta [[Antzinako Grezia|greziarrek]] ipar-ekialdean, [[Empúries]] eta Rhode.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/5728.htm | izenburua= La colonización griega |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref> K.a. 900. eta 800. urteetan [[zelta|herri zeltikoak]] hasi ziren Europako erdialdetik, Pirino mendiak gurutzatuz, Iberiar penintsulan sartzen.


=== Erromatar Inperioa eta germaniar inbasioak ===
=== Erromatar Inperioa eta germaniar inbasioak ===
181. lerroa: 102. lerroa:
{{kartografia automatikoa|teatro_erromatar|Espainiako Antzinako Erromatarren garaiko teatroen kokapena}}
{{kartografia automatikoa|teatro_erromatar|Espainiako Antzinako Erromatarren garaiko teatroen kokapena}}
[[Fitxategi:Hispania 2a division provincial.PNG|thumb|200px|Erromatarren lehen probintzia banaketa]]
[[Fitxategi:Hispania 2a division provincial.PNG|thumb|200px|Erromatarren lehen probintzia banaketa]]
[[Bigarren Gerra Punikoa]]rekin hasita, [[K. a. 218]]. urtean, [[Antzinako Erroma|Erroma]] piskanaka nagusi egin zen [[Iberiar penintsula]]n; erresistentziarik handiena [[Iberiar goi-lautada|Goi-lautadan]] aurkitu zuen. [[Hispania]] izena eman zioten. Bi probintzia sortu zituzten [[Erromatar Errepublika|Errepublika]] garaian, [[Hispania Ziterior]] eta [[Hispania Ulterior]]. [[Zesar Augusto]]ren garaian, Hispania Ulterior bitan banandu zen, [[Betika]] eta [[Lusitania]], eta Hispania Citeriorri [[Hispania Tarraconensis|Tarraconensis]] izena eman zioten. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereizi zen, [[Gallaecia]] izenarekin. [[Diokleziano]]k Tarraconensis berriro zatitu zuen, [[Carthaginensis]] probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek, [[Mauretania Tingitana]]rekin batera, Hispania diozesia osatzen zuten, [[Galia]]ko prefekturapean.
[[Bigarren Gerra Punikoa]]rekin hasita, [[K.a. 218]]. urtean, [[Antzinako Erroma|Erroma]] pixkanaka nagusi egin zen [[Iberiar penintsula]]n; erresistentziarik handiena [[Iberiar goi-lautada|Goi-lautadan]] aurkitu zuen. [[Hispania]] izena eman zioten. Bi probintzia sortu zituzten [[Erromatar Errepublika|Errepublika]] garaian, [[Hispania Ziterior]] eta [[Hispania Ulterior]]. [[Zesar Augusto]]ren garaian, Hispania Ulterior bitan banandu zen, [[Betika]] eta [[Lusitania]], eta Hispania Citeriorri [[Hispania Tarraconensis|Tarraconensis]] izena eman zioten. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereizi zen, [[Gallaecia]] izenarekin. [[Diokleziano]]k Tarraconensis berriro zatitu zuen, [[Carthaginensis]] probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek, [[Mauretania Tingitana]]rekin batera, Hispania diozesia osatzen zuten, [[Galia]]ko prefekturapean.


Erromatar aginteak iraun zuen sei mendeetan, bertako biztanleak erromatartuak izan ziren, eta tokiko buruak erromatar aristokraziaren parte bilakatu ziren.<ref name="congre">{{erreferentzia|izena= Robert |abizena= Rinehart |izena2= Seeley |abizena2= Jo Ann Browning| url= https://www.loc.gov/collections/country-studies/?fa=segmentof:frdcstdy.spaincountrystud00sols_0/&st=gallery&sb=shelf-id&c=20| izenburua=A Country Study: Spain. Chapter 1 – Hispania |argitaletxea= Library of Congress Country Series, loc.gov | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> Hispaniak [[urre]], [[artile]], [[oliba olio]], [[ardo]] eta [[zereal|laborez]] hornitu zuen Erromatar Inperioa. [[Hadriano]], [[Trajano]] eta [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]] enperadoreak eta [[Seneka]] filosofoa Hispanian jaio ziren. Kristautasuna [[I. mende]]an iritsi zen, eta [[II. mende]]an hartu zuen indarra hirietan.<ref name="congre" />
Erromatar aginteak iraun zuen sei mendeetan, bertako biztanleak erromatartuak izan ziren, eta tokiko buruak erromatar aristokraziaren parte bilakatu ziren.<ref name="congre">{{erreferentzia|izena= Robert |abizena= Rinehart |izena2= Seeley |abizena2= Jo Ann Browning| url= https://www.loc.gov/collections/country-studies/?fa=segmentof:frdcstdy.spaincountrystud00sols_0/&st=gallery&sb=shelf-id&c=20| izenburua=A Country Study: Spain. Chapter 1 – Hispania |argitaletxea= Library of Congress Country Series, loc.gov | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-3}}</ref> Hispaniak [[urre]], [[artile]], [[oliba olio]], [[ardo]] eta [[zereal|laborez]] hornitu zuen Erromatar Inperioa. [[Hadriano]], [[Trajano]] eta [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]] enperadoreak eta [[Seneka]] filosofoa Hispanian jaio ziren. Kristautasuna [[I. mende]]an iritsi zen, eta [[II. mende]]an hartu zuen indarra hirietan.<ref name="congre" />
198. lerroa: 119. lerroa:


[[Fitxategi:LibroDesJuegasAlfonXAndCourt.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Alfontso X.a Gaztelakoa]]]]
[[Fitxategi:LibroDesJuegasAlfonXAndCourt.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Alfontso X.a Gaztelakoa]]]]
XI. mende amaieran, [[Cluny ordena|Clunyko ordenak]] bultzatuta hiriak eta burguak sortzen hasi ziren Penintsula iparraldean barrena [[Santiago de Compostela|Santiagoraino]], «frankoek» kolonizatuak (gehienetan [[okzitaniar]]rak), [[Donejakue bidea|Donejakue bide]] ''frantses'' deituaren hasieratzat jo izan dena. Santiago sinbolismo kristau handiko hiri bihurtu zen Penintsulako erresuma kristauentzat. [[1085]]ean, kristauen garaipen estrategikoa izan zen [[Toledo]] hiria hartzea. [[1118]]an, [[Alfontso I.a Nafarroakoa]]k [[Zaragoza]] konkistatu zuen. [[1134]]an, Alfontso I.a hil ostean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] behin-betiko bereizi ziren. Harrezkero, Gaztelako Alfontso VIII.ak eta bere aurreko erregeek estutu egin zuten Nafarroaren gaineko presioa. 1199tik 1201era, Nafarroa inbaditu zuen, eta erresuma hori itsaso irteera zuzenik gabe utzi, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia eskuratuta.
XI. mende amaieran, [[Cluny ordena|Clunyko ordenak]] bultzatuta hiriak eta burguak sortzen hasi ziren Penintsula iparraldean barrena [[Santiago de Compostela|Santiagoraino]], «frankoek» kolonizatuak (gehienetan [[okzitaniar]]rak), [[Donejakue bidea|Donejakue bide]] ''frantses'' deituaren hasieratzat jo izan dena. Santiago sinbolismo kristau handiko hiri bihurtu zen Penintsulako erresuma kristauentzat. [[1085]]ean, kristauen garaipen estrategikoa izan zen [[Toledo]] hiria hartzea. [[1118]]an, [[Alfontso I.a Nafarroakoa]]k [[Zaragoza]] konkistatu zuen. [[1134]]an, Alfontso I.a hil ostean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] behin-betiko bereizi ziren. Harrezkero, Gaztelako Alfontso VIII.ak eta bere aurreko erregeek estutu egin zuten Nafarroaren gaineko presioa. [[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1200)|1199tik 1200era, Nafarroa inbaditu zuen]], eta erresuma hori itsaso irteera zuzenik gabe utzi, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia eskuratuta.


[[XII. mende]]an, Ipar Afrikako almorabideen eta almohadeen esku-hartze militarrak geldiarazi egin zuen erresuma kristauen oldarraldia Al-Andalusen barrena. [[1212]]an, baina, Gaztela, Aragoi eta Nafarroak bat eginik [[Navas de Tolosako gudua]]n almohadeak garaitu zituzten. Handik aurrera, kristauek hegoaldeko gotorleku nagusiak eskuratu zituzten: Kordoba [[1236]]an eta [[Sevilla]] [[1248]]an. [[XIII. mende]]an, [[Aragoiko Koroa]]k indar handia lortu zuen Mediterraneoan zehar, eta [[Siziliako Erresuma]] konkistatu zuen.<ref name="paine2">{{erreferentzia|izena= Stanley G. |abizena= Payne |url= http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm| izenburua= A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia |argitaletxea= libro.uca.edu | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-4}}</ref> Garai hartan sortu ziren [[Palentzia]]ko (1212/1263) eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancako]] (1218/1254) unibertsitateak. [[Izurri Beltza]]k herrialdea sakailatu zuen [[1348]]tik aurrera.<ref>{{erreferentzia|izena= Xabier |abizena= Martin |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1539/046/001/2011-09-22/herio_beltzaren_eragilea.htm| izenburua= Herio Beltzaren eragilea |argitaletxea= berria.eus | sartze-data=2017-6-4}}</ref>
[[XII. mende]]an, Ipar Afrikako almorabideen eta almohadeen esku-hartze militarrak geldiarazi egin zuen erresuma kristauen oldarraldia Al-Andalusen barrena. [[1212]]an, baina, Gaztela, Aragoi eta Nafarroak bat eginik [[Navas de Tolosako gudua]]n almohadeak garaitu zituzten. Handik aurrera, kristauek hegoaldeko gotorleku nagusiak eskuratu zituzten: Kordoba [[1236]]an eta [[Sevilla]] [[1248]]an. [[XIII. mende]]an, [[Aragoiko Koroa]]k indar handia lortu zuen Mediterraneoan zehar, eta [[Siziliako Erresuma]] konkistatu zuen.<ref name="paine2">{{erreferentzia|izena= Stanley G. |abizena= Payne |url= http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm| izenburua= A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia |argitaletxea= libro.uca.edu | hizkuntza = en | sartze-data=2017-6-4}}</ref> Garai hartan sortu ziren [[Palentzia]]ko (1212/1263) eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancako]] (1218/1254) unibertsitateak. [[Izurri Beltza]]k herrialdea sakailatu zuen [[1348]]tik aurrera.<ref>{{erreferentzia|izena= Xabier |abizena= Martin |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1539/046/001/2011-09-22/herio_beltzaren_eragilea.htm| izenburua= Herio Beltzaren eragilea |argitaletxea= berria.eus | sartze-data=2017-6-4}}</ref>
213. lerroa: 134. lerroa:


[[Fitxategi:La_familia_de_Felipe_V_(Van_Loo).jpg|thumb|270px|eskuinera|[[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.aren]] familia, [[Louis-Michel van Loo|van Looren]] margoa]]
[[Fitxategi:La_familia_de_Felipe_V_(Van_Loo).jpg|thumb|270px|eskuinera|[[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.aren]] familia, [[Louis-Michel van Loo|van Looren]] margoa]]
Habsburgotarren agintaritza [[1700]]ean bukatu zen, [[Karlos II.a Espainiakoa|Karlos II.a]] seme-alabarik gabe hil zenean. [[Luis XIV.a Frantziakoa]]ren biloba [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe Anjoukoa]] izendatu zuten ondorengo, baina [[Leopoldo I.a Austriakoa]]k ez zuen onartu borboien dinastia ezartzea.<ref name="harluxet" /> Horrek [[Espainiako Ondorengotza Gerra]] (1701–1714) ekarri zuen. Filipe V.aren tropek Bartzelonari eraso egin, eta kataluniar erresistentzia zapaldu zuten, habsburgotarren aldekoa. Horren ondorioz, Espainiak galdu egin zituen [[Espainiar Herbehereak|Herbehereak]], [[Milanerria]], [[Sardiniako Erresuma|Sardinia]] eta [[Napoliko Erresuma|Napoli]]. Gainera, erregetzaren peko administrazioa berdintzeko lehen aurrerapauso handia eman zen: [[Oin Berriko Dekretuak]], Katalunian gaztelar lege eta hizkuntza eredua ezartzen zutenak. [[XVIII. mende]]an, borboitarrek ([[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]], [[Fernando VI.a Espainiakoa|Fernando VI.a]] eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]]) administrazioa eta gudarostea berritu zituzten, eta herrialdea modernotzen ahalegindu ziren, horretarako zentralismoa eta [[despotismo ilustratu]]a ezarriz. Ekonomiaren egoerak hobera egin zuen, eta biztanleak ugaldu egin ziren.
Habsburgotarren agintaritza [[1700]]ean bukatu zen, [[Karlos II.a Espainiakoa|Karlos II.a]] seme-alabarik gabe hil zenean. [[Luis XIV.a Frantziakoa]]ren biloba [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe Anjoukoa]] izendatu zuten ondorengo, baina [[Leopoldo I.a Austriakoa]]k ez zuen onartu borboien dinastia ezartzea.<ref name="harluxet" /> Horrek [[Espainiako Ondorengotza Gerra]] (1701–1714) ekarri zuen. Filipe V.aren tropek Bartzelonari eraso egin, eta kataluniar erresistentzia zapaldu zuten, habsburgotarren aldekoa. Horren ondorioz, Espainiak galdu egin zituen [[Espainiar Herbehereak|Herbehereak]], [[Milanerria]], [[Sardiniako Erresuma|Sardinia]] eta [[Napoliko Erresuma|Napoli]]. Gainera, erregetzaren peko administrazioa berdintzeko lehen aurrerapauso handia eman zen: [[Oin Berriko Dekretuak]], Katalunian gaztelar lege eta hizkuntza eredua ezartzen zutenak. [[XVIII. mende]]an, borboitarrek ([[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]], [[Fernando VI.a Espainiakoa|Fernando VI.a]] eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]]) administrazioa eta gudarostea berritu zituzten, eta herrialdea modernizatzen ahalegindu ziren, horretarako zentralismoa eta [[despotismo ilustratu]]a ezarriz. Ekonomiaren egoerak hobera egin zuen, eta biztanleak ugaldu egin ziren.


=== XIX. mendea ===
=== XIX. mendea ===
226. lerroa: 147. lerroa:
[[Fitxategi:Barcelona,_proclamación_de_la_república,_aspecto_de_la_plaza_de_San_Jaime_en_la_mañana_del_21_de_febrero,_de_Pellicer.jpg|thumb|270px|ezkerrera|[[Espainiako Lehen Errepublika|Lehen Errepublikaren]] aldarrikapena [[Bartzelona]]ko [[Sant Jaume plaza]]n, [[1873]]ko otsaila]]
[[Fitxategi:Barcelona,_proclamación_de_la_república,_aspecto_de_la_plaza_de_San_Jaime_en_la_mañana_del_21_de_febrero,_de_Pellicer.jpg|thumb|270px|ezkerrera|[[Espainiako Lehen Errepublika|Lehen Errepublikaren]] aldarrikapena [[Bartzelona]]ko [[Sant Jaume plaza]]n, [[1873]]ko otsaila]]
Elisabet II.aren erreginaldian jazarraldi militar ugari izan zen, bai aurrerazale, bai kontserbadore. [[1868]]ko iraileko iraultzak eman zion hasiera [[Seiurteko demokratikoa]]ri. Erreginak erbestera alde egin behar izan zuen eta, ondoko urtean, gizonezkoen [[sufragio unibertsal]] zuzenez hautatutako gorte konstituziogileek konstituzio berria onartu zuten. [[1870]]ean, gorteek [[Amadeo I.a Espainiakoa|Amadeo Savoiakoa]] hautatu zuten Espainiako errege. [[1872]]an, [[Hirugarren Gerra Karlista]] hasi zen, karlisten altxamendu baten bidez.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://karlismoa.euskomedia.org/garaipena_lortzeko_beste_aukera_bat_18681876.html | artikulua = Garaipena lortzeko beste aukera bat: 1868-1876 | izenburua = Karlismoa Euskal Herrian | argitaletxea= Euskomedia Fundazioa | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1873]]an [[Espainiako Lehen Errepublika]] aldarrikatu arren,<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |izena=Angel | abizena=Bahamonde |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7018.htm | izenburua = La I República | aldizkaria = Artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1874]]an Borboien monarkia berrezarri zen, Elisabet II.aren seme [[Alfontso XII.a Espainiakoa|Alfontso XII.a]] errege izendaturik.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos | abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7090.htm | izenburua = La Restauración | aldizkaria= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainiako 1876ko konstituzioa|1876ko konstituzioa]] onartu zenetik aurrera, [[Práxedes Mateo Sagasta]] buru zuten liberalak eta [[Antonio Cánovas del Castillo]] buru zuten kontserbadoreak txandakatu ziren gobernuan.<ref name="errestau">{{erreferentzia|izena=|abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/historia/la-restauracion-espanola | izenburua= Espainiako Errestaurazioa | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-6}}</ref>
Elisabet II.aren erreginaldian jazarraldi militar ugari izan zen, bai aurrerazale, bai kontserbadore. [[1868]]ko iraileko iraultzak eman zion hasiera [[Seiurteko demokratikoa]]ri. Erreginak erbestera alde egin behar izan zuen eta, ondoko urtean, gizonezkoen [[sufragio unibertsal]] zuzenez hautatutako gorte konstituziogileek konstituzio berria onartu zuten. [[1870]]ean, gorteek [[Amadeo I.a Espainiakoa|Amadeo Savoiakoa]] hautatu zuten Espainiako errege. [[1872]]an, [[Hirugarren Gerra Karlista]] hasi zen, karlisten altxamendu baten bidez.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://karlismoa.euskomedia.org/garaipena_lortzeko_beste_aukera_bat_18681876.html | artikulua = Garaipena lortzeko beste aukera bat: 1868-1876 | izenburua = Karlismoa Euskal Herrian | argitaletxea= Euskomedia Fundazioa | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1873]]an [[Espainiako Lehen Errepublika]] aldarrikatu arren,<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |izena=Angel | abizena=Bahamonde |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7018.htm | izenburua = La I República | aldizkaria = Artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[1874]]an Borboien monarkia berrezarri zen, Elisabet II.aren seme [[Alfontso XII.a Espainiakoa|Alfontso XII.a]] errege izendaturik.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos | abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7090.htm | izenburua = La Restauración | aldizkaria= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainiako 1876ko konstituzioa|1876ko konstituzioa]] onartu zenetik aurrera, [[Práxedes Mateo Sagasta]] buru zuten liberalak eta [[Antonio Cánovas del Castillo]] buru zuten kontserbadoreak txandakatu ziren gobernuan.<ref name="errestau">{{erreferentzia|izena=|abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/historia/la-restauracion-espanola | izenburua= Espainiako Errestaurazioa | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-6}}</ref> Erregimen horren arabera, adin batetik gorako gizonek, ekonomiaz aberatsak edo goi ikasketadunak, bozkatu zezaketen hauteskundeetan: Espainiako biztanleriaren % 3a.


Mendean zehar burgesia indartu egin zen, eta Espainiako ekonomia garatzen hasi; industria iraultza, hala ere, ez zen mende bukaera arte gertatu. [[1885]]ean, Alfontso XII.a hil zen, eta haren alargutsa [[Maria Kristina Austriakoa|Maria Kristina]] izan zen erregeordea, [[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.a]] adinduna izan arte.<ref name="errestau" /> [[1895]]ean, [[Kubako Independentzia Gerra]] hasi zen, eta [[1898]]an, USS Maine itsasontziaren hondoratzearen ostean, [[Estatu Batu]]ek gerra deklaratu zioten Espainiari.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos |abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7129.htm | izenburua= La guerra de Cuba | aldizkaria = artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Estatubatuarrek azpiraturik]], Espainiak itsasoaz bestaldean geratzen zitzaizkion koloniak galdu zituen: [[Kuba]], [[Filipinak]], [[Guam]] eta [[Puerto Rico]]. Testuinguru horretan sortu zen [[98ko belaunaldia]] idazle taldea.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/literatura/la-generacion-del-98-i | izenburua= 98ko belaunaldia (I) | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-7}}</ref>
Mendean zehar burgesia indartu egin zen, eta Espainiako ekonomia garatzen hasi; industria iraultza, hala ere, ez zen mende bukaera arte gertatu. [[1885]]ean, Alfontso XII.a hil zen, eta haren alarguna [[Maria Kristina Austriakoa|Maria Kristina]] izan zen erregeordea, [[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.a]] adinduna izan arte.<ref name="errestau" /> [[1895]]ean, [[Kubako Independentzia Gerra]] hasi zen, eta [[1898]]an, USS Maine itsasontziaren hondoratzearen ostean, [[Estatu Batu]]ek gerra deklaratu zioten Espainiari.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Carlos |abizena=Dardé |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/7129.htm | izenburua= La guerra de Cuba | aldizkaria = artehistoria.com | sartze-data=2017-6-6}}</ref> [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Estatubatuarrek azpiraturik]], Espainiak itsasoaz bestaldean geratzen zitzaizkion koloniak galdu zituen: [[Kuba]], [[Filipinak]], [[Guam]] eta [[Puerto Rico]]. Testuinguru horretan sortu zen [[98ko belaunaldia]] idazle taldea.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.hiru.eus/eu/literatura/la-generacion-del-98-i | izenburua= 98ko belaunaldia (I) | aldizkaria = Hiru.eus | sartze-data=2017-6-7}}</ref>


=== XX. mendea ===
=== XX. mendea ===
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_102-09411,_Primo_de_Rivera_und_der_König_von_Spanien.jpg|thumb|160px|eskuinera|[[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.a]] eta [[Miguel Primo de Rivera]] [[1930]]ean]]
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_102-09411,_Primo_de_Rivera_und_der_König_von_Spanien.jpg|thumb|160px|eskuinera|[[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.a]] eta [[Miguel Primo de Rivera]] [[1930]]ean]]
{{sakontzeko|Primo de Riveraren diktadura|Espainiako Bigarren Errepublika|Espainiako Gerra Zibila|Frankismo|Espainiako trantsizioa}}
{{sakontzeko|Primo de Riveraren diktadura|Espainiako Bigarren Errepublika|Espainiako Gerra Zibila|Frankismo|Espainiako trantsizioa}}
[[XX. mende]] hasieran, sozialismoak eta anarkismoak garrantzi handia hartu zuten, eta baita Katalunia eta Hego Euskal Herriko alderdi abertzaleek ere.<ref name="harluxet" /> Espainia neutrala izan zen [[Lehen Mundu Gerra]]n, eta hori onuragarria izan zen merkataritzarentzat. Baina [[Marokoko Protektoratu Espainiarra|Marokoko Protektoratu Espainiarrean]] piztutako [[Rifeko Gerra]]k galera handiak eragin zituen; gobernuaren eta monarkiaren ospeak lurra jo zuen, eta militarrak deskontent zeuden. Horiek horrela, [[1923]]ko irailaren 13an [[Miguel Primo de Rivera]] jeneralak estatu-kolpea jo zuen.
[[XX. mende]] hasieran, sozialismoak eta anarkismoak garrantzi handia hartu zuten, eta baita Katalunia eta Hego Euskal Herriko alderdi abertzaleek ere.<ref name="harluxet" /> Espainia neutrala izan zen [[Lehen Mundu Gerra]]n, eta hori onuragarria izan zen merkataritzarentzat. Baina [[Marokoko Protektoratu Espainiarra|Marokoko Protektoratu Espainiarrean]] piztutako [[Rifeko Gerra]]k galera handiak eragin zituen; gobernuaren eta monarkiaren ospeak lurra jo zuen, eta militarrak ez zeuden pozik. Horiek horrela, [[1923]]ko irailaren 13an [[Miguel Primo de Rivera]] jeneralak estatu-kolpea jo zuen.


[[Primo de Riveraren diktadura]] [[1930]]ean amaitu zen, eta ondoko urtean, [[1931]]ko apirilaren 14an, [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen. Errepublika garaian, erreforma garrantzitsuak abiarazi ziren herrialdea modernizatzeko (nekazaritza erreforma, armadaren berregituratzea, hezkuntza erreforma), [[sufragio unibertsal]]a ezarri zen, emakumeei boto eskubidea emanez, eta lehenbiziko autonomia estatutuak onartu ziren (Kataluniakoa [[1932]]an, Euskadi eta Galiziakoak [[1936]]an).<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-1.htm |izenburua= La Constitución de 1931 y el bienio reformista | aldizkaria= Historiasiglo20.org | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20">{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-2.htm |izenburua= El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las elecciones de 1936 y el Frente Popular | aldizkaria = Historiasiglo20.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref> Lehenbiziko bi urteetan [[Niceto Alcalá Zamora]] izan zen presidentea, errepublikarren eta sozialisten laguntzarekin, eta [[Alejandro Lerroux]] [[1933]]–[[1336]] bitartean, eskuinaren babesarekin. Polarizazio politikoa oso handia zen, eta bortxakeriako ekintzak ere izan ziren: eliza eta komentuen erretzea, [[Sanjurjada|José Sanjurjoren matxinada]], [[Casas Viejasko gertakariak]], [[1934ko Iraultza]] eta buruzagi politikoen aurkako atentatuak.<ref>{{erreferentzia|izena= José Luis |abizena= de la Granja Sáinz |izena2= Javier |abizena2= Ugarte Tellería |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee71216 | izenburua = Guda Zibila 1936-1939 | aldizkaria=Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20"/><ref name="tamames">{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Ramón | abizena=Tamames Gómez | url= https://books.google.es/books?id=N584AwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua= Breve historia de la guerra civil |argitaletxea= Ediciones B | sartze-data=2017-6-8}}</ref>
[[Primo de Riveraren diktadura]] [[1930]]ean amaitu zen, eta ondoko urtean, [[1931]]ko apirilaren 14an, [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen. Errepublika garaian, erreforma garrantzitsuak abiarazi ziren herrialdea modernizatzeko (nekazaritza erreforma, armadaren berregituratzea, hezkuntza erreforma), [[sufragio unibertsal]]a ezarri zen, emakumeei boto eskubidea emanez, eta lehenbiziko autonomia estatutuak onartu ziren (Kataluniakoa [[1932]]an, Euskadi eta Galiziakoak [[1936]]an).<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-1.htm |izenburua= La Constitución de 1931 y el bienio reformista | aldizkaria= Historiasiglo20.org | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20">{{erreferentzia | hizkuntza = es | url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-2.htm |izenburua= El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las elecciones de 1936 y el Frente Popular | aldizkaria = Historiasiglo20.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref> Lehenbiziko bi urteetan [[Niceto Alcalá Zamora]] izan zen presidentea, errepublikarren eta sozialisten laguntzarekin, eta [[Alejandro Lerroux]] [[1933]]–[[1336]] bitartean, eskuinaren babesarekin. Polarizazio politikoa oso handia zen, eta bortxakeriako ekintzak ere izan ziren: eliza eta komentuen erretzea, [[Sanjurjada|José Sanjurjoren matxinada]], [[Casas Viejasko gertakariak]], [[1934ko Iraultza]] eta buruzagi politikoen aurkako atentatuak.<ref>{{erreferentzia|izena= José Luis |abizena= de la Granja Sáinz |izena2= Javier |abizena2= Ugarte Tellería |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee71216 | izenburua = Guda Zibila 1936-1939 | aldizkaria=Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20"/><ref name="tamames">{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=Ramón | abizena=Tamames Gómez | url= https://books.google.es/books?id=N584AwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua= Breve historia de la guerra civil |argitaletxea= Ediciones B | sartze-data=2017-6-8}}</ref>

[[Fitxategi:¡No_pasarán!_Madrid.jpg|ezkerrera|thumb|200px|''No pasarán'' («Ez dira igaroko»), [[Espainiako Gerra Zibil]]eko errepublikanoen leloa.<ref>{{erreferentzia|izena= | url= http://www.doloresibarruribhi.hezkuntza.net/web/guest/doloresibarruri | artikulua = Dolores Ibarruri, "Pasionaria" | argitaletxea = Dolores Ibarruri Institutua | data= 2011-04-21}}</ref>]]
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_183-H25224,_Guernica,_Ruinen.jpg|eskuinera|thumb|250px|[[Gernikako bonbardaketa]], 1937ko apirilaren 26a.]]
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_183-H25224,_Guernica,_Ruinen.jpg|eskuinera|thumb|250px|[[Gernikako bonbardaketa]], 1937ko apirilaren 26a.]]
[[1936]]ko otsaileko hauteskundeetan [[Fronte Popularra (Espainia)|Fronte Popularra]], ezkerreko alderdien koalizioa, nagusitu zen, eta [[Manuel Azaña]] izendatu zuten presidente. Errepublikaren erreformak geldiarazteko asmoz, uztailaren 17 eta 18an, armadaren zati handi batek [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpea]] jo zuen; hiri handi gehienek ([[Madril]], [[Bartzelona]], [[Bilbo]], [[Valentzia]], [[Málaga]], [[Donostia]]), ordea, Errepublikari leial iraun zuten.<ref name="tamames"/> Espainia bi gunetan zatiturik gelditu zen, bata gobernu errepublikarraren mendekoa eta bestea matxinoek kontrolatzen zutena, eta [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] hasi zen. [[Francisco Franco]] bilakatu zen buruzagi kolpista nagusia 1936ko udazkenean. Hauek [[Alemania Nazia]]ren eta [[Italiako Errepublika Soziala|Italia Faxistaren]] laguntza handia izan zuten; errepublikarrek barneko eta kanpoko laguntza zuten, sozialistena, komunistena, eta zenbait liberalena, eta baita [[Sobietar Batasuna]]rena ere. Hurrengo hiru urtean, milioi erdi bat gizabanako hil ziren: guda zelaian 300.000, eta errepresioaren ondorioz 200.000. Guda zelaietatik at egindako hilketa horietatik, 50.000 errepublikarren kontrolpeko eremuan izan ziren (faxisten estatu kolpearen ondorengo bost hilabeteko kaos hartan, ia guztiak), eta gainerakoak frankistek eragin zituzten. Errepublikar agintariek, beren kontrolpeko eremuan, hilketak gerarazten saiatu ziren; agintari frankistek, berriz, hilketa horiek egiten lagundu zuten, aurkariak eta aurkari izan zitezkeenak hiltzea beren gobernua sendotzeko nahita erabilitako estrategia izan zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Tereixa | abizena= Constenla| url= http://www.elpais.com/articulo/portada/Espana/masacrada/elpepusoceps/20110327elpepspor_10/Tes | izenburua= España masacrada | egunkaria = El País | data= 2011-03-27}}</ref> Gerra 1939ko apirilaren 1ean amaitu zen, frankisten garaipenarekin.
[[1936]]ko otsaileko hauteskundeetan [[Fronte Popularra (Espainia)|Fronte Popularra]], ezkerreko alderdien koalizioa, nagusitu zen, eta [[Manuel Azaña]] izendatu zuten presidente. Errepublikaren erreformak geldiarazteko asmoz, uztailaren 17 eta 18an, armadaren zati handi batek [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpea]] jo zuen; hiri handi gehienek ([[Madril]], [[Bartzelona]], [[Bilbo]], [[Valentzia]], [[Málaga]], [[Donostia]]), ordea, Errepublikari leial iraun zuten.<ref name="tamames"/> Espainia bi gunetan zatiturik gelditu zen, bata gobernu errepublikarraren mendekoa eta bestea matxinoek kontrolatzen zutena, eta [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] hasi zen. [[Francisco Franco]] bilakatu zen buruzagi kolpista nagusia 1936ko udazkenean. Hauek [[Alemania Nazia]]ren eta [[Italiako Errepublika Soziala|Italia Faxistaren]] laguntza handia izan zuten; errepublikarrek barneko eta kanpoko laguntza zuten, sozialistena, komunistena, eta zenbait liberalena, eta baita [[Sobietar Batasuna]]rena ere. Hurrengo hiru urtean, milioi erdi bat gizabanako hil ziren: guda zelaian 300.000, eta errepresioaren ondorioz 200.000. Guda zelaietatik at egindako hilketa horietatik, 50.000 errepublikarren kontrolpeko eremuan izan ziren (faxisten estatu kolpearen ondorengo bost hilabeteko kaos hartan, ia guztiak), eta gainerakoak frankistek eragin zituzten. Errepublikar agintariek, beren kontrolpeko eremuan, hilketak gerarazten saiatu ziren; agintari frankistek, berriz, hilketa horiek egiten lagundu zuten, aurkariak eta aurkari izan zitezkeenak hiltzea beren gobernua sendotzeko nahita erabilitako estrategia izan zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Tereixa | abizena= Constenla| url= http://www.elpais.com/articulo/portada/Espana/masacrada/elpepusoceps/20110327elpepspor_10/Tes | izenburua= España masacrada | egunkaria = El País | data= 2011-03-27}}</ref> Gerra 1939ko apirilaren 1ean amaitu zen, frankisten garaipenarekin.


[[Fitxategi:Francisco_Franco_1930.jpg|thumb|190px|eskuinera|[[Francisco Franco]]k agindu zuen Espainian 1939-1975 bitartean]]
[[Fitxategi:Francisco_Franco_1930.jpg|thumb|190px|eskuinera|[[Francisco Franco]]k agindu zuen Espainian 1939-1975 bitartean]]
Gerra Zibila matxinoek irabazirik, Francisco Franco jarri zen estatuburu; demokrazia suntsiturik, diktadura ezarri zuen. Frankismoak gogor zapaldu zituen erregimenaren aurkariak, bereziki lehenbiziko urteetan. 400.000 lagun erbestera joan ziren, beste hainbeste kartzelatuak izan ziren, eta 50.000 hilaraziak.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141913| izenburua= Frankismoa: Errepresioa, erregimenaren oinarria | aldizkaria= Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[1937]]an sortutako ''Falange Española Tradicionalista y de las JONS'' zen legezko alderdi politiko bakarra.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141914?idi=es| izenburua= Frankismoa: Lau Hamarkadetako diktadura (1936-1975): Erregimenaren egituratze politikoa | aldizkaria = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[Ardatzeko potentziak|Ardatzeko potentziekin]] kidetasun handiak bazituen ere, Francoren erregimenak neutral iraun zuen [[Bigarren Mundu Gerra]]n.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=María de los Ángeles | abizena= Egido León | url= http://revistas.uned.es/index.php/ETFV/article/view/2672 | izenburua= Franco y las potencias del Eje: la tentación intervencionista de España en la Segunda Guerra Mundial | aldizkaria= Espacio, Tiempo y Forma | sartze-data=2017-6-8}}</ref> Gerra ondoan, herrialdea isolaturik gelditu zen, eta [[Nazio Batu]]etatik at. [[1955]]etik aurrera, egoera aldatuz joan zen; izan ere, [[Gerra Hotza]] zela-eta, Estatu Batuentzat garrantzi estrategiko handia zuen Espainian base militarrak ezartzeak, eta Franco horretaz baliatu zen. Autoritarismoa, nazionalismoa, oso katolizismo kontserbadorea sustatzea ([[nazionalkatolizismo]]a), eta gaztelania ez beste hizkuntzak zapaltzea izan ziren frankismoaren politikaren ezaugarriak. [[1959]]an, [[Maroko]], espainiar eta frantziar protekturatu izandakoa, independizatu zen, eta [[1968]]an [[Ginea Espainiarra]]. [[1969]]an, Francok [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]], Alfontso XIII.aren biloba, izendatu zuen bere ondorengo,<ref>{{erreferentzia | url= http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=francoba| izenburua= Franco Bahamonde, Francisco | aldizkaria= Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa | sartze-data=2017-6-8}}</ref> eta hark estatuburuaren eginbeharrak hartu zituen bere gain diktadoreak osasuna galdu zuenean, [[1974]]ean. Izan ere, diktadoreak [[Carrero Blanco]] almirantea zuen haren ondorengo izendatuta. Plan hori, baina, zapuztuta geratu zen, [[ETA]]ren sona handiko bonba eraso batek hura hil zuenean, 1973ko abenduan.
Gerra Zibila matxinoek irabazirik, Francisco Franco jarri zen estatuburu; demokrazia suntsiturik, diktadura ezarri zuen. Frankismoak gogor zapaldu zituen erregimenaren aurkariak, bereziki lehenbiziko urteetan. 400.000 lagun erbestera joan ziren, beste hainbeste kartzelatuak izan ziren, eta 50.000 hilaraziak.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141913| izenburua= Frankismoa: Errepresioa, erregimenaren oinarria | aldizkaria= Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[1937]]an sortutako ''Falange Española Tradicionalista y de las JONS'' zen legezko alderdi politiko bakarra.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141914?idi=es| izenburua= Frankismoa: Lau Hamarkadetako diktadura (1936-1975): Erregimenaren egituratze politikoa | aldizkaria = Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2017-6-8}}</ref> [[Ardatzeko potentziak|Ardatzeko potentziekin]] kidetasun handiak bazituen ere, Francoren erregimenak neutral iraun zuen [[Bigarren Mundu Gerra]]n.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena=María de los Ángeles | abizena= Egido León | url= http://revistas.uned.es/index.php/ETFV/article/view/2672 | izenburua= Franco y las potencias del Eje: la tentación intervencionista de España en la Segunda Guerra Mundial | aldizkaria= Espacio, Tiempo y Forma | sartze-data=2017-6-8}}</ref> Gerra ondoan, herrialdea isolaturik gelditu zen, eta [[Nazio Batu]]etatik at. [[1955]]etik aurrera, egoera aldatuz joan zen; izan ere, [[Gerra Hotza]] zela eta, Estatu Batuentzat garrantzi estrategiko handia zuen Espainian base militarrak ezartzeak, eta Franco horretaz baliatu zen. Autoritarismoa, nazionalismoa, oso katolizismo kontserbadorea sustatzea ([[nazionalkatolizismo]]a), eta gaztelania ez beste hizkuntzak zapaltzea izan ziren frankismoaren politikaren ezaugarriak. [[1959]]an, [[Maroko]], espainiar eta frantziar protektoratu izandakoa, independizatu zen, eta [[1968]]an [[Ginea Espainiarra]]. [[1969]]an, Francok [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]], Alfontso XIII.aren biloba, izendatu zuen bere ondorengo,<ref>{{erreferentzia | url= http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=francoba| izenburua= Franco Bahamonde, Francisco | aldizkaria= Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa | sartze-data=2017-6-8}}</ref> eta hark estatuburuaren eginbeharrak hartu zituen bere gain diktadoreak osasuna galdu zuenean, [[1974]]ean. Izan ere, diktadoreak [[Carrero Blanco]] almirantea zuen haren ondorengo izendatuta. Plan hori, baina, zapuztuta geratu zen, [[ETA]]ren sona handiko bonba eraso batek hura hil zuenean, 1973ko abenduan.


[[Fitxategi:Juan_Carlos_de_Borbón,_Prince_of_Spain.jpg|thumb|190px|ezkerrera|[[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]] Espainiako errege izan zen [[1975]]-[[2014]] bitartean.]]
[[Fitxategi:Juan_Carlos_de_Borbón,_Prince_of_Spain.jpg|thumb|190px|ezkerrera|[[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]] Espainiako errege izan zen [[1975]]-[[2014]] bitartean.]]
[[1975]]eko azaroaren 20an, Franco hil zenean, berehala ikusi zen diktadurak ez zuela luze iraungo. [[Carlos Arias Navarro]] zen gobernuko lehendakari eta postu horretan egon zen denboran argi erakutsi zuen ez zela gauza Espainian ezinbestekoa zen demokratizazio prozesua abian jartzeko, aldiz, erregimeneko ultren edo «bunkerraren» aginduetara egon zen azken unea arte. Begirale askoren iritzian, Juan Carlos de Borbón, zeina Joan Karlos I.a izenarekin Espainiako errege baitzen 1975eko azaroaren 27az gero, erregimeneko agintarien esanetara zegoen txotxongilo bat baino ez zen. Baina, [[1976]]. urtearen erdialdera, Joan Karlos erregeak pertsona gazteago bat izendatu zuen gobernuko lehendakaritzarako, trantsizio demokratikoa egiteko gai izango zen norbait: [[Adolfo Suárez]]. Karisma handiko gizona eta politikari trebea izaki, Suárezek bideratu zuen Espainia aniztasunaren eta demokraziaren mundura, odol isurketarik gabe. Alderdi politikoen legeztatzea, amnistiaren legea, lehen hauteskunde libreak (1977ko ekaina) eta [[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko konstituzio berri]] ''adostua'' izan ziren trantsizio demokratikoaren aldi garrantzizkoenak. Dena den, [[1977ko Espainiako Amnistia Legea|1977ko Amnistia Legeak]] zigorgabe utzi zituen frankismoaren krimenak (114.266 lagun desagerturik), eta [[Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia|Gasteizko martxoaren 3ko]] edota [[Atochako sarraskia|Atochako]] sarraskien erantzuleak epaitu gabe gelditu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel |abizena= Udalaitz |url= http://www.argia.eus/argia-astekaria/1981/gasteizko-sarraskia-1976-ez-dago-hilketengatik-erantzukizunak-eskatzeko-borondate-politikorik| izenburua= Gasteizko sarraskia 1976: “Ez dago hilketengatik erantzukizunak eskatzeko borondate politikorik” | aldizkaria = Argia | sartze-data=2017-6-8}}</ref>
[[1975]]eko azaroaren 20an, Franco hil zenean, berehala ikusi zen diktadurak ez zuela luze iraungo. [[Carlos Arias Navarro]] zen gobernuko lehendakari eta postu horretan egon zen denboran argi erakutsi zuen ez zela gauza Espainian ezinbestekoa zen demokratizazio prozesua abian jartzeko, aldiz, erregimeneko ultren edo «bunkerraren» aginduetara egon zen azken unea arte. Begirale askoren iritzian, Juan Carlos de Borbón, zeina Joan Karlos I.a izenarekin Espainiako errege baitzen 1975eko azaroaren 27az gero, erregimeneko agintarien esanetara zegoen txotxongilo bat baino ez zen. Baina, [[1976]]. urtearen erdialdera, Joan Karlos erregeak pertsona gazteago bat izendatu zuen gobernuko lehendakaritzarako, trantsizio demokratikoa egiteko gai izango zen norbait: [[Adolfo Suárez]]. Karisma handiko gizona eta politikari trebea izaki, Suárezek bideratu zuen Espainia aniztasunaren eta demokraziaren mundura, odol isurketarik gabe. Alderdi politikoen legeztatzea, amnistiaren legea, lehen hauteskunde libreak (1977ko ekaina) eta [[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko konstituzio berri]] ''adostua'' izan ziren trantsizio demokratikoaren aldi garrantzizkoenak. Dena den, [[1977ko Espainiako Amnistia Legea|1977ko Amnistia Legeak]] zigorgabe utzi zituen frankismoaren krimenak (114.266 lagun desagerturik), eta [[Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia|Gasteizko martxoaren 3ko]] edota [[Atochako sarraskia|Atochako]] sarraskien erantzuleak epaitu gabe gelditu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel |abizena= Udalaitz |url= http://www.argia.eus/argia-astekaria/1981/gasteizko-sarraskia-1976-ez-dago-hilketengatik-erantzukizunak-eskatzeko-borondate-politikorik| izenburua= Gasteizko sarraskia 1976: “Ez dago hilketengatik erantzukizunak eskatzeko borondate politikorik” | aldizkaria = Argia | sartze-data=2017-6-8}}</ref>


Konstituzio berriak aukera eman zuen Espainiako ''nazionalismo periferikoek'' erreibindikatzen zituzten autogobernu eskaerak autonomia estatutuen bitartez bideratzeko, lehenik, ''nazionalitate historiko'' deitu zitzaienei: Euskal Herriari, Kataluniari eta Galiziari eta, gero, [[Prozesu Autonomikoaren Harmonizazioko Lege Organikoa|LOAPAren]] bidez, Espainiako gainerako lurralde guztiei. Espainiako Koroak hasieratik hartu zuen Espainiako nazio batasunaren gidaritza sinbolikoa eta, hainbaten iritziz, erregearen parte hartzea funtsezkoa izan zen [[Antonio Tejero]] koronelak, [[1981]]eko otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan egin zuen [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpe ahalegina]] menderatzeko orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta trantsizio demokratikoaren garaian politikari ausart eta abil gisa agertu, ez zen gauza izan bere proiektu zentristaren buruan ([[UCD]]) 1982ko hauteskundeak irabazteko, eta ordu arte oposizioan egondako Alderdi Sozialista ([[PSOE]]) igo zen agintera. [[Felipe González]] hautatu zuten gobernuko lehendakari.
Konstituzio berriak aukera eman zuen Espainiako herri gutxituetako nazionalismoek, konstituzio horretan ''nazionalitate historiko'' deitutakoek (Euskal Herria, Katalunia eta Galizia), erreibindikatzen zituzten autogobernu eskaerak autonomia estatutuen bitartez bideratzeko. Aldiz, estatuak, [[Rodolfo Martin Villa]] buru zuela, autonomien eredua Espainiako gainerako lurralde guztietara zabaldu zuen 1980tik aurrera, katalanen eta euskal herritarren indarrari kontrapisu egiteko.<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=AGENCIAS|izenburua=Bono, sobre las autonomías: La fórmula "café para todos" fue un error que se debe corregir|hizkuntza=es|data=2011-01-24|url=http://www.rtve.es/noticias/20110124/bono-sobre-autonomias-formula-cafe-para-todos-fue-error-se-debe-corregir/397878.shtml|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2020-01-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ángel|abizena=Villascusa|izenburua=¿Por qué León se unió a Castilla? Un exministro franquista, un recurso fallido al Constitucional y un contrapeso a los nacionalistas|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/cyl/politica/leonesismo_0_983401876.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2020-01-12}}</ref> [[LOAPA]] legea izan zen berdintze ahalegin horren lehen pausoa;<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=Higadura baten kronika|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1963/008/001/2019-10-27/higadura-baten-kronika.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-01-12}}</ref> estatu eredu horri "kafea denontzat" deitu zaio ("''café para todos''").<ref name=":0" /> Espainiako Koroak hasieratik hartu zuen Espainiako nazio batasunaren gidaritza sinbolikoa eta, hainbaten iritziz, erregearen parte hartzea funtsezkoa izan zen [[Antonio Tejero]] koronelak, [[1981]]eko otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan egin zuen [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpe ahalegina]] menderatzeko orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta trantsizio demokratikoaren garaian politikari ausart eta abil gisa agertu, ez zen gauza izan bere proiektu zentristaren buruan ([[UCD]]) 1982ko hauteskundeak irabazteko, eta ordu arte oposizioan egondako Alderdi Sozialista ([[PSOE]]) igo zen agintera. [[Felipe González]] hautatu zuten gobernuko lehendakari.


[[Fitxategi:Felipe_González_1985_(cropped).jpg|thumb|140px|eskuinera|[[Felipe González]], Espainiako presidente [[1982]]-[[1996]] bitartean.]]
[[Fitxategi:Felipe_González_1985_(cropped).jpg|thumb|140px|eskuinera|[[Felipe González]], Espainiako presidente [[1982]]-[[1996]] bitartean.]]
321. lerroa: 240. lerroa:
* [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]: Espainiako Langile Alderdi Sozialista, ''Partido Socialista Obrero Español''
* [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]: Espainiako Langile Alderdi Sozialista, ''Partido Socialista Obrero Español''
* [[PP]]: Alderdi Popularra, ''Partido Popular''
* [[PP]]: Alderdi Popularra, ''Partido Popular''
* [[Ahal Dugu|Ahal Dugu]]: ''Podemos''
* [[Vox (alderdi politikoa)|VOX]]: ''Vox''
*[[Elkarrekin Ahal Dugu|UP]] ([[Ahal Dugu|Podemos]]-[[Ezker Batua (Espainia)|IU]]): Elkarrekin Ahal Dugu, ''Unidas Podemos''
* [[Herritarrak - Herritarron Alderdia]]: ''Ciudadanos - Partido de la Ciudadanía'' (''Cs'')
*
* [[Ezker Batua (Espainia)|IU]]: Ezker Batua, ''Izquierda Unida''
* [[Herritarrak - Herritarron Alderdia|Cs]]: Herritarrak – Herritarron Alderdia, ''Ciudadanos – Partido de la Ciudadanía''
* [[Más País|MP]]: Herrialde Gehiago, ''Más País''


;Erkidegoetako alderdi nagusiak
;Erkidegoetako alderdi nagusiak
336. lerroa: 257. lerroa:
** [[Euskal Herria Bildu]]
** [[Euskal Herria Bildu]]
* [[Katalunia]]n:
* [[Katalunia]]n:
** [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]]: Kataluniako Ezker Errepublikanoa, ''Esquerra Republicana de Catalunya''
**[[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]]: Kataluniako Ezker Errepublikanoa, ''Esquerra Republicana de Catalunya''
** [[Herritarrak - Herritarron Alderdia]]: ''Ciutadans - Partit de la Ciutadania''
** [[Herritarrak - Herritarron Alderdia|Herritarrak – Herritarron Alderdia]]: ''Ciutadans – Partit de la Ciutadania''
** [[Junts per Catalunya]], Batera Kataluniagatik (JxC)
** [[Junts per Catalunya]], Batera Kataluniagatik (JxC)
* [[Galizia]]n:
* [[Galizia]]n:
347. lerroa: 268. lerroa:
{{sakontzeko|Autonomia Erkidego|Espainiako probintziak}}
{{sakontzeko|Autonomia Erkidego|Espainiako probintziak}}
Espainia 17 eskualde administratibotan banatua dago, ''[[autonomia erkidego]]'' izenekoak. Erkidego bakoitzaren lurraldea probintzia batean edo gehiagotan zatiturik dago. Guztira 50 probintzia dira. Bi hiri daude eurek bakarrik autonomia dutenak, ''autonomia hiri'' izenekoak. 8.111 udalerri daude.
Espainia 17 eskualde administratibotan banatua dago, ''[[autonomia erkidego]]'' izenekoak. Erkidego bakoitzaren lurraldea probintzia batean edo gehiagotan zatiturik dago. Guztira 50 probintzia dira. Bi hiri daude eurek bakarrik autonomia dutenak, ''autonomia hiri'' izenekoak. 8.111 udalerri daude.

{{Espainiako autonomia erkidego mapa}}
{{Espainiako autonomia erkidego mapa}}
[[Fitxategi:Provinces of Spain.svg|thumb|440px|Espainiako probintzien gaztelaniazko izenak XXI. mendean.]]
* Autonomia erkidegoak:
* Autonomia erkidegoak:
** [[Andaluzia]] (''Andalucía'')
** [[Andaluzia]] (''Andalucía'')
403. lerroa: 324. lerroa:
{{legend|#d7191c|[[Aranera]]}}}}]]
{{legend|#d7191c|[[Aranera]]}}}}]]
{{Sakontzeko|Espainiako hizkuntzak|Gaztelania}}
{{Sakontzeko|Espainiako hizkuntzak|Gaztelania}}
Espainiera edo [[gaztelania]] moderno estandarra mintzatzen da; [[katalana]], [[galiziera]], [[euskara]], [[aranera]], [[aragoiera]] eta [[asturiera]] ere mintzatzen dira. Gainera, Portugaleko mugako zenbait lekutan ([[Extremadura]]n) [[fala]] eta [[extremadurera]] hizkuntzak mintzatzen dira, eta [[Ceuta]]n eta [[Melilla]]n [[arabiera]] eta errifiera. Espainieraz mintzatzeko gai dira Espainiako biztanle gehien-gehienak; gainerakoan, hau da hizkuntzen banaketa: katalana, % 17; galiziera, % 7; euskara, % 2; besteak % 1. Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina zenbait [[Autonomia erkidego]]tan, beste hizkuntzekin koofiziala da. Hauek dira:
Espainiera edo [[gaztelania]] moderno estandarra mintzatzen da; [[katalana]], [[galiziera]], [[euskara]], [[aranera]], [[aragoiera]], [[asturiera]], [[Kalo|kaloa]], [[Espainiako keinu hizkuntza|Espainiako zeinu hizkuntza]] eta [[Kataluniako zeinu hizkuntza]] ere mintzatzen dira. Gainera, Portugaleko mugako zenbait lekutan ([[Extremadura]]n) [[Extremadurako fala|fala]] eta [[extremadurera]] mintzatzen dira, eta [[Ceuta]]n eta [[Melilla]]n [[arabiera]] eta [[Tarifit|errifiera]]. Espainieraz mintzatzeko gai dira Espainiako biztanle gehien-gehienak; gainerakoan, hau da hizkuntzen banaketa: katalana – % 17; galiziera – % 7; euskara – % 2; besteak – % 1. Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina zenbait [[autonomia erkidego]]tan, beste hizkuntzekin koofiziala da.
Hauek dira:

* [[Katalana]] / [[Valentziera]] / [[Balearrera]]: [[Katalunia]], [[Valentziako Erkidegoa]]n eta [[Balearrak|Balearretan]] hurrenez urren. Denak hizkuntza berdinaren aldaerak dira.
* Katalana / [[Valentziera]] / [[Balearrera]]: [[Katalunia]], [[Valentziako Erkidegoa]]n eta [[Balearrak|Balearretan]] hurrenez urren. Denak hizkuntza berdinaren aldaerak dira.
* [[Galiziera]]: [[Galizia]]n.
* [[Euskara]]: [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoan]].
* Galiziera: [[Galizia]]n.
* Euskara: [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoan]].
* [[Aranera]]: Kataluniako [[Arango harana|Arango haranean]], gaztelania eta katalanarekin batera. [[Okzitaniera]]ren aldaera da.
* Aranera: Kataluniako [[Arango harana|Arango haranean]], gaztelania eta katalanarekin batera. [[Okzitaniera]]ren aldaera da.


=== Erlijioa ===
=== Erlijioa ===
{{Sakontzeko|Erlijioa Espainian}}
{{Sakontzeko|Erlijioa Espainian}}
[[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko Espainiako Konstituzioaren]] 16.3 artikuluak Espainia, estatu akonfesional bezala definitzen du: «Inongo konfesiorik ez du estatu-karakterra izango». Hala ere, askatasun erlijiosoa bermatzen du. Estatuko erlijio nagusia [[katolizismo]]a da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] da Konstituzioan aipatzen den bakarra, 16.3 artikuluak: «... eta ondorengo lankidetza harremanak izango ditu Eliza Katolikoarekin eta beste konfesioekin». [[2009]]ko [[urri]]an [[CIS]]ek egindako barometroaren arabera, % 69,9 katolikoa da, % 25,8 – [[ateismo|ateo]] edo erlijiogabea, eta % 1,7 – beste erlijio baten jarraitzailea.<ref name="erlijio">{{erreferentzia |url= http://www.cis.es/cis/export/sites/default/-Archivos/Marginales/3140_3159/3156/es3156mar.pdf |izenburua= Barometro de octubre de 2016|argitaletxea= cis.es|sartze-data= 2017-06-14}}</ref> [[2005]]ean [[The New York Times|''New York Times''ek]] egindako ikerketa baten arabera, espainiarren %18 bakarrik joaten da erregularki mezetara. 30 urte baino gutxiago dituztenen artean ehuneko hori %14-ra jaisten da.
[[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko Espainiako Konstituzioaren]] 16.3 artikuluak Espainia [[estatu akonfesional]]tzat definitzen du: «Erlijio batek ere ez du izango estatu-izaerarik». Gainera, [[erlijio askatasun]]a bermatzen du. Estatuko erlijio nagusia [[katolizismo]]a da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] da Konstituzioan aipatzen den bakarra, 16.3 artikuluan zehazki: «Botere publikoek [...] Eliza Katolikoarekin eta beste erlijioekin lankidetza-harremanak izango dituzte». [[2023|2023ko]] otsailean [[CIS]]ek egindako inkestan azaldu zenez, biztanleen %&nbsp;56 katolikoa da, %&nbsp;27,2 [[ateismo|ateo]] edo erlijiogabea, % 12,6 [[Agnostizismo|agnostikoa]] eta %&nbsp;2,7 beste erlijio baten jarraitzailea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Barómetro de febrero 2023|hizkuntza=es|url=https://datos.cis.es/pdf/Es3395marMT_A.pdf}}</ref> [[2005]]ean [[The New York Times|''New York Times''ek]] egindako ikerketa baten arabera, espainiarren %&nbsp;18 besterik ez da joaten erregularki mezetara. 30 urte baino gutxiago dituztenen artean, ehuneko hori %&nbsp;14ra jaisten da.


{{Barra kutxa
{{Barra kutxa
|izenburua=Erlijioak Espainian 2016an<ref name="erlijio"/>
|izenburua=Erlijioak Espainian 2023an<ref name="erlijio"/>
|izenburuaren kolorea=#ddd
|izenburuaren kolorea=#ddd
|kokapena=left
|kokapena=left
420. lerroa: 344. lerroa:
|goiburua2=Ehunekoa
|goiburua2=Ehunekoa
|edukia=
|edukia=
{{barra kutxa/edukia|Katolikoak|DodgerBlue|69.9}}
{{barra kutxa/edukia|Katolikoak|DodgerBlue|56}}
{{barra kutxa/edukia|Erlijiogabeak|YellowGreen|15.5}}
{{barra kutxa/edukia|Erlijiogabe eta ateoak|YellowGreen|27.2}}
{{barra kutxa/edukia|Ateoak|Green|10.3}}
{{barra kutxa/edukia|Agnostikoak|Green|12.6}}
{{barra kutxa/edukia|Bestelakoak|pink|2.4}}
{{barra kutxa/edukia|Bestelakoak|pink|2.7}}
|azpititulua=iturria CIS<ref name="erlijio" /> }}
|azpititulua=iturria CIS<ref name="erlijio" /> }}
{{clear}}
{{clear}}
526. lerroa: 450. lerroa:
{{sakontzeko|Espainiako ekonomia}}
{{sakontzeko|Espainiako ekonomia}}
[[Fitxategi:BlueEurozone.svg|eskuinera|thumb|250px|Espainia [[Schengen eremua|Schengen eremuko]], [[Eurogune]]ko eta Europar Merkatu Bakarreko kidea da]]
[[Fitxategi:BlueEurozone.svg|eskuinera|thumb|250px|Espainia [[Schengen eremua|Schengen eremuko]], [[Eurogune]]ko eta Europar Merkatu Bakarreko kidea da]]
2017an, munduko 14. indar ekonomikoa zen Espainia, [[BPG]]aren arabera, [[Europar Batasun]]eko 5.a, eta [[Eurogune]]ko 4.a. [[2008]]ko [[Atzeraldi Handia]] baino lehen, munduko 8. postura iritsi zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |url=http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html|izenburua=España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | aldizkaria=Expansión | sartze-data=2017-06-11}}</ref> BPGren banaketa, sektoreka, ondorengo hau da: % 2,5 besterik ez dagokio nekazaritzari, industriari, % 22,4, eta zerbitzuei % 75,1 (2016). Biztanleria aktiboaren sektorekako banaketari dagokionez, lehen sektorean enplegatzen da biztanleria aktiboaren % 4,2, bigarren sektorean langileen % 24, eta hirugarren sektorean edo zerbitzuetan biztanleria aktiboaren % 71,7 (2009).<ref name="cia"/>
2017an, munduko 14. indar ekonomikoa zen Espainia, [[BPG]]aren arabera, [[Europar Batasun]]eko 5.a, eta [[Eurogune]]ko 4.a. [[2008]]ko [[Atzeraldi Handia]] baino lehen, munduko 8. postura iritsi zen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es |url=http://www.expansion.com/economia/2016/10/09/57f77aa1e2704ec7038b459f.html|izenburua=España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo | aldizkaria=Expansión | sartze-data=2017-06-11}}</ref> BPGren banaketa, sektoreka, ondorengo hau da: % 2,5 besterik ez dagokio nekazaritzari, industriari – % 22,4, eta zerbitzuei – % 75,1 (2016). Biztanleria aktiboaren sektorekako banaketari dagokionez, lehen sektorean enplegatzen da biztanleria aktiboaren % 4,2, bigarren sektorean langileen – % 24, eta hirugarren sektorean edo zerbitzuetan biztanleria aktiboaren – % 71,7 (2009).<ref name="cia"/>


[[Fitxategi:Playa_de_Levante,_Benidorm,_España,_2014-07-02,_DD_86.JPG|thumb|260px|[[Benidorm]], Europako turismo gune garrantzitsunetakoa]]
[[Fitxategi:Playa_de_Levante,_Benidorm,_España,_2014-07-02,_DD_86.JPG|thumb|260px|[[Benidorm]], Europako turismo gune garrantzitsuenetakoa.]]
[[XX. mende]]aren erdialdea arte Espainiako ekonomia arkaikoa, garapen eskasekoa eta autarkikoa izan bazen ere, modernizatze prozesu azkarra bizi izan du [[1960]] ingurutik aurrera. [[1960ko hamarkada]]ko hazkunde tasa handien ondoren («espainiar miraria» deitu zitzaion), motelaldi serioa bizi izan zuen (petrolioaren krisialdia) [[1974]]tik [[1985]] aldera arte. [[1986]]tik [[1991]]era, ordea, beste aurrerakada bortitz bat izan zuen eta, [[1992]]tik [[1994]] ingurura gainbehera txiki bat izan ondoren, [[1995]]etik mende amaiera arte hazten jarraitu zuen ekonomiak Espainian ([[1997]]an, %&nbsp;3,2ko hazkundea). 1986an [[Europar Batasuna]]rekin bat egin izanak guztiz baldintzatu zuen, geroztik, Espainiako agintariek bideratu zuten ekonomia politika. Hainbat gizarte arazo gorabehera, zorroztasunaren aldeko apustua egin zen [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunean]] zehaztutako konbergentzia irizpideak errespetatu ahal izateko. Hala, austeritate neurriak hartzeari, aurrekontu zorrotzak egiteari eta diru politika estuagoa bultzatzeari esker, Espainiak goian aipatutako irizpide gehienak bete ahal izan zituen, eta [[1999]]ko urtarrilaren 1ean [[euro]]an integratu ahal izan ziren herrialdeen zerrendan sartu zen. [[1998]]ko udaberrian, Europar Batzordeak Espainiako emaitza ekonomikoen azterketa egin zuenean, zor publikoaren indizea zegoen soilik Maastrichten erabakitako irizpideetatik kanpo. Aldiz, irizpide horien barruan sartzen ziren inflazioa (%&nbsp;2, 1997an), aurrekontu defizita (%&nbsp;2,9), interes tasen bilakaera eta [[pezeta]]ren parekotasuna aurreko bi urteetan zehar. [[XXI. mende]] hasierako [[Espainiako higiezinen burbuila|higiezinen burbuila]] lehertzean, krisi sakonean sarte zen estatu osoa ordura arte eraikuntzak [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;16 ematen baitzuen, eta langile-tasa %&nbsp;12 zen.<ref name="guru">{{erreferentzia | hizkuntza = en |url=http://www.theglobalguru.com/article.php?id=60&offer=GURU001|izenburua= Global Guru Analysis |sartze-data=2010-06-01| aldizkaria=The Global Guru}}</ref> Krisiaren ondoren, langabezia tasa ia % 20ra igo zen;<ref>«» [http://www.economist.com/world/europe/displaystory.cfm?story_id=12987582 «Mounting joblessness in Spain — and worse to come»], ''The Economist'', 2009-01-22.</ref> eta, [[Espainiako Gobernua|Finantza Ministroaren]] arabera, «azken mende erdiko atzeraldi sakonenean sartu zen».<ref>{{en}} [http://www.spanishnews.es/20090118-spain-faces-deepest-recession-in-50-years/id=142/ «Spain faces deepest recession in 50 years»], ''Spanish News'', 2009-01-18.</ref>
[[XX. mende]]aren erdialdea arte Espainiako ekonomia arkaikoa, garapen eskasekoa eta autarkikoa izan bazen ere, modernizatze prozesu azkarra bizi izan du [[1960]] ingurutik aurrera. [[1960ko hamarkada]]ko hazkunde tasa handien ondoren («espainiar miraria» deitu zitzaion), motelaldi serioa bizi izan zuen (petrolioaren krisialdia) [[1974]]tik [[1985]] aldera arte. [[1986]]tik [[1991]]era, ordea, beste aurrerakada bortitz bat izan zuen eta, [[1992]]tik [[1994]] ingurura gainbehera txiki bat izan ondoren, [[1995]]etik mende amaiera arte hazten jarraitu zuen ekonomiak Espainian ([[1997]]an, %&nbsp;3,2ko hazkundea). 1986an [[Europar Batasuna]]rekin bat egin izanak guztiz baldintzatu zuen, geroztik, Espainiako agintariek bideratu zuten ekonomia politika. Hainbat gizarte arazo gorabehera, zorroztasunaren aldeko apustua egin zen [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunean]] zehaztutako konbergentzia irizpideak errespetatu ahal izateko. Hala, austeritate neurriak hartzeari, aurrekontu zorrotzak egiteari eta diru politika estuagoa bultzatzeari esker, Espainiak goian aipatutako irizpide gehienak bete ahal izan zituen, eta [[1999]]ko urtarrilaren 1ean [[euro]]an integratu ahal izan ziren herrialdeen zerrendan sartu zen. [[1998]]ko udaberrian, Europar Batzordeak Espainiako emaitza ekonomikoen azterketa egin zuenean, zor publikoaren indizea zegoen soilik Maastrichten erabakitako irizpideetatik kanpo. Aldiz, irizpide horien barruan sartzen ziren inflazioa (%&nbsp;2, 1997an), aurrekontu defizita (%&nbsp;2,9), interes tasen bilakaera eta [[pezeta]]ren parekotasuna aurreko bi urteetan zehar. [[XXI. mende]] hasierako [[Espainiako higiezinen burbuila|higiezinen burbuila]] lehertzean, krisi sakonean sartu zen estatu osoa ordura arte eraikuntzak [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;16 ematen baitzuen, eta langile-tasa %&nbsp;12 zen.<ref name="guru">{{erreferentzia | hizkuntza = en |url=http://www.theglobalguru.com/article.php?id=60&offer=GURU001|izenburua= Global Guru Analysis |sartze-data=2010-06-01| aldizkaria=The Global Guru}}</ref> Krisiaren ondoren, langabezia tasa ia % 20ra igo zen;<ref>«» [http://www.economist.com/world/europe/displaystory.cfm?story_id=12987582 «Mounting joblessness in Spain — and worse to come»], ''The Economist'', 2009-01-22.</ref> eta, [[Espainiako Gobernua|Finantza Ministroaren]] arabera, «azken mende erdiko atzeraldi sakonenean sartu zen».<ref>{{en}} [http://www.spanishnews.es/20090118-spain-faces-deepest-recession-in-50-years/id=142/ «Spain faces deepest recession in 50 years»], ''Spanish News'', 2009-01-18.</ref>


[[Fitxategi:Desempleo España 2015.png|eskuinera|thumb|260px|[[Langabezia-tasa]] probintzien arabera (2015)]]
[[Fitxategi:Desempleo España 2015.png|eskuinera|thumb|260px|[[Langabezia-tasa]] probintzien arabera (2015).]]
2017an, bigarren langabezia-tasarik handiena zuen Europar Batasuneko herrialdeen artean;<ref>{{erreferentzia |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1753/013/001/2017-05-03/hamabost_milioi_eta_erdi_langabe.htm| izenburua= Hamabost milioi eta erdi langabe| egunkaria = Berria | data = 2017-05-03 | sartze-data=2017-06-12}}</ref> 2019an, % 14ko langabezia tasa zuen; Santiago Niño-Becerra ekonomialariak ohartarazi du, baina, beste % 15 nahigabeko azpienpleguan zebilela. Urte horretan, halaber, langabezia-tasa % 33koa zen eta, 16tik 24 urte artekoen tartean, % 70ekoa.<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=A nivel individual se vivirá en una incertidumbre permanente|urtea=2019|abizena=Becerra|izena=Santiago|orrialdeak=22-23|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=|egunkaria=Gara|argitaratze-data=2019-06-09}}</ref> [[Desberdintasun sozial]]ik handiena Euroguneko herrialdeen artean, herritarren artean errenta erabilgarriak duen banaketari begiratuta. 2006az geroztik, nabarmen handituz joan da desberdintasun sozial hori: gehien irabazten dutenen eta gutxien irabazten dutenen arteko aldea gero eta handiagoa da.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena1= Cristina | abizena1= Delgado | izena2= Amanda | abizena2= Mars | url= http://economia.elpais.com/economia/2012/10/10/actualidad/1349901592_959130.html | izenburua= España es el país con mayor desigualdad social de la eurozona | egunkaria = El País | data= 2012-10-10}}</ref> Autonomia erkidegoen artean, [[Madrilgo Erkidegoa|Madril]] (32.723 euro 2016an), [[Euskadi]] (31.805 euro) eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroak]] (29.807 euro) dute [[per capita errenta]] handiena, eta [[Extremadura]] (16.369 euro) eta [[Andaluzia]]k (17.651 euro) txikiena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Cristina |abizena= Delgado |url= http://economia.elpais.com/economia/2017/03/30/actualidad/1490901138_170197.html |izenburua= Cinco comunidades han recuperado ya el PIB por habitante anterior a la crisis | egunkaria = El País | data = 2017-03-30}}</ref>
2017an, bigarren langabezia-tasarik handiena zuen Europar Batasuneko herrialdeen artean;<ref>{{erreferentzia |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1753/013/001/2017-05-03/hamabost_milioi_eta_erdi_langabe.htm| izenburua= Hamabost milioi eta erdi langabe| egunkaria = Berria | data = 2017-05-03 | sartze-data=2017-06-12}}</ref> 2019an, % 14ko langabezia tasa zuen; Santiago Niño-Becerra ekonomialariak ohartarazi du, baina, beste % 15 nahigabeko azpienpleguan zebilela. Urte horretan, halaber, langabezia-tasa % 33koa zen eta, 16tik 24 urte artekoen tartean, % 70ekoa.<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=A nivel individual se vivirá en una incertidumbre permanente|urtea=2019|abizena=Becerra|izena=Santiago|orrialdeak=22-23|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=|egunkaria=Gara|argitaratze-data=2019-06-09}}</ref> [[Desberdintasun sozial]]ik handiena Euroguneko herrialdeen artean, herritarren artean errenta erabilgarriak duen banaketari begiratuta. 2006az geroztik, nabarmen handituz joan da desberdintasun sozial hori: gehien irabazten dutenen eta gutxien irabazten dutenen arteko aldea gero eta handiagoa da.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena1= Cristina | abizena1= Delgado | izena2= Amanda | abizena2= Mars | url= http://economia.elpais.com/economia/2012/10/10/actualidad/1349901592_959130.html | izenburua= España es el país con mayor desigualdad social de la eurozona | egunkaria = El País | data= 2012-10-10}}</ref> Autonomia erkidegoen artean, [[Madrilgo Erkidegoa|Madril]] (32.723 euro 2016an), [[Euskadi]] (31.805 euro) eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroak]] (29.807 euro) dute [[per capita errenta]] handiena, eta [[Extremadura]] (16.369 euro) eta [[Andaluzia]]k (17.651 euro) txikiena.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izena= Cristina |abizena= Delgado |url= http://economia.elpais.com/economia/2017/03/30/actualidad/1490901138_170197.html |izenburua= Cinco comunidades han recuperado ya el PIB por habitante anterior a la crisis | egunkaria = El País | data = 2017-03-30}}</ref>


545. lerroa: 469. lerroa:


=== Kirolak ===
=== Kirolak ===
Azken urteetan, badira mundu mailan nabarmendu diren kirolari espainiarrak. Fernando Alonso [[1 Formula]]ko Munduko Txapelketa 2005. urtean, [[Rafael Nadal]], egun 60 partida segidan irabazita eta hainbat Rolland Garros eskuan dituelarik. Espainiako Lehen mailako futbola munduan aurkitu daitezkeen jokalari onenekin osatuta dago, munduko ligarik onenetakoa omen da adituen ustez. [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]] delako lasterketa da txirrindularitzan nabarmentzen dena, hala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean egiten da lasterketaren bat edo bi urtean.
Azken urteetan, badira mundu mailan nabarmendu diren kirolari espainiarrak. Fernando Alonso [[1 Formula]]ko Munduko Txapelketa 2005. urtean, [[Rafael Nadal]], egun 60 partida segidan irabazita eta hainbat [[Roland Garros txapelketa|Roland Garros]] eskuan dituelarik. Espainiako Lehen mailako futbola munduan aurkitu daitezkeen jokalari onenekin osatuta dago, munduko ligarik onenetakoa omen da adituen ustez. [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]] delako lasterketa da txirrindularitzan nabarmentzen dena, hala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean egiten da lasterketaren bat edo bi urtean. Txirrindularirik nabarmenena [[Alejandro Valverde]] da.

=== Gastronomia ===
{{sakontzeko|Espainiako gastronomia}}
[[Espainiako gastronomia]]k platerak prestatzeko era asko ditu, herrialdea osatzen duten eskualde ezberdinen ekarpenekin aberasten dena. Jatorrizko sukaldaritza, landa- eta kosta-estiloen artekoa da, kultura askoren eta paisaien eta klimen aniztasuna adierazten duena.<ref name="Larousse">{{erreferentzia | abizena1=Robuchon |izena1= Joël|egile1-lotura= Joël Robuchon| urtea=2004 | bilduma=Larousse gastronomique en español |argitaletxea=Larousse | lekua=Bartzelona | izenburua=España | isbn=9788483325278 | orrialdea=462-465}}</ref> Historian zehar, Espainia konkistatu duten herriek eta baita espainiarrek berek konkistatu eta kolonizatu dituzten herriek eragin handia izan dute espainiar sukaldaritzan. Egoera horrek sukaldaritzako teknika eta osagai ugari eman dizkio.


=== Hedabideak ===
=== Hedabideak ===
586. lerroa: 514. lerroa:
| [[Abenduak 6]] || [[Espainiako 1978ko konstituzioa|Konstituzioaren Eguna]] || 1978ko Konstituzioaren onarpenaren data
| [[Abenduak 6]] || [[Espainiako 1978ko konstituzioa|Konstituzioaren Eguna]] || 1978ko Konstituzioaren onarpenaren data
|-
|-
| [[Abenduak 8]] || [[Sortzez Garbiaren egun|Andre Maria Sortzez Garbia]] || Espainiaren zaindaria Eliza Katolikoarentzat<ref>{{es}} [http://www.archimadrid.es/princi/princip/otros/santoral/prin/meses/dic/dic08.htm Madrilgo «Santoral»], ''Archimadrid.es''.</ref>
| [[Abenduak 8]] || [[Sortzez Garbiaren egun|Andre Maria Sortzez Garbia]] || Espainiaren zaindaria Eliza Katolikoarentzat<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20080928042229/http://www.archimadrid.es/princi/princip/otros/santoral/prin/meses/dic/dic08.htm Madrilgo «Santoral»], ''Archimadrid.es''.</ref>
|-
|-
| [[Abenduak 25]] || [[Eguberria|Eguberri Eguna]] || [[Jesus Nazaretekoa]]ren jaiotza
| [[Abenduak 25]] || [[Eguberria|Eguberri Eguna]] || [[Jesus Nazaretekoa]]ren jaiotza
596. lerroa: 524. lerroa:
Espainia munduko 2. estatua [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatuta dituen monumentu kopuruari dagokionez, [[Italia]]ren atzetik.
Espainia munduko 2. estatua [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatuta dituen monumentu kopuruari dagokionez, [[Italia]]ren atzetik.
[[Fitxategi:Park Güell05.jpg|thumb|180px|[[Güell parkea]].]]
[[Fitxategi:Park Güell05.jpg|thumb|180px|[[Güell parkea]].]]
* 1984 – [[Güell parkea]], [[Güell jauregia]] eta [[Milà Etxea]] ([[Bartzelona]])
* 1984 – [[Güell parkea]], [[Güell jauregia]] eta [[Milà Etxea]] ([[Bartzelona]]).
* 1984 – [[El Escorial|El Escorialeko Monasterioa eta Errege Lekua]] ([[Madrilgo Erkidegoa]])
* 1984 – [[El Escorial|El Escorialeko Monasterioa eta Errege Lekua]] ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 1984 – [[Burgosko katedrala]] ([[Burgos]])
* 1984 – [[Burgosko katedrala]] ([[Burgos]]).
* 1984 – [[Alhambra]], [[Generalife]] eta [[Albayzín]] ([[Granada (Espainia)|Granada]])
* 1984 – [[Alhambra]], [[Generalife]] eta [[Albayzín]] ([[Granada (Espainia)|Granada]]).
* 1984 – [[Kordoba|Kordobako hirigune historikoa]] ([[Kordoba]])
* 1984 – [[Kordoba|Kordobako hirigune historikoa]] ([[Kordoba]]).
* 1985 – [[Asturiar artea|Oviedo eta Asturiasko Printzerriko monumentuak]] ([[Asturiasko Printzerria|Asturias]])
* 1985 – [[Asturiar artea|Oviedo eta Asturiasko Printzerriko monumentuak]] ([[Asturiasko Printzerria|Asturias]]).
* 1985 – [[Altamirako leizea]] ([[Kantabria]])
* 1985 – [[Altamirako leizea]] ([[Kantabria]]).
[[Fitxategi:Alcázar de Segovia 1-7-07.JPG|thumb|180px|[[Segoviako Alkazarra]].]]
[[Fitxategi:Alcázar de Segovia 1-7-07.JPG|thumb|180px|[[Segoviako Alkazarra]].]]
* 1985 – [[Segovia|Segoviako hiri zaharra]] eta [[Segoviako akueduktua]] ([[Segovia]])
* 1985 – [[Segovia|Segoviako hiri zaharra]] eta [[Segoviako akueduktua]] ([[Segovia]]).
* 1985 – [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoako hiri zaharra]] ([[Galizia]])
* 1985 – [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoako hiri zaharra]] ([[Galizia]]).
* 1985 – [[Ávila|Ávilako hiri zaharra]] eta bere harresiak
* 1985 – [[Ávila|Ávilako hiri zaharra]] eta bere harresiak.
* 1986, 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]]
* 1986, 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]].
* 1986 – [[Garajonayko Parke Nazionala]] ([[Gomera]])
* 1986 – [[Garajonayko Parke Nazionala]] ([[Gomera]]).
* 1986 – [[Cáceres|Cáceresko hiri zaharra]] ([[Cáceres]])
* 1986 – [[Cáceres|Cáceresko hiri zaharra]] ([[Cáceres]]).
* 1986 – [[Toledo|Toledoko hirigune historikoa]]
* 1986 – [[Toledo|Toledoko hirigune historikoa]].
* 1987 – [[Sevilla]]ko [[Sevillako katedrala|katedrala]], [[Sevillako Alkazarra|Errege Alkazarrak]] eta [[Indietako Agiritegi Nagusia|Indietako Artxibo Nagusia]] ([[Sevilla]])
* 1987 – [[Sevilla]]ko [[Sevillako katedrala|katedrala]], [[Sevillako Alkazarra|Errege Alkazarrak]] eta [[Indietako Agiritegi Nagusia|Indietako Artxibo Nagusia]] ([[Sevilla]]).
* 1988 – [[Salamanca|Salamancako hirigune zaharra]] ([[Gaztela eta Leon]])
* 1988 – [[Salamanca|Salamancako hirigune zaharra]] ([[Gaztela eta Leon]]).
* 1991 – [[Pobleteko monasterioa]] ([[Tarragonako probintzia|Tarragona]])
* 1991 – [[Pobleteko monasterioa]] ([[Tarragonako probintzia|Tarragona]]).
* 1993 – [[Méridako arkeologia multzoa]] ([[Extremadura]])
* 1993 – [[Méridako arkeologia multzoa]] ([[Extremadura]]).
[[Fitxategi:Royal_Monastery_of_Santa_Maria_de_Guadalupe.jpg|thumb|180px|[[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Guadalupeko monasterioa]].]]
[[Fitxategi:Royal_Monastery_of_Santa_Maria_de_Guadalupe.jpg|thumb|180px|[[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Guadalupeko monasterioa]].]]
* 1993 – [[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Santa María de Guadalupeko Errege Monasterioa]] ([[Cáceres]])
* 1993 – [[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Santa María de Guadalupeko Errege Monasterioa]] ([[Cáceres]]).
* 1993 – [[Donejakue bidea|Done jakue bidea]]
* 1993 – [[Donejakue bidea]].
* 1994 – [[Doñana Parke Nazionala|Doñanako Parke Nazionala]] ([[Cádiz]], [[Huelva]] eta [[Sevilla]])
* 1994 – [[Doñana Parke Nazionala|Doñanako Parke Nazionala]] ([[Cádiz]], [[Huelva]] eta [[Sevilla]]).
* 1996 – [[Cuenca (Espainia)|Cuencako]] Alde Zaharra ([[Gaztela-Mantxa]])
* 1996 – [[Cuenca (Espainia)|Cuencako]] Alde Zaharra ([[Gaztela-Mantxa]]).
* 1996 – [[Llotja de la Seda]] ([[Valentzia]])
* 1996 – [[Llotja de la Seda]] ([[Valentzia]]).
* 1997 – [[Kataluniar Musikaren Jauregia]] eta [[Sant Pau Ospitalea]], ([[Bartzelona]])
* 1997 – [[Kataluniar Musikaren Jauregia]] eta [[Sant Pau Ospitalea]], Bartzelona.
* 1997 – [[Las Médulas]] ([[Leon (argipena)|León]])
* 1997 – [[Las Médulas]] ([[Leon (argipena)|León]]).
[[Fitxategi:Monasterio de Suso (2).jpg|thumb|180px|[[San Millán de Susoko monasterioa|San Millán de Suso]].]]
[[Fitxategi:Monasterio de Suso (2).jpg|thumb|180px|[[San Millán de Susoko monasterioa|San Millán de Suso]].]]
* 1997 – [[Donemiliaga Kukula]]ko monasterioa ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]])
* 1997 – [[Donemiliaga Kukula]]ko monasterioa ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]]).
* 1998 – Iberiar penintsulako [[Mediterraneo itsasoko labar-artea]]
* 1998 – Iberiar penintsulako [[Mediterraneo itsasoko labar-artea]].
* 1998 – [[Alcalá de Henares]]ko unibertsitatea eta hirigune historikoa ([[Madrilgo Erkidegoa]])
* 1998 – [[Alcalá de Henares]]ko unibertsitatea eta hirigune historikoa ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 1999 – [[Eivissa uhartea|Eivissako uhartea]] ([[Balear uharteak|Balear Uharteak]])
* 1999 – [[Eivissa uhartea|Eivissako uhartea]] ([[Balear uharteak|Balear Uharteak]]).
* 1999 – [[San Cristóbal de La Laguna]] ([[Tenerife]])
* 1999 – [[San Cristóbal de La Laguna]] ([[Tenerife]]).
* 2000 – [[Atapuerca]]ko arkeologia gunea ([[Burgosko probintzia|Burgos]])
* 2000 – [[Atapuerca]]ko arkeologia gunea (Burgos).
* 2000 – [[Elxeko palmadia]] ([[Alacanteko probintzia|Alacant]])
* 2000 – [[Elxeko palmadia]] ([[Alacanteko probintzia|Alacant]]).
* 2000 – [[La Vall de Boíko eliza erromanikoak]] ([[Lleidako probintzia|Lleida]])
* 2000 – [[La Vall de Boíko eliza erromanikoak]] ([[Lleidako probintzia|Lleida]]).
* 2000 – [[Lugo|Lugoko erromatar harresia]] ([[Lugo]])
* 2000 – [[Lugo|Lugoko erromatar harresia]] ([[Lugo]]).
* 2000 – [[Tarracoko arkeologia multzoa]] ([[Tarragona]])
* 2000 – [[Tarracoko arkeologia multzoa]] (Tarragona).

[[Fitxategi:Arcoiris en el Palmeral de Elche.jpg|thumb|180px|[[Elxeko palmadia]].]]
[[Fitxategi:Arcoiris en el Palmeral de Elche.jpg|thumb|180px|[[Elxeko palmadia]].]]
* 2001 – [[Aranjuezko errege jauregia]], ([[Madrilgo Erkidegoa]])
* 2001 – [[Aranjuezko errege jauregia]], ([[Madrilgo Erkidegoa]]).
* 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]]
* 2001 – [[Aragoiko arkitektura mudejarra]].
* 2003 – [[Baeza]] eta [[Úbeda]]ko hiriak ([[Jaéngo probintzia|Jaén]])
* 2003 – [[Baeza]] eta [[Úbeda]]ko hiriak ([[Jaéngo probintzia|Jaén]]).
* 2005 – [[Familia Santuaren tenplua]] ([[Bartzelona]])
* 2005 – [[Familia Santuaren tenplua]] (Bartzelona).
* 2006 – [[Bizkaiko Zubia]], [[Portugalete]] – [[Getxo]] ([[Bizkaia]])
* 2006 – [[Bizkaiko Zubia]], [[Portugalete]] – [[Getxo]] ([[Bizkaia]]).
* 2007 – [[Teideko Parke Nazionala]] ([[Tenerife]])
* 2007 – [[Teideko Parke Nazionala]] (Tenerife).
* 2009 – [[Herkulesen Dorrea]] ([[Coruña|A Coruña]])
* 2009 – [[Herkulesen Dorrea]] ([[Coruña|A Coruña]]).
* 2011 – [[Serra de Tramuntana]] ([[Balear Uharteak]])
* 2011 – [[Serra de Tramuntana]] (Balear Uharteak).
* 2012 – [[Merkurioaren Ondarea. Almadén eta Idrija]] ([[Gaztela-Mantxa]])
* 2012 – [[Merkurioaren Ondarea. Almadén eta Idrija]] ([[Gaztela-Mantxa]]).
* 2016 – [[Antequerako trikuharriak]] ([[Andaluzia]])
* 2016 – [[Antequerako trikuharriak]] ([[Andaluzia]]).
* 2018 – [[Medina Azahara|Medina Azaharako kalifa-hiria]] ([[Andaluzia]])
* 2018 – [[Medina Azahara|Medina Azaharako kalifa-hiria]] (Andaluzia).


== Euskal diaspora ==
== Euskal diaspora ==
* [http://www.euskaletxeak.org Bartzelonako Euskal Etxea]
* [http://www.euskaletxeak.org Bartzelonako Euskal Etxea]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.euskaletxea-madrid.com Euskal Etxea – Hogar Vasco de Madrid, Madril]
* [http://www.euskaletxea-madrid.com Euskal Etxea – Hogar Vasco de Madrid, Madril]
* [http://web.archive.org/20040201041215/www.geocities.com/guretxoko Centro Vasco Gure Txoko, Valladolid]
* [https://web.archive.org/web/20040201041215/http://www.geocities.com/guretxoko Centro Vasco Gure Txoko, Valladolid]
* [http://www.laminiturri.org Asociación Cultural Laminiturri, Logroño]
* [http://www.laminiturri.org Asociación Cultural Laminiturri, Logroño]
* [http://www.euskaletxeak.org Euskal Etxea – Centre Cultural, Bartzelona]
* [http://www.euskaletxeak.org Euskal Etxea – Centre Cultural, Bartzelona]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Malagako Euskal Etxea – Casa Vasca de Málaga, Málaga
* Malagako Euskal Etxea – Casa Vasca de Málaga, Málaga
* Centro Vasco de Salou Txoko Lagun Artea, Salou
* Centro Vasco de Salou Txoko Lagun Artea, Salou
667. lerroa: 596. lerroa:
{{erreferentzia zerrenda|2}}
{{erreferentzia zerrenda|2}}


== Kanpo loturak ==
== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
{{Atari|Espainia|Espainia}}
{{Atari|Espainia|Espainia}}
* [http://www.casareal.es Espainiako Errege Etxearen webgunea]
* [http://www.casareal.es Espainiako Errege Etxearen webgunea]
* [http://www.moncloa.es Espainiako Gobernuaren webgune ofiziala]
* [http://www.moncloa.es Espainiako Gobernuaren webgune ofiziala]
* [http://www.constitucion.es Espainiako Konstituzioaren webgune ofiziala]
* [https://web.archive.org/web/20190829121001/http://www.constitucion.es/ Espainiako Konstituzioaren webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}




683. lerroa: 612. lerroa:
[[Kategoria:Espainia| ]]
[[Kategoria:Espainia| ]]
[[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]]
[[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]

14:44, 6 ekaina 2024ko berrikusketa

Espainiako Erresuma
gaztelaniaz: Reino de España
araneraz: Reiaume d’Espanha
galizieraz: Reino de España
katalanez: Regne d’Espanya
Ereserkia: Errege Martxa
Goiburua: Plus Ultra

Espainiako bandera
Espainiako armarria
Geografia
HiriburuaMadril
40°25′1″N 3°42′12″W
Azalera505.990 km²
Punturik altuenaTeide (3.718 m)
Punturik sakonenaLas Cruceseko meatzea (−107 m)
KontinenteaEuropa eta Afrika
MugakideakAndorra, Portugal, Maroko, Frantzia eta Gibraltar
Administrazioa
Gobernu-sistemamonarkia parlamentario
Espainiako erregeaFelipe VI.a Espainiakoa
LegebiltzarraEspainiako Gorteak
Epai autoritateaEspainiako Auzitegi Gorena eta Espainiako Konstituzio Auzitegia
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria47.415.750
DentsitateaAdierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Talde etnikoak
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Erlijioaakonfesional
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 16
genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa1,27 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak35.822 (2015)
Derrigorrezko eskolaratzea6-16
Bizi-itxaropena78,71707 (1999)
Giniren koefizientea34,3 (2019)
Giza garapen indizea0,905 (2021)
Ekonomia
MonetaEuro (€)
BPG nominala1.311.320.015.516 $ (2017)
BPG per capita28.208 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa1.818.877.781.763 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn39.037,433 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala3,2 % (2016)
Erreserbak69.400.198.866 $ (2017)
Inflazioa1,6 % (2016)
Historia
1516
1715Espainiako Borboi etxea
18121812ko Espainiako Konstituzioa
19311931ko Espainiako konstituzioa
1978Espainiako trantsizioa
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+34
ISO 3166-1 alpha-2ES
ISO 3166-1 alpha-3ESP
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.Europlug (en) Itzuli eta Schuko (en) Itzuli
Internet domeinua.es
administracion.gob.es
Artikulu hau Europako herrialdeari buruzkoa da; gerra itsasontzia gaitzat duena beste hau da: «España korazatua»

Espainia[1] (gaztelaniaz: España, esˈpaɲa ahoskatua), ofizialki Espainiako Erresuma (gaztelaniaz: Reino de España), Europako hego-mendebaldeko estatu burujabe bat da, Iberiar penintsularen bost seiren hartzen dituena; horrezaz gainera, Balear uharteak ditu Mediterraneo itsasoan; Kanariak, Ozeano Atlantikoan; Ceuta eta Melilla autonomia hiriak Iparraldeko Afrikan; eta uharte txiki batzuk Alborango itsasoan, Marokoko kostaldearen aurrean. Mendebaldean Portugal eta Ozeano Atlantikoarekin du muga, iparraldean Frantzia, Andorra eta Bizkaiko golkoarekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean Mediterraneoarekin, eta hegoaldean Gibraltar (Erresuma Batua), Gibraltarko itsasartea eta Marokorekin (Ceuta eta Melillaren hegoaldean). 504.645 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 46.464.053 biztanle zituen.[2] Hiriburua Madril da.

Espainiako 1978ko konstituzioaren arabera, Espainia estatu sozial eta demokratikoa da, gobernu-formatzat monarkia parlamentarioa duena.[3] Munduko hamalaugarren ekonomia da, BPG nominalari dagokionez.[4] Nazio Batuak, Europar Batasuna, Eurogunea, Europako Kontseilua eta NATO erakundeetako kidea da.

Etimologia

España izenaren jatorria latinezko Hispania da, Iberia izendatzeko erromatar izena. Hispaniaren jatorria, berriz, ez da argia: batzuek diote Ispanihad («untxien lurra» edo «izkina») hizkuntza punikotik datorrela, eta Espainiaren kokapen geografiaren ondorioz jarri zitzaiola izena; Hadrianoren garaiko Espainiako erromatar txanponetan ere, untxi bat ere agertzen zen.[5]

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako geografia»

Espainiako hego-mendebaldeko Europan dago, eta Iberiar penintsula gehiena hartzen du; horrezaz gainera bi uhartedi (Kanariak eta Balear uharteak) eta iparraldeko Afrikako bi hiri, Ceuta eta Melilla, eta zenbait uhartetxo, Chafarinak, Peñón de Alhucemas, Peñón de Vélez de la Gomera eta Isla Perejil, ere hartzen ditu.

505.992 kilometro koadroko eremuarekin, munduko 51. estaturik zabalena da, Europako laugarrena, eta Europar Batasuneko bigarrena.

Mugak

Mendebaldean Portugal eta Ozeano Atlantikoarekin du muga, iparraldean Frantzia, Andorra eta Bizkaiko golkoarekin (Ozeano Atlantikoa), ekialdean Mediterraneoarekin, eta hegoaldean Gibraltar (Erresuma Batua), Gibraltarko itsasartea eta Marokorekin (Ceuta eta Melillaren hegoaldean). Lehorreko mugak 1.920 kilometro luze dira: 1.214 kilometro Portugalekin, 623 kilometro Frantziarekin, 63,7 kilometro Andorrarekin, 15,9 kilometro Marokorekin) eta 1,2 kilometro Gibraltarrekin.[6]

Uharteak

Espainiak bi uhartedi hartzen ditu barne, Kanariak Ozeano Atlantikoan, eta Balearrak Mediterraneoan, eta zenbait uharte txiki Mediterraneoan. Uharte handienak hauek dira:

Uhartea Kilometro koadroak Biztanleak
Mallorca 3.620 862.397
Tenerife 2.034 899.833
Fuerteventura 1.659 103.107
Kanaria Handia 1.560 838.397
Lanzarote 846 141.938
La Palma 708 85.933
Menorca 694 92.434
Eivissa 571 125.053

Erliebea

Espainiako mapa topografikoa

Espainia herrialde menditsua da, goi-ordoki eta mendilerro ugarirekin. Batez besteko garaiera handia du, 660 metro,[7] Europako bosgarren handiena Suitza, Austria, Liechtenstein eta Andorraren ondotik.

Iberiar goi-lautadak hartzen du Espainiaren erdialdea, Erdialdeko Sistemak bitan zatitua: Iparraldeko azpi goi-lautada (batez besteko garaiera 800 metro) eta Hegoaldeko azpi goi-lautada (600-700 metroko garaiera). Goi-lautadaren inguruan zenbait mendigune daude: Galizia-Leongo mendigunea (Pena Trevinca, 2.127 metro) ipar-mendebaldean; Kantauriar mendikatea (Torre Cerredo, 2.650 metro eta Peña Prieta, 2.538 metro) eta Euskal Mendiak (Aitxuri, 1.548 metro) iparraldean; Iberiar mendilerroa (Moncayo, 2.316 metro) ipar-ekialdean; eta Sierra Morena (Bañuelas, 1.324 metro) hegoaldean.[7]

Goi-lautadaren kanpoko mendiguneak hauek dira: iparraldean, Kantauri itsasoaren eta Mediterraneoaren artean, Pirinioak (Aneto, 3.404 metro, eta Monte Perdido, 3.355 metro); ipar-ekialdean, itsasertzaren paraleloan, Katalunia Kostaldeko Mendilerroak; eta hego-ekialdean Mendikate Betikoak, Azkenik, bi sakonune handi daude: Ebroko sakonunea, Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Katalunia Kostaldeko Mendilerroen artean; eta Guadalquivirreko sakonunea, Sierra Morenaren eta Mendikate Betikoen artean.[7] Uharteetan Tenerifeko Teide (3.718 metro) nabarmentzen da, Espainiako gailurrik gorena.[7]

Hidrografia

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako ibaien zerrenda»
Tajo ibaia Monfragüen, Cáceres

Hiru isurialde daude Espainian:

Tajo (1.007 kilometro, 863 Espainian), Ebro (910 kilometro), Duero (897 kilometro, 684 Espainian), Guadiana (744 kilometro, 602 Espainian), eta Guadalquivir (657 kilometro) dira luzeenak.

Klima

Orografia eta kokapen geografikoaren eraginez, oso klima desberdinak daude Espainian. Hiru klima eremu nagusi daude, Köppen klima sailkapenaren arabera:[8][9][10]

Mota nagusi hauez gain, klima kontinentalak eta borealak (Dfc, Dfb / Dsc, Dsb) agertzen dira Pirinioetan, eta baita Kantauriar mendikate, Erdialdeko Sistema, Sierra Nevada eta Iberiar mendilerroko alde batzuetan ere. Eta basamortuko klima (BWk, BWh) daukate Almería, Murtzia eta Kanarietako ekialdean. Klima tropikala dute, berriz, Kanaria uharteetako behealdeetan.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako historia»

Historiaurrea

Elxeko Dama, iberiar artearen maisulana

Lehenengo hominidoak duela 1,2 milioi urte agertu ziren Iberiar penintsulan, Burgosko Atapuerca aztarnategian aurkitu diren arrastoen arabera.[11] Homo antecessor-en aztarna zaharrenak, berriz, orain dela 800.000 urte ingurukoak dira. Lehen Homo Sapiens gizakiak duela 40.000 urte agertu ziren, herri aurre-indoeuroparren arbasoak direnak, beste gizaki espezieak iraungi baitziren. Goi Paleolitoan, duela 16.000 urte, Magdaleniar kultura garatu zen Bizkaiko golkoaren inguruan, alegia, Euskal Herrian, Asturiasen eta Kantabrian, Dordoinarekin batera. Gizaki horiek bisonteak, zaldiak, eta beste animalia batzuk margotu zituzten haitzuloetan, duela 12.000-15.000 urte inguru; halakoak geratu dira, besteren artean, Altamirako leizean (Kantabria).

Neolitoan, K.a. 5.500 inguruan, Kanpai formako ontziaren kultura agertu zen. Mende horietan metalgintza eta nekazaritza garatu zen, eta monumentu megalitikoak eraikitzen hasi ziren. El Algarko nekazari kultura K.a. 2.000. urtekoa da; metalen teknikak erabiltzen aitzindari izan ziren; brontzea, urrea eta zilarra landu zituzten. K.a. 1.000 urte inguruan, itsasoko kultura garatu zen Tartessosen; iberiarrak, berriz, penintsularen ekialdean kokaturik zeuden. Itsasoko merkataritzak garrantzi handia izan zuen; feniziarrek koloniak sortu zituzten hegoaldean, Gadir (Cádiz), Sexi (Almuñécar) eta Abdera (Adra),[12] eta greziarrek ipar-ekialdean, Empúries eta Rhode.[13] K.a. 900. eta 800. urteetan herri zeltikoak hasi ziren Europako erdialdetik, Pirino mendiak gurutzatuz, Iberiar penintsulan sartzen.

Erromatar Inperioa eta germaniar inbasioak

Sakontzeko, irakurri: «Hispania»
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak. Espainiako Antzinako Erromatarren garaiko teatroen kokapena

Erromatarren lehen probintzia banaketa

Bigarren Gerra Punikoarekin hasita, K.a. 218. urtean, Erroma pixkanaka nagusi egin zen Iberiar penintsulan; erresistentziarik handiena Goi-lautadan aurkitu zuen. Hispania izena eman zioten. Bi probintzia sortu zituzten Errepublika garaian, Hispania Ziterior eta Hispania Ulterior. Zesar Augustoren garaian, Hispania Ulterior bitan banandu zen, Betika eta Lusitania, eta Hispania Citeriorri Tarraconensis izena eman zioten. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereizi zen, Gallaecia izenarekin. Dioklezianok Tarraconensis berriro zatitu zuen, Carthaginensis probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek, Mauretania Tingitanarekin batera, Hispania diozesia osatzen zuten, Galiako prefekturapean.

Erromatar aginteak iraun zuen sei mendeetan, bertako biztanleak erromatartuak izan ziren, eta tokiko buruak erromatar aristokraziaren parte bilakatu ziren.[14] Hispaniak urre, artile, oliba olio, ardo eta laborez hornitu zuen Erromatar Inperioa. Hadriano, Trajano eta Teodosio enperadoreak eta Seneka filosofoa Hispanian jaio ziren. Kristautasuna I. mendean iritsi zen, eta II. mendean hartu zuen indarra hirietan.[14]

V. mendean, germaniar herriak iritsi ziren; suebo, alano eta bandaloak 409an, eta bisigodoak 416an. Azkenak izan ziren garaile. Penintsula ia osorik hartzen zuen Bisigodoen Erresuma sortu zuten; hiriburua Toledon zegoen. VII. mendearen hasieran, Rekaredo, arrianismoa utzirik, katolizismora bihurtu zen, alegia hispanoerromatarren erlijiora.[15] Isidoro Sibiliakoaren lana funtsezkoa izan zen bihurrera horretan.

Erdi Aroa: Al-Andalus eta erresuma kristauak

Sakontzeko, irakurri: «Al-Andalus»
Taifa erresumak, Leongo Erresuma eta Nafarroako Erresuma 1030ean

VIII. mendearen hasieran, Iparraldeko Afrikako mairu musulmanek penintsulan sartu ziren eta, bisigodoen arteko liskarrak baliatuz, ia osorik beretu zuten denbora gutxian. Ipar-mendebaldeko eskualde menditsuak besterik ez zion eutsi konkistari. Lege islamikoaren azpian, kristau eta juduei uzten zitzaien beren erlijioa praktikatzen, baina zerga berezi bat (jizya) ordaindu behar izaten zuten, eta musulmanek baino eskubide gutxiago zeukaten.[16] Asko musulman bihurtu ziren, eta X. mende amaieran muladiak (iberiar jatorriko musulmanak) gehiengoa ziren Al-Andalusko biztanlerian.[17] Guadalquivirren haranean, Valentziako itsasaldeko ordokian, Ebroren haranean eta, geroago, Granadan, Iparraldeko Afrikan jatorria zuten berbere komunitate handiak kokatu ziren.[18]

Kordobako meskita

Omeiatar Kalifa-herriko emirrek gobernatu zuten Al-Andalus 756 arte. Urte horretan Abd ar-Rahman I.ak Kordobako Emirerri independentea sortu zuen. 929an, Abd ar-Rahman III.ak Kordobako kalifa izendatu zuen bere burua;[15] haren agintaldian Kordoba izan zen Mendebaldeko Europako hiririk handiena eta aberatsena. Jakintsu musulman eta juduen lanaren bidez, Antzinako Greziako kultura ezagutarazi zen. Aipagarriak dira Averroes, Ibn al-Arabi eta Maimonides filosofoak. XI. mendean, Kordobako Kalifa-herria taifa erresumetan zatitu zen.[18] Iparraldeko Afrikatik iritsitako Almorabide eta Almohadeek taifak batu zituzten, eta Islamaren ikusmolde hertsiagoa ezarri zuten.

Asturiasko Erresuma kristaua VIII. mende hasieran sortu zen, Covadongako guduaren ostean. 739an, musulmanak egotziak izan ziren Galiziatik. 910an, Leongo Erresuma sortu zen, hiriburua Oviedotik Leónera eraman zutelarik. Denbora luzean hori izan zen erresuma kristaurik garrantzitsuena; 1065ean, Gaztelako Erresuma bilakatu zen. Pirinioetan, berriz, Nafarroako Erresuma eratu zen mendebaldean eta zenbait konderri erdialdean (Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorza), eta frankoek Hispaniako Marka sortu zuten ekialdean. Kordobako Kalifa-herria taifetan zatitu zenean, erresuma kristauek iniziatiba hartu eta hegoalderantz zabaldu zituzten beren lurraldeak. Nafarroako Erresumak XI. mendean izan zuen bere une gorena, Errioxa konkistatu eta Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako konderriak bereganatu zituenean.[15]

Alfontso X.a Gaztelakoa

XI. mende amaieran, Clunyko ordenak bultzatuta hiriak eta burguak sortzen hasi ziren Penintsula iparraldean barrena Santiagoraino, «frankoek» kolonizatuak (gehienetan okzitaniarrak), Donejakue bide frantses deituaren hasieratzat jo izan dena. Santiago sinbolismo kristau handiko hiri bihurtu zen Penintsulako erresuma kristauentzat. 1085ean, kristauen garaipen estrategikoa izan zen Toledo hiria hartzea. 1118an, Alfontso I.a Nafarroakoak Zaragoza konkistatu zuen. 1134an, Alfontso I.a hil ostean, Nafarroa eta Aragoi behin-betiko bereizi ziren. Harrezkero, Gaztelako Alfontso VIII.ak eta bere aurreko erregeek estutu egin zuten Nafarroaren gaineko presioa. 1199tik 1200era, Nafarroa inbaditu zuen, eta erresuma hori itsaso irteera zuzenik gabe utzi, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia eskuratuta.

XII. mendean, Ipar Afrikako almorabideen eta almohadeen esku-hartze militarrak geldiarazi egin zuen erresuma kristauen oldarraldia Al-Andalusen barrena. 1212an, baina, Gaztela, Aragoi eta Nafarroak bat eginik Navas de Tolosako guduan almohadeak garaitu zituzten. Handik aurrera, kristauek hegoaldeko gotorleku nagusiak eskuratu zituzten: Kordoba 1236an eta Sevilla 1248an. XIII. mendean, Aragoiko Koroak indar handia lortu zuen Mediterraneoan zehar, eta Siziliako Erresuma konkistatu zuen.[19] Garai hartan sortu ziren Palentziako (1212/1263) eta Salamancako (1218/1254) unibertsitateak. Izurri Beltzak herrialdea sakailatu zuen 1348tik aurrera.[20]

Aro Modernoa

Sakontzeko, irakurri: «Amerikaren Aurkikuntza» eta «Espainiar Inperioa»
Kristobal Kolon, Fernando II.a Aragoikoa eta Elisabet I.a Gaztelakoa Alhambran batzartuak

1469an, Aragoiko Fernando II.aren eta Gaztelako Elisabet I.aren ezkontzaren bitartez, bi erreinu kristau nagusiak elkartu ziren. 1478an, Kanariak konkistatu zituzten, eta 1492an Granada, azken erresuma musulmana.[21] Urte berean, Errege-erregina Katolikoek juduak kanporatu zituzten Gaztela eta Aragoitik.[22] 1512an, Gaztelako eta Aragoiko armadak baliatuz, Fernando II.ak Gaztelako Nafarroako Erresuma inbaditu zuen: euskal erresumak bere independentzia galdu zuen Pirinioez hegoaldera, baina errege berriak haren erresuma izaera gorde nahi izan zuen, Gaztelako Koroaren barruan (1516).

1492an, Kristobal Kolon Ameriketara iritsi zen, eta aurkikuntza horren ondorioz, Espainia indar kolonial bihurtu zen. 1516an, Karlos I.a, Herbehereetako habsburgotar erregea, izendatu zuten Espainiako errege; 1520an, aitona Maximiliano zendu ostean, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadore hautatu zuten, Karlos V.a izenaz. Europako nagusigoari Ameriketako konkistak gehiturik, Espainiako monarkia Munduko ahaltsuena bilakatu zen. Baina aurkariak ere izan zituen. Gaztelan gogorki zapaldu zuen Komuneroen Matxinada eta, gertaeron lorratzean, armada nafar-frantsesak berreskuratutako Nafarroa berriz okupatu zuen (1521), oraingoan behin betiko. Alemanian Martin Lutherren erreforma protestantearekin bat egin zuten printzeen aurka borrokatu zen. Azkenik, Augsburgeko bakea sinatu behar izan zuen 1555ean.[23] Horiek horrela, 1556an Karlosek inperioa zatitu zuen: Alemania anaia Fernandori utzi zion; Espainia, Italia, Herbehereak eta Ameriketako inperioa, berriz, Filipe semeari.[15]

Karlos I.a eta Filipe II.a Karlos I.a erregeak Karlos I.a eta Filipe II.a Karlos I.a erregeak
Karlos I.a eta Filipe II.a Karlos I.a erregeak

Filipe II.a izan zen Habsburgotarren artean espainiarrena. Europako nagusigoari eusteaz gain, Portugalgo Erresuma ere bereganatu zuen.[15] Oso elizkoia baitzen, bere helburu nagusietako bat Erromako fede katolikoaren alde borrokatzea zen. Hori zela eta, gudu eta bidaldi askotan sartu zuen herria: Frantziako Erlijio Gerrak eta Laurogei Urteko Gerra protestanteen aurka, Lepantoko gudua otomandarren aurka; 1588an, Ingalaterra inbaditzera zihoan Itsas Armada Garaiezinak sekulako hondamena jasan zuen. Filipe II. aren ondoren, hiru habsburgotar izan ziren errege, oso ahulak denak, eta herriak beherakada handia egin zuen urte haietan. 1609–1613 bitartean, Filipe III.aren aginduz, moriskoak kanporatuak izan ziren.[24] Filipe IV.ak Olivares konde-dukearen esku utzi zuen gobernua. Portugal 1640an bereizi zen, eta 1659an Pirinioetako Hitzarmena sinatu zuten Espainia eta Frantziak, Hogeita Hamar Urteko Gerrari amaiera emateko.

Filipe V.aren familia, van Looren margoa

Habsburgotarren agintaritza 1700ean bukatu zen, Karlos II.a seme-alabarik gabe hil zenean. Luis XIV.a Frantziakoaren biloba Filipe Anjoukoa izendatu zuten ondorengo, baina Leopoldo I.a Austriakoak ez zuen onartu borboien dinastia ezartzea.[15] Horrek Espainiako Ondorengotza Gerra (1701–1714) ekarri zuen. Filipe V.aren tropek Bartzelonari eraso egin, eta kataluniar erresistentzia zapaldu zuten, habsburgotarren aldekoa. Horren ondorioz, Espainiak galdu egin zituen Herbehereak, Milanerria, Sardinia eta Napoli. Gainera, erregetzaren peko administrazioa berdintzeko lehen aurrerapauso handia eman zen: Oin Berriko Dekretuak, Katalunian gaztelar lege eta hizkuntza eredua ezartzen zutenak. XVIII. mendean, borboitarrek (Filipe V.a, Fernando VI.a eta Karlos III.a) administrazioa eta gudarostea berritu zituzten, eta herrialdea modernizatzen ahalegindu ziren, horretarako zentralismoa eta despotismo ilustratua ezarriz. Ekonomiaren egoerak hobera egin zuen, eta biztanleak ugaldu egin ziren.

XIX. mendea

Maiatzaren hiruko fusilamenduak, Iberiar Penintsulako Gerrako gertaera, Goyaren margoa

1793an, Frantziako Iraultzaren ondoan, Espainia gerran sartu zen Frantziako Errepublikaren aurka, Lehen Koalizioaren barnean. 1795ean sinatutako Basileako Bakearen ondorioz, Hispaniola uhartearen bi heren galdu zituen.[25] Hirugarren Koalizioaren Gerran, berriz, Frantziarekin elkar hartu zuen, baina Erresuma Batuko itsas armada nagusitu zitzaion Trafalgarko guduan.[26]

1808an, Napoleon Bonapartek Espainia inbaditu zuen, eta Karlos IV.ak Napoleonen anaia Josefen alde abdikatu behar izan zuen. Espainiar herriak ez zuen errege hori onartu, eta frantsesen aurkako Iberiar Penintsulako Gerra hasi zen. 1810ean, Cadizko Gorteak batzartu ziren, Bonaparteren kontrako indarrak batzeko eta konstituzio liberala idazteko.[27] 1814an, gudaroste espainiar eta britainiarrek garaitu zituzten Napoleonen osteak, eta borboitarrak itzuli ziren erregetzara Fernando VII.arekin. Penintsulako gerra profitatuz, Espainiak Ameriketan zeuzkan kolonia gehienetan iraultzak piztu, eta independentzia adieraziz joan ziren. 1825erako, Espainiak bi kolonia besterik ez zuen Ameriketan: Kuba eta Puerto Rico.[28]

Elisabet II.a

Fernando VII.ak Napoleonen kontrako gerran idatzi zen konstituzio liberala kendu eta errege absolutu gisa gobernatu zuen, 1820an burgesia liberalak beste konstituzio berri baten mendeko jartzera behartu zuen arte; Hirurteko Liberala izan zen. 1823an, ordea, Frantziako San Luisen Ehun Mila Semeen laguntzarekin, liberalismoa eraitsi eta absolutismoa ezarri zen berriro. Fernando VII.a hiltzean, Elisabet II.a bihurtu zen erregina, baina haren osaba Karlos Maria Isidrok ere galdegin zuen tronua; horrela lehertu zen Lehen Gerra Karlista. Ez zen dinastia afera hutsa: Elisabet erreforma liberalen eta zentralizazioaren alde zegoen; Karlosen aldekoak berriz, kontserbadoreak ziren, eta foruak errespetatzearen aldekoak.[29][15] 1840an liberalak nagusitu baziren ere, 1846an karlistak altxatu ziren Katalunian; orduan ere ez zuten arrakastatik izan.[30]

Lehen Errepublikaren aldarrikapena Bartzelonako Sant Jaume plazan, 1873ko otsaila

Elisabet II.aren erreginaldian jazarraldi militar ugari izan zen, bai aurrerazale, bai kontserbadore. 1868ko iraileko iraultzak eman zion hasiera Seiurteko demokratikoari. Erreginak erbestera alde egin behar izan zuen eta, ondoko urtean, gizonezkoen sufragio unibertsal zuzenez hautatutako gorte konstituziogileek konstituzio berria onartu zuten. 1870ean, gorteek Amadeo Savoiakoa hautatu zuten Espainiako errege. 1872an, Hirugarren Gerra Karlista hasi zen, karlisten altxamendu baten bidez.[31] 1873an Espainiako Lehen Errepublika aldarrikatu arren,[32] 1874an Borboien monarkia berrezarri zen, Elisabet II.aren seme Alfontso XII.a errege izendaturik.[33] 1876ko konstituzioa onartu zenetik aurrera, Práxedes Mateo Sagasta buru zuten liberalak eta Antonio Cánovas del Castillo buru zuten kontserbadoreak txandakatu ziren gobernuan.[34] Erregimen horren arabera, adin batetik gorako gizonek, ekonomiaz aberatsak edo goi ikasketadunak, bozkatu zezaketen hauteskundeetan: Espainiako biztanleriaren % 3a.

Mendean zehar burgesia indartu egin zen, eta Espainiako ekonomia garatzen hasi; industria iraultza, hala ere, ez zen mende bukaera arte gertatu. 1885ean, Alfontso XII.a hil zen, eta haren alarguna Maria Kristina izan zen erregeordea, Alfontso XIII.a adinduna izan arte.[34] 1895ean, Kubako Independentzia Gerra hasi zen, eta 1898an, USS Maine itsasontziaren hondoratzearen ostean, Estatu Batuek gerra deklaratu zioten Espainiari.[35] Estatubatuarrek azpiraturik, Espainiak itsasoaz bestaldean geratzen zitzaizkion koloniak galdu zituen: Kuba, Filipinak, Guam eta Puerto Rico. Testuinguru horretan sortu zen 98ko belaunaldia idazle taldea.[36]

XX. mendea

Alfontso XIII.a eta Miguel Primo de Rivera 1930ean

XX. mende hasieran, sozialismoak eta anarkismoak garrantzi handia hartu zuten, eta baita Katalunia eta Hego Euskal Herriko alderdi abertzaleek ere.[15] Espainia neutrala izan zen Lehen Mundu Gerran, eta hori onuragarria izan zen merkataritzarentzat. Baina Marokoko Protektoratu Espainiarrean piztutako Rifeko Gerrak galera handiak eragin zituen; gobernuaren eta monarkiaren ospeak lurra jo zuen, eta militarrak ez zeuden pozik. Horiek horrela, 1923ko irailaren 13an Miguel Primo de Rivera jeneralak estatu-kolpea jo zuen.

Primo de Riveraren diktadura 1930ean amaitu zen, eta ondoko urtean, 1931ko apirilaren 14an, Bigarren Errepublika aldarrikatu zen. Errepublika garaian, erreforma garrantzitsuak abiarazi ziren herrialdea modernizatzeko (nekazaritza erreforma, armadaren berregituratzea, hezkuntza erreforma), sufragio unibertsala ezarri zen, emakumeei boto eskubidea emanez, eta lehenbiziko autonomia estatutuak onartu ziren (Kataluniakoa 1932an, Euskadi eta Galiziakoak 1936an).[37][38] Lehenbiziko bi urteetan Niceto Alcalá Zamora izan zen presidentea, errepublikarren eta sozialisten laguntzarekin, eta Alejandro Lerroux 1933–1336 bitartean, eskuinaren babesarekin. Polarizazio politikoa oso handia zen, eta bortxakeriako ekintzak ere izan ziren: eliza eta komentuen erretzea, José Sanjurjoren matxinada, Casas Viejasko gertakariak, 1934ko Iraultza eta buruzagi politikoen aurkako atentatuak.[39][38][40]

Gernikako bonbardaketa, 1937ko apirilaren 26a.

1936ko otsaileko hauteskundeetan Fronte Popularra, ezkerreko alderdien koalizioa, nagusitu zen, eta Manuel Azaña izendatu zuten presidente. Errepublikaren erreformak geldiarazteko asmoz, uztailaren 17 eta 18an, armadaren zati handi batek estatu-kolpea jo zuen; hiri handi gehienek (Madril, Bartzelona, Bilbo, Valentzia, Málaga, Donostia), ordea, Errepublikari leial iraun zuten.[40] Espainia bi gunetan zatiturik gelditu zen, bata gobernu errepublikarraren mendekoa eta bestea matxinoek kontrolatzen zutena, eta Gerra Zibila hasi zen. Francisco Franco bilakatu zen buruzagi kolpista nagusia 1936ko udazkenean. Hauek Alemania Naziaren eta Italia Faxistaren laguntza handia izan zuten; errepublikarrek barneko eta kanpoko laguntza zuten, sozialistena, komunistena, eta zenbait liberalena, eta baita Sobietar Batasunarena ere. Hurrengo hiru urtean, milioi erdi bat gizabanako hil ziren: guda zelaian 300.000, eta errepresioaren ondorioz 200.000. Guda zelaietatik at egindako hilketa horietatik, 50.000 errepublikarren kontrolpeko eremuan izan ziren (faxisten estatu kolpearen ondorengo bost hilabeteko kaos hartan, ia guztiak), eta gainerakoak frankistek eragin zituzten. Errepublikar agintariek, beren kontrolpeko eremuan, hilketak gerarazten saiatu ziren; agintari frankistek, berriz, hilketa horiek egiten lagundu zuten, aurkariak eta aurkari izan zitezkeenak hiltzea beren gobernua sendotzeko nahita erabilitako estrategia izan zen.[41] Gerra 1939ko apirilaren 1ean amaitu zen, frankisten garaipenarekin.

Francisco Francok agindu zuen Espainian 1939-1975 bitartean

Gerra Zibila matxinoek irabazirik, Francisco Franco jarri zen estatuburu; demokrazia suntsiturik, diktadura ezarri zuen. Frankismoak gogor zapaldu zituen erregimenaren aurkariak, bereziki lehenbiziko urteetan. 400.000 lagun erbestera joan ziren, beste hainbeste kartzelatuak izan ziren, eta 50.000 hilaraziak.[42] 1937an sortutako Falange Española Tradicionalista y de las JONS zen legezko alderdi politiko bakarra.[43] Ardatzeko potentziekin kidetasun handiak bazituen ere, Francoren erregimenak neutral iraun zuen Bigarren Mundu Gerran.[44] Gerra ondoan, herrialdea isolaturik gelditu zen, eta Nazio Batuetatik at. 1955etik aurrera, egoera aldatuz joan zen; izan ere, Gerra Hotza zela eta, Estatu Batuentzat garrantzi estrategiko handia zuen Espainian base militarrak ezartzeak, eta Franco horretaz baliatu zen. Autoritarismoa, nazionalismoa, oso katolizismo kontserbadorea sustatzea (nazionalkatolizismoa), eta gaztelania ez beste hizkuntzak zapaltzea izan ziren frankismoaren politikaren ezaugarriak. 1959an, Maroko, espainiar eta frantziar protektoratu izandakoa, independizatu zen, eta 1968an Ginea Espainiarra. 1969an, Francok Joan Karlos Borboikoa, Alfontso XIII.aren biloba, izendatu zuen bere ondorengo,[45] eta hark estatuburuaren eginbeharrak hartu zituen bere gain diktadoreak osasuna galdu zuenean, 1974ean. Izan ere, diktadoreak Carrero Blanco almirantea zuen haren ondorengo izendatuta. Plan hori, baina, zapuztuta geratu zen, ETAren sona handiko bonba eraso batek hura hil zuenean, 1973ko abenduan.

Joan Karlos Borboikoa Espainiako errege izan zen 1975-2014 bitartean.

1975eko azaroaren 20an, Franco hil zenean, berehala ikusi zen diktadurak ez zuela luze iraungo. Carlos Arias Navarro zen gobernuko lehendakari eta postu horretan egon zen denboran argi erakutsi zuen ez zela gauza Espainian ezinbestekoa zen demokratizazio prozesua abian jartzeko, aldiz, erregimeneko ultren edo «bunkerraren» aginduetara egon zen azken unea arte. Begirale askoren iritzian, Juan Carlos de Borbón, zeina Joan Karlos I.a izenarekin Espainiako errege baitzen 1975eko azaroaren 27az gero, erregimeneko agintarien esanetara zegoen txotxongilo bat baino ez zen. Baina, 1976. urtearen erdialdera, Joan Karlos erregeak pertsona gazteago bat izendatu zuen gobernuko lehendakaritzarako, trantsizio demokratikoa egiteko gai izango zen norbait: Adolfo Suárez. Karisma handiko gizona eta politikari trebea izaki, Suárezek bideratu zuen Espainia aniztasunaren eta demokraziaren mundura, odol isurketarik gabe. Alderdi politikoen legeztatzea, amnistiaren legea, lehen hauteskunde libreak (1977ko ekaina) eta 1978ko konstituzio berri adostua izan ziren trantsizio demokratikoaren aldi garrantzizkoenak. Dena den, 1977ko Amnistia Legeak zigorgabe utzi zituen frankismoaren krimenak (114.266 lagun desagerturik), eta Gasteizko martxoaren 3ko edota Atochako sarraskien erantzuleak epaitu gabe gelditu ziren.[46]

Konstituzio berriak aukera eman zuen Espainiako herri gutxituetako nazionalismoek, konstituzio horretan nazionalitate historiko deitutakoek (Euskal Herria, Katalunia eta Galizia), erreibindikatzen zituzten autogobernu eskaerak autonomia estatutuen bitartez bideratzeko. Aldiz, estatuak, Rodolfo Martin Villa buru zuela, autonomien eredua Espainiako gainerako lurralde guztietara zabaldu zuen 1980tik aurrera, katalanen eta euskal herritarren indarrari kontrapisu egiteko.[47][48] LOAPA legea izan zen berdintze ahalegin horren lehen pausoa;[49] estatu eredu horri "kafea denontzat" deitu zaio ("café para todos").[47] Espainiako Koroak hasieratik hartu zuen Espainiako nazio batasunaren gidaritza sinbolikoa eta, hainbaten iritziz, erregearen parte hartzea funtsezkoa izan zen Antonio Tejero koronelak, 1981eko otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan egin zuen estatu-kolpe ahalegina menderatzeko orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta trantsizio demokratikoaren garaian politikari ausart eta abil gisa agertu, ez zen gauza izan bere proiektu zentristaren buruan (UCD) 1982ko hauteskundeak irabazteko, eta ordu arte oposizioan egondako Alderdi Sozialista (PSOE) igo zen agintera. Felipe González hautatu zuten gobernuko lehendakari.

Felipe González, Espainiako presidente 1982-1996 bitartean.

1982tik 1996ra, PSOE egon zen agintean; garai hori modernizazio eta eguneratze aro bat izan zen Espainiarentzat, eta mendebaldeko erakunde garrantzitsu batzuetan sartu zen (Europako Ekonomia Erkidegoa; NATOn, jende askoren oposizioarekin, nahiz sartzearen aldekoek erreferenduma irabazi zuten); sona handiko bi ekitaldi berezik ospe handia eman zioten Espainiari munduan: Bartzelonako Joko Olinpikoek eta Sevillako Erakusketa Unibertsalak, biak 1992an. Azkenean, ordea, hainbat ustelkeria kasutan eta GALen ekintza terroristetan zikindu ondoren, 1996ko martxoko hauteskundeak galdu zituen Felipe Gonzálezek Alderdi Popularraren (PP) mesedetan, eta alderdi horretako José María Aznar hautatu zuten Espainiako lehendakari.

XXI. mendea

2000. urteko hauteskundeak ere PPk irabazi zituen, aurrekoetan baino abantaila handiagoz, gehiengo absolutua erdietsi baitzuen José María Aznarren alderdiak. Beren desadostasunak gorabehera, Espainiako bi alderdi nagusiak, PP eta PSOE, bat etorri ziren Europar Batasunari buruzko ekonomia politikan, haren aldeko apustua egin baitzuten, zalantzarik gabe, eta zintzo bete baitzituzten Europatik markatu zitzaizkien ekonomia irizpideak: inflazioaren eta defizit publikoaren aurkako borroka eta diru politika zorrotzagoa. Politika horrek, beraz, arrakasta izan zuen eta, hala, 1999ko urtarrilean, euroa osatzen zuten estatuen artean zegoen Espainia.

Euskal terrorismoaren aurkako borroka, berriz, askoz ere auzi korapilatsuagoa izan zen, eta adostasunak eta desadostasunak sortu zituen, tarteka, alderdi nagusien artean. 1998an, ETAk alde bateko su-etena aldarrikatu zuen, euskal abertzale moderatuak (EAJ-PNV eta Eusko Alkartasuna) subiranotasun dinamika batean sartzearen truke, eta Madrilgo gobernuarekin negoziatzeko borondatea adierazi zuen, baina su-etenak ez zuen askorik iraun, 2.000. urtearen hasiera aldera, ETAk bertan behera utzi baitzuen eta berriz hasi baitzen atentatuak egiten, gero eta gogorragoak: politikarien, enpresaburuen, kazetarien eta edozein herritarren aurka.

2004ko martxoaren 11ko atentatuetako biktimen omenezko oroitarria

Bestalde, Aznarren agintaldian, Espainiak soldaduak bidali zituen bai Afganistanera eta bai Irakera, Estatu Batuetako George W. Bush lehendakariaren aginduz bi herrialde horietan egindako inbasioetan laguntzera; Irakeko Gerran parte hartzeak sekulako protestak eta manifestazioak eragin zituen Espainian, munduko beste bazter askotan bezala. 2004ko martxoaren 11n, legebiltzarrerako hauteskundeen bezperan, Espainian inoiz izan den atentaturik lazgarriena egin zuten Madrilen, 191 lagun hil eta 1.858 zaurituz. Gobernuak ETA izan zela zabaldu zuen, ideia horren kontrako zantzuak agertu ahala. Gobernuaren deskredituak piztutako krisiaren ondorioz, PP alderdiak gobernua galdu zuen, PSOEko Zapateroren alde.[oh 1]

2006an ETAk beste su-eten bat iragarri zuen, baina urtearen bukaeran hautsi zuen, Barajasko aireportuko terminal berrian bonba bat leherraraziz eta bi lagun hilez. 2008ko hauteskundeetan, José Luis Rodríguez Zapatero aukeratu zuten berriz ere Espainiako lehendakari. Hain zuzen, 2008. urtea jotzen da ekonomiaren krisialdiaren hasiera urtetzat Espainian. Hartutako haren kontrako neurriek handitu egin zuten aberatsen eta txiroenen arteko aldea. 2019an egindako kalkulu batek agerian utzi zuen argindarraren batez besteko prezioak soldatak zazpi halako igo zirela 13 urtean; Europako hirugarren argindar garestiena zuen 2019an, Alemania eta Portugaletik atzetik bakarrik.[50]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako Gobernua»

Espainia monarkia konstituzionala da. 1978an ezarritako konstituzioak estatuaren eta armadaren buru jartzen du erregea, eta erregetza herentziaz transmititzen da. Botereak honela daude banaturik:

  • Botere betearazlea Espainiako Gobernuak eta honen buru den Presidenteak osatzen dute. Egoitza Moncloako jauregian dago.
  • Botere legegilea Espainiako Gorteen esku dago. Bi ganbera ditu: Diputatuen Kongresua edo Behe Ganbera, eta Senatua edo Goi ganbera. Ahalmen betearazlea gobernuko lehendakariak du; erregeak izendatzen du lehendakaria, hauteskundeen emaitzaren arabera. Lehendakariak ministroak hautatzen ditu, eta horiek ministro kontseilua osatzen dute.
  • Botere judiziala epaile eta magistratu ezberdinez osatutako epaitegi eta tribunalen eskumena da, Erregearen izenean. Herrialdeko epaitegi nagusia Auzitegi Gorena da.

Diputatuen Kongresuaren osaketa
2016ko Espainiako hauteskunde orokorren ondoren
Alderdia Eserlekuak
Alderdi Popularra (PP)
 
 137
Espainiako Langile Alderdi Sozialista (PSOE)
 
 110
Ahal Dugu-Ezker Batua-Equo (Podemos–IU–Equo)
 
 71
Herritarrak - Herritarron Alderdia (C's)
 
 32
Kataluniako Ezker Errepublikarra (ERC–CatSí)
 
 9
Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa (CDC)
 
 8
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV)
 
 5
Euskal Herria Bildu (EH Bildu)
 
 2
Kanariar Koalizioa-Kanarietako Alderdi Nazionalista (CC–PNC)
 
 1
Guztira 350 eserleku.

Senatuaren osaketa
2016ko Espainiako hauteskunde orokorren ondoren
Alderdia Eserlekuak
Alderdi Popularra (PP)
 
 151
Espainiako Langile Alderdi Sozialista (PSOE)
 
 63
Elkarrekin Ahal Dugu (Podemos–IU–Equo)
 
 23
Kataluniako Ezker Errepublikarra (ERC–CatSí)
 
 12
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV)
 
 6
Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa (CDC)
 
 4
Herritarrak - Herritarron Alderdia (C's)
 
 3
Kanariar Koalizioa-Kanarietako Alderdi Nazionalista (CC–PNC)
 
 1
Gomerako Talde Sozialista (ASG)
 
 1
Euskal Herria Bildu (EH Bildu)
 
 1
Aldaketa (Cambio-Aldaketa)
 
 1
Guztira 264 eserleku.

Alderdi politikoak

Estatu eremuko alderdi nagusiak
  • PSOE: Espainiako Langile Alderdi Sozialista, Partido Socialista Obrero Español
  • PP: Alderdi Popularra, Partido Popular
  • VOX: Vox
  • UP (Podemos-IU): Elkarrekin Ahal Dugu, Unidas Podemos
  • Cs: Herritarrak – Herritarron Alderdia, Ciudadanos – Partido de la Ciudadanía
  • MP: Herrialde Gehiago, Más País
Erkidegoetako alderdi nagusiak

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Autonomia Erkidego» eta «Espainiako probintziak»

Espainia 17 eskualde administratibotan banatua dago, autonomia erkidego izenekoak. Erkidego bakoitzaren lurraldea probintzia batean edo gehiagotan zatiturik dago. Guztira 50 probintzia dira. Bi hiri daude eurek bakarrik autonomia dutenak, autonomia hiri izenekoak. 8.111 udalerri daude.

Espainiako probintzien gaztelaniazko izenak XXI. mendean.

Defentsa

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako Indar Armatuak»

Espainiako Indar Armatuak (siglak: FFAA edo FAS) edo Espainiako Armada da Espainia babesten duen erakunde militarra. Buruzagi Gorena Filipe VI.a erregea da, eta María Dolores de Cospedal Defentsa ministroa. Espainiako Konstituzioan ezarrita dagoenez,[51] Indar Armatuak honela banatuta daude:

Horrezaz gainera, hiru armadetako militarrez osaturiko bi unitate daude: Errege Guardia eta Larrialdi Unitate Militarra. Gerra kasuetan, Guardia Zibilak ere parte hartzen du armadan.

Demografia

Biztanleria

Espainiako biztanleriaren dentsitatea (2008).

2016an Espainiak 46,4 milioi biztanle zituen;[2]; dentsitatea 92 biztanle kilometro koadroko da. Biztanleen % 76,9 hiritan bizi da. Jaiotza eta heriotza indizeak Europako gainerako herrien antzekoak dira. Emankortasun indizea oso txikia da, 1,49 haur emakumeko (2016); bizi itxaropena berriz munduko handienetakoa, 81,7 urtekoa, 78,7 urtekoa gizonezkoentzat, eta 84,9-koa emakumezkoentzat. Biztanleak adinka hartuta, 0-14 urte bitartekoak % 15,4 dira, 15-24 urte bitartekoak – % 9,6, 25-54 urte bitartekoak – % 45,2, 55-64 urte bitartekoak – %11,9, eta 65 urtetik gorakoak – % 17,8.[6] Datu horiek argi eta garbi erakusten dute gizartea geroz eta zaharragoa dela, horrek etorkizunerako dakartzan arazo guztiekin (erretiratu asko eta langile gutxi).

Biztanleriaren banaketa geografikoa aldatzen ari da. 1950–60 inguruko migrazio mugimenduak, Espainia barneko mugimenduak, landatik hirirakoak eta barnealde nekazaritik periferia industrialerakoak izan ziren, batez ere. Baina periferia horretara industria astunaren krisia etorri zenez geroztik, gauzak aldatu egin dira. Hala, tradizioz industrialak izan diren eskualdeak biztanleria galtzen ari diren bitartean (batez ere, Asturiasen eta Euskadin, Katalunian gutxiago), ekonomia anitzagoa duten eskualdeak (Balear Uharteak, Kanariak, Valentzia…) dira, gaur egun, biztanle gehien erakartzen dutenak.

Banaketa etnikoa

Hizkuntzaz, kulturaz eta ohituraz –hala nola klimaz, paisaiaz, bizimoduz, etab.– aniztasun handia dago Espainiako erresumaren baitan. Francoren diktadura garaian (1939–1975), estatuak aniztasun horiek ezabatzeko ahalegin handiak egin bazituen ere, diktadura amaitu zenez geroztik, eta lurraldearen politika antolamendu berriari esker (autonomia estatutuak) beren kultura eta hizkuntza aberastasuna garatzeko aukera izan dute Espainia osatzen duten nazionalitate historiko eta gainerako eskualdeek. Ijitoak XVI. mendean iritsi ziren, eta 750.000-1.000.000 dira gaur egun.[52]

Bestalde, kontuan izan behar da, Espainia tradizioz emigranteen herria izan bada ere (Ameriketara, Europara…), azken urteotan immigrazio lurralde bilakatu dela, nahiz eta atzerritar kopurua zehaztea nahiko zaila izan, asko eta asko ezkutuka sartzen baitira. Atzerritarren erdiak, gutxi gorabehera, europarrak dira, baina latino-amerikarrak eta afrikarrak ere asko dira, Maroko eta Magreb aldekoak gehienak, baina Saharaz hegoaldekoak ere bai; ez da ahaztu behar Afrikatik Europarako ate naturaletako bat dela Espainia.

Hizkuntzak

Espainiako hizkuntzak
     Gaztelania, estatu osoan mintzatua      Katalana edo valentziera      Galiziera      Euskara      Astur-leonesa      Aragoiera      Aranera
Sakontzeko, irakurri: «Espainiako hizkuntzak» eta «Gaztelania»

Espainiera edo gaztelania moderno estandarra mintzatzen da; katalana, galiziera, euskara, aranera, aragoiera, asturiera, kaloa, Espainiako zeinu hizkuntza eta Kataluniako zeinu hizkuntza ere mintzatzen dira. Gainera, Portugaleko mugako zenbait lekutan (Extremaduran) fala eta extremadurera mintzatzen dira, eta Ceutan eta Melillan arabiera eta errifiera. Espainieraz mintzatzeko gai dira Espainiako biztanle gehien-gehienak; gainerakoan, hau da hizkuntzen banaketa: katalana – % 17; galiziera – % 7; euskara – % 2; besteak – % 1. Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina zenbait autonomia erkidegotan, beste hizkuntzekin koofiziala da.

Hauek dira:

Erlijioa

Sakontzeko, irakurri: «Erlijioa Espainian»

1978ko Espainiako Konstituzioaren 16.3 artikuluak Espainia estatu akonfesionaltzat definitzen du: «Erlijio batek ere ez du izango estatu-izaerarik». Gainera, erlijio askatasuna bermatzen du. Estatuko erlijio nagusia katolizismoa da. Eliza Katolikoa da Konstituzioan aipatzen den bakarra, 16.3 artikuluan zehazki: «Botere publikoek [...] Eliza Katolikoarekin eta beste erlijioekin lankidetza-harremanak izango dituzte». 2023ko otsailean CISek egindako inkestan azaldu zenez, biztanleen % 56 katolikoa da, % 27,2 ateo edo erlijiogabea, % 12,6 agnostikoa eta % 2,7 beste erlijio baten jarraitzailea.[53] 2005ean New York Timesek egindako ikerketa baten arabera, espainiarren % 18 besterik ez da joaten erregularki mezetara. 30 urte baino gutxiago dituztenen artean, ehuneko hori % 14ra jaisten da.

Erlijioak Espainian 2023an[54]
Erlijioa Ehunekoa
Katolikoak
 
 56%
Erlijiogabe eta ateoak
 
 27.2%
Agnostikoak
 
 12.6%
Bestelakoak
 
 2.7%
iturria CIS[54]

Hiri nagusiak

Espainia: biztanle gehien duten udalerriak
2014 INE[55]
Post. Izena Autonomia erkidego Biztanleak Post. Izena Autonomia erkidego Biztanleak
Madril
Madril
Bartzelona
Bartzelona 		1 Madril Madril 3.165.235 11 Alacant Valentzia 332.067 Valentzia
Valentzia
Sevilla
Sevilla
2 Bartzelona Katalunia 1.602.386 12 Kordoba Andaluzia 328.041
3 Valentzia Valentzia 786.424 13 Valladolid Gaztela eta León 306.830
4 Sevilla Andaluzia 696.676 14 Vigo Galizia 294.997
5 Zaragoza Aragoi 666.058 15 Gijón Asturias 275.735
6 Málaga Andaluzia 566.913 16 L'Hospitalet Katalunia 253.518
7 Murtzia Murtzia 439.712 17 A Coruña Galizia 244.810
8 Palma Balear Uharteak 399.093 18 Gasteiz Euskadi 242.092
9 Las Palmas Kanariak 382.283 19 Granada Andaluzia 237.540
10 Bilbo Euskadi 347.574 20 Elx Valentzia 228.647

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako ekonomia»
Espainia Schengen eremuko, Euroguneko eta Europar Merkatu Bakarreko kidea da

2017an, munduko 14. indar ekonomikoa zen Espainia, BPGaren arabera, Europar Batasuneko 5.a, eta Euroguneko 4.a. 2008ko Atzeraldi Handia baino lehen, munduko 8. postura iritsi zen.[56] BPGren banaketa, sektoreka, ondorengo hau da: % 2,5 besterik ez dagokio nekazaritzari, industriari – % 22,4, eta zerbitzuei – % 75,1 (2016). Biztanleria aktiboaren sektorekako banaketari dagokionez, lehen sektorean enplegatzen da biztanleria aktiboaren % 4,2, bigarren sektorean langileen – % 24, eta hirugarren sektorean edo zerbitzuetan biztanleria aktiboaren – % 71,7 (2009).[6]

Benidorm, Europako turismo gune garrantzitsuenetakoa.

XX. mendearen erdialdea arte Espainiako ekonomia arkaikoa, garapen eskasekoa eta autarkikoa izan bazen ere, modernizatze prozesu azkarra bizi izan du 1960 ingurutik aurrera. 1960ko hamarkadako hazkunde tasa handien ondoren («espainiar miraria» deitu zitzaion), motelaldi serioa bizi izan zuen (petrolioaren krisialdia) 1974tik 1985 aldera arte. 1986tik 1991era, ordea, beste aurrerakada bortitz bat izan zuen eta, 1992tik 1994 ingurura gainbehera txiki bat izan ondoren, 1995etik mende amaiera arte hazten jarraitu zuen ekonomiak Espainian (1997an, % 3,2ko hazkundea). 1986an Europar Batasunarekin bat egin izanak guztiz baldintzatu zuen, geroztik, Espainiako agintariek bideratu zuten ekonomia politika. Hainbat gizarte arazo gorabehera, zorroztasunaren aldeko apustua egin zen Maastrichteko Itunean zehaztutako konbergentzia irizpideak errespetatu ahal izateko. Hala, austeritate neurriak hartzeari, aurrekontu zorrotzak egiteari eta diru politika estuagoa bultzatzeari esker, Espainiak goian aipatutako irizpide gehienak bete ahal izan zituen, eta 1999ko urtarrilaren 1ean euroan integratu ahal izan ziren herrialdeen zerrendan sartu zen. 1998ko udaberrian, Europar Batzordeak Espainiako emaitza ekonomikoen azterketa egin zuenean, zor publikoaren indizea zegoen soilik Maastrichten erabakitako irizpideetatik kanpo. Aldiz, irizpide horien barruan sartzen ziren inflazioa (% 2, 1997an), aurrekontu defizita (% 2,9), interes tasen bilakaera eta pezetaren parekotasuna aurreko bi urteetan zehar. XXI. mende hasierako higiezinen burbuila lehertzean, krisi sakonean sartu zen estatu osoa ordura arte eraikuntzak BPGaren % 16 ematen baitzuen, eta langile-tasa % 12 zen.[57] Krisiaren ondoren, langabezia tasa ia % 20ra igo zen;[58] eta, Finantza Ministroaren arabera, «azken mende erdiko atzeraldi sakonenean sartu zen».[59]

Langabezia-tasa probintzien arabera (2015).

2017an, bigarren langabezia-tasarik handiena zuen Europar Batasuneko herrialdeen artean;[60] 2019an, % 14ko langabezia tasa zuen; Santiago Niño-Becerra ekonomialariak ohartarazi du, baina, beste % 15 nahigabeko azpienpleguan zebilela. Urte horretan, halaber, langabezia-tasa % 33koa zen eta, 16tik 24 urte artekoen tartean, % 70ekoa.[61] Desberdintasun sozialik handiena Euroguneko herrialdeen artean, herritarren artean errenta erabilgarriak duen banaketari begiratuta. 2006az geroztik, nabarmen handituz joan da desberdintasun sozial hori: gehien irabazten dutenen eta gutxien irabazten dutenen arteko aldea gero eta handiagoa da.[62] Autonomia erkidegoen artean, Madril (32.723 euro 2016an), Euskadi (31.805 euro) eta Nafarroak (29.807 euro) dute per capita errenta handiena, eta Extremadura (16.369 euro) eta Andaluziak (17.651 euro) txikiena.[63]

Azpiegiturak

Garraioa

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako literatura»

Espainiar idazle oso ezagun eta miretsiak daude literaturaren historian, guztien aurretik Miguel de Cervantes baina baita Benito Perez Galdos, Emilia Pardo Bazan, Miguel de Unamuno, Antonio Machado, Juan Ramón Jiménez egile klasikoak ere, besteak beste, edo Camilo José Cela garaikidea.

Kirolak

Azken urteetan, badira mundu mailan nabarmendu diren kirolari espainiarrak. Fernando Alonso 1 Formulako Munduko Txapelketa 2005. urtean, Rafael Nadal, egun 60 partida segidan irabazita eta hainbat Roland Garros eskuan dituelarik. Espainiako Lehen mailako futbola munduan aurkitu daitezkeen jokalari onenekin osatuta dago, munduko ligarik onenetakoa omen da adituen ustez. Espainiako Itzulia delako lasterketa da txirrindularitzan nabarmentzen dena, hala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean egiten da lasterketaren bat edo bi urtean. Txirrindularirik nabarmenena Alejandro Valverde da.

Gastronomia

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako gastronomia»

Espainiako gastronomiak platerak prestatzeko era asko ditu, herrialdea osatzen duten eskualde ezberdinen ekarpenekin aberasten dena. Jatorrizko sukaldaritza, landa- eta kosta-estiloen artekoa da, kultura askoren eta paisaien eta klimen aniztasuna adierazten duena.[64] Historian zehar, Espainia konkistatu duten herriek eta baita espainiarrek berek konkistatu eta kolonizatu dituzten herriek eragin handia izan dute espainiar sukaldaritzan. Egoera horrek sukaldaritzako teknika eta osagai ugari eman dizkio.

Hedabideak

Sakontzeko, irakurri: «Telebistaren historia Espainian»

Herrialde komunikabide nagusiena telebista da. Espainiak irrati eta telebista kate publikoak ditu, RTVE erakundeak kudeatzen dituenak. Telebista kate nagusienak La 1, La 2, Antena 3, Cuatro, Telecinco eta laSexta dira. Kate guzti hauek pribatuak dira La 1 eta 2 izan ezik.

Egunkari irakurrienen artean El País eta El Mundo ditugu; ABC, La Razón, Público, La Vanguardia eta La Gaceta bi horien atzean daudelarik. Kirol egunkarien artean irakurrienak Marca eta As dira.

Jaiegun ofizialak

Jaiegun ofizialen zerrenda urtero zehazten da. Espainia guztirako jaiak ondorengoen artean aukeratzen dira;

Aurreskua
Castell
Jaiak
Data Izena Oharra
Urtarrilak 1 Urteberri-eguna
Urtarrilak 6 Epifania Errege Magoen eguna
Martxoak 19 San Josef (ez estatu osoan)
Martxoa edo apirila Ostegun Santua (ez da jaieguna estatu osoan)
Martxoa edo apirila Ostiral Santua
Martxoa edo apirila Pazko Astelehena (ez da jaieguna estatu osoan)
Maiatzak 1 Lanaren Eguna
Uztailak 25 Done Jakue Espainiako zaindaria Eliza Katolikoarentzat (ez da jaieguna estatu osoan)[65]
Abuztuak 15 Andre Mariaren Jasokundea
Urriak 12 Espainiako Jai Nazionala Amerikako aurkikuntzaren data, Hispanitatearen Eguna eta Pilarreko Andre Maria
Azaroak 1 Santu Guztien Eguna
Abenduak 6 Konstituzioaren Eguna 1978ko Konstituzioaren onarpenaren data
Abenduak 8 Andre Maria Sortzez Garbia Espainiaren zaindaria Eliza Katolikoarentzat[66]
Abenduak 25 Eguberri Eguna Jesus Nazaretekoaren jaiotza

Estatu mailako 9 jaiegunez gain, autonomia erkidego bakoitzak bi jaiegun ezar ditzake, eta udalerri bakoitzak beste bi. Horrela, 13 edo 14 izanen da gehienezko kopurua guztira.

Gizateriaren Ondarea

Sakontzeko, irakurri: «Gizateriaren Ondare»

Espainia munduko 2. estatua Gizateriaren Ondare izendatuta dituen monumentu kopuruari dagokionez, Italiaren atzetik.

Güell parkea.
Segoviako Alkazarra.
Guadalupeko monasterioa.
San Millán de Suso.
Elxeko palmadia.

Euskal diaspora

Oharrak

  1. ↑ Bonba erasoak aldirietako sareko lau trenetan izan ziren, jendez beteta zeudenean: 191 lagun hil eta 1.858 zauritu zituzten. Gobernuak berehala egotzi zion atentatua ETAri, eta bertsio hori hedarazi, Espainian bertan ez ezik, nazioarteko bai erakundeetan eta bai hedabideetan, nahiz berehala hasi ziren terrorista islamisten zantzuak agertzen, eta ETAk hurrengo egunean gezurtatu bere parte hartzea. Atentatua gaitzesteko egindako manifestazio jendetsuetan, jende askok agertu zion gobernuari bere mesfidantza eta egia jakin-nahia. Al Kaedako zelula islamistek erreibindikatu zuten atentatua, baina gobernuak, bere alderdiak eta inguruko hedabideek ez zuten hori aintzat hartu nahi izan, eta ETAri egotzi nahi izan zioten; oposizioak eta herritar askok, ordea, gezurretan ibili izana egotzi zioten gobernuari. 2008an, epaiketa egin ondoren, Auzitegi Gorenak terrorista islamisten sare bat kondenatu zuen atentatu horrengatik. Atentatua izan eta handik hiru egunera, hauteskundeak egin ziren, eta alderdi sozialistak irabazi eta José Luis Rodriguez Zapatero aukeratu zuten herritarrek presidente.

Erreferentziak

  1. ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. ↑ a b (Gaztelaniaz) Población residente en España. Datos provisionales a 01/07/2016. Instituto Nacional de Estadística, Ine.es (Noiz kontsultatua: 2017-6-2).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo. expansion.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-13).
  4. ↑ «Espainiako Estatua» Auñamendi Eusko Entziklopedia. (Noiz kontsultatua: 2017-6-2).
  5. ↑ (Ingelesez) A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1. Londres: Longmans, Green & Co, 14 or. ISBN 9781443740548..
  6. ↑ a b c (Ingelesez) The World Factbook: Spain. CIA.gov (Noiz kontsultatua: 2017-6-2).
  7. ↑ a b c d Garizurieta, Marga; Sola, Carmen; Barinagarrementeria, Mª Dolores. Geografia, Batxilergoa 2.. Erein argitaletxea, erein.eus (Noiz kontsultatua: 2017-6-2).
  8. ↑ World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated – (see p.3). schweizerbart.de (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  9. ↑ World Map of Köppen-Geiger Climate Classification. city-data.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  10. ↑ World Map of Köppen-Geiger climate classification. wikimedia.org (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  11. ↑ 'First west Europe tooth' found. news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2017-6-2).
  12. ↑ Los asentamientos fenicios. artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  13. ↑ La colonización griega. artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  14. ↑ a b (Ingelesez) Rinehart, Robert; Jo Ann Browning, Seeley. A Country Study: Spain. Chapter 1 – Hispania. Library of Congress Country Series, loc.gov (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  15. ↑ a b c d e f g h Espainia. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  16. ↑ (Ingelesez) Fernandez-Morera, Dario. Life as a dhimmi in medieval Islamic Spain. world.wng.org (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  17. ↑ (Ingelesez) Glick, Thomas F.. Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations. libro.uca.edu (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  18. ↑ a b (Ingelesez) Payne, Stanley G.. A History of Spain and Portugal; Chapter 2: Al-Andalus. libro.uca.edu (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  19. ↑ (Ingelesez) Payne, Stanley G.. A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia. libro.uca.edu (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  20. ↑ Martin, Xabier. Herio Beltzaren eragilea. berria.eus (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  21. ↑ (Ingelesez) Muslim Spain (711-1492). bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2017-6-3).
  22. ↑ (Gaztelaniaz) «Pacificación interna y medidas unificadoras» Artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  23. ↑ (Gaztelaniaz) de las Heras, José Luis. El proyecto europeísta de Carlos V. Cervantesvirtual.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-4).
  24. ↑ «Austria txikiak» Hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Giménez López, Enrique. «La Paz de Basilea» artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  26. ↑ (Gaztelaniaz) «La batalla de Trafalgar, la última victoria de Nelson» National Geographic (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Sánchez Mantero, Rafael. «El camino hacia las Cortes» Artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  28. ↑ (Gaztelaniaz) Lara Peinado, Federico; Córdoba Zoilo, Joaquín. «La independencia del Imperio Español» Artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  29. ↑ «Lehen karlistaldia: 1833-1840» Karlismoa Euskal Herrian. Euskomedia Fundazioa (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  30. ↑ «Liberalen nagusitasuna: 1840-1868» Karlismoa Euskal Herrian. Euskomedia Fundazioa (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  31. ↑ «Garaipena lortzeko beste aukera bat: 1868-1876» Karlismoa Euskal Herrian. Euskomedia Fundazioa (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  32. ↑ (Gaztelaniaz) Bahamonde, Angel. «La I República» Artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  33. ↑ (Gaztelaniaz) Dardé, Carlos. «La Restauración» artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  34. ↑ a b «Espainiako Errestaurazioa» Hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  35. ↑ (Gaztelaniaz) Dardé, Carlos. «La guerra de Cuba» artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2017-6-6).
  36. ↑ «98ko belaunaldia (I)» Hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2017-6-7).
  37. ↑ (Gaztelaniaz) «La Constitución de 1931 y el bienio reformista» Historiasiglo20.org (Noiz kontsultatua: 2017-06-07).
  38. ↑ a b (Gaztelaniaz) «El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las elecciones de 1936 y el Frente Popular» Historiasiglo20.org (Noiz kontsultatua: 2017-06-07).
  39. ↑ de la Granja Sáinz, José Luis; Ugarte Tellería, Javier. «Guda Zibila 1936-1939» Auñamendi Eusko Entziklopedia (Noiz kontsultatua: 2017-06-07).
  40. ↑ a b (Gaztelaniaz) Tamames Gómez, Ramón. Breve historia de la guerra civil. Ediciones B (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Constenla, Tereixa. (2011-03-27). «España masacrada» El País.
  42. ↑ Mendiola Gonzalo, Fernando. «Frankismoa: Errepresioa, erregimenaren oinarria» Auñamendi Eusko Entziklopedia (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  43. ↑ Mendiola Gonzalo, Fernando. «Frankismoa: Lau Hamarkadetako diktadura (1936-1975): Erregimenaren egituratze politikoa» Auñamendi Eusko Entziklopedia (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  44. ↑ (Gaztelaniaz) Egido León, María de los Ángeles. «Franco y las potencias del Eje: la tentación intervencionista de España en la Segunda Guerra Mundial» Espacio, Tiempo y Forma (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  45. ↑ «Franco Bahamonde, Francisco» Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  46. ↑ Udalaitz, Daniel. «Gasteizko sarraskia 1976: “Ez dago hilketengatik erantzukizunak eskatzeko borondate politikorik”» Argia (Noiz kontsultatua: 2017-6-8).
  47. ↑ a b (Gaztelaniaz) AGENCIAS. (2011-01-24). «Bono, sobre las autonomías: La fórmula "café para todos" fue un error que se debe corregir» RTVE.es (Noiz kontsultatua: 2020-01-12).
  48. ↑ (Gaztelaniaz) Villascusa, Ángel. «¿Por qué León se unió a Castilla? Un exministro franquista, un recurso fallido al Constitucional y un contrapeso a los nacionalistas» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-01-12).
  49. ↑ Urain, Jon O.. «Higadura baten kronika» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-01-12).
  50. ↑ (Gaztelaniaz) Ruiz, Javier. (2019-05-22). «El drama eléctrico en España: la luz sube siete veces más que los salarios» Cadena SER (Noiz kontsultatua: 2019-05-24).
  51. ↑ Espainiako Konstituzioa, gai militarrei dagokienez.
  52. ↑ (Gaztelaniaz) Diagnóstico social de la comunidad gitana en España. msc.es (Noiz kontsultatua: 2017-6-5).
  53. ↑ (Gaztelaniaz) Barómetro de febrero 2023. .
  54. ↑ a b Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman erlijio izeneko erreferentziarako
  55. ↑ (Gaztelaniaz) Cifras oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de enero, ine.es
  56. ↑ (Gaztelaniaz) «España cae en el ránking: pasa de la 8º a la 14º economía del mundo» Expansión (Noiz kontsultatua: 2017-06-11).
  57. ↑ (Ingelesez) «Global Guru Analysis» The Global Guru (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).
  58. ↑ «» «Mounting joblessness in Spain — and worse to come», The Economist, 2009-01-22.
  59. ↑ (Ingelesez) «Spain faces deepest recession in 50 years», Spanish News, 2009-01-18.
  60. ↑ «Hamabost milioi eta erdi langabe» Berria 2017-05-03 (Noiz kontsultatua: 2017-06-12).
  61. ↑ (Gaztelaniaz) Becerra, Santiago. (2019). «A nivel individual se vivirá en una incertidumbre permanente» Gara: 22-23. 2019-06-09.
  62. ↑ (Gaztelaniaz) Delgado, Cristina; Mars, Amanda. (2012-10-10). «España es el país con mayor desigualdad social de la eurozona» El País.
  63. ↑ (Gaztelaniaz) Delgado, Cristina. (2017-03-30). «Cinco comunidades han recuperado ya el PIB por habitante anterior a la crisis» El País.
  64. ↑ Robuchon, Joël. (2004). España. in: Larousse gastronomique en español. Bartzelona: Larousse, 462-465 or. ISBN 9788483325278..
  65. ↑ (Gaztelaniaz) «Santoral», Diocesismalaga.es.
  66. ↑ (Gaztelaniaz) Madrilgo «Santoral», Archimadrid.es.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Espainia



Mediterraneo itsasoa inguratzen duten estatuak

 Albania ·  Aljeria ·  Bosnia-Herzegovina ·  Egipto ·  Eslovenia ·  Espainia ·  Frantzia ·  Gibraltar ·  Grezia ·  Israel ·  Italia ·  Kroazia ·  Libano ·  Libia ·  Malta ·  Monako ·  Montenegro ·  Maroko ·  Palestina ·  Siria ·  Tunisia ·  Turkia ·  Zipre

Europako bandera Europar Batasuneko estatu kideak Europako bandera

Alemania · Austria · Belgika · Bulgaria · Danimarka · Errumania · Eslovakia · Eslovenia · Espainia · Estonia · Finlandia · Frantzia · Grezia · Herbehereak · Hungaria · Irlandako Errepublika · Italia · Kroazia · Letonia · Lituania · Luxenburgo · Malta · Polonia · Portugal · Txekia · Suedia · Zipre

Sartzeko negoziatzen ari direnak: Albania · Ipar Mazedonia · Montenegro · Serbia · Turkia

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Espainia&oldid=9814668"(e)tik eskuratuta