Euskal Herriko matriarkatua

Euskal Herriko matriarkatua edo euskaldunen matriarkatua euskaldunen antzinako gizarteari buruzko teoria bat da, gizarte hura matriarkatuan oinarritua zela dioena. Zenbait autorek teoria hori aldezten dute; beste autore askok, berriz, aurkakoa diote, eta emakumea menderatzeko asmakeriatzat jotzen dute.

Baserriko etxekoandreak izaten dira baserriko produktuen salmenta kudeatzen dutenak, baserriko esfera ekonomikoaren atal garrantzitsu bat kontrolatuz horrela.

Teoriaren sorrera

Bachofenen, Morganen eta Tylorren lanek, hainbat elezaharren interpretazioa eginez aitzinako matriarkatuaren teoria sortu zuten XIX. mendeko bigarren zatian, ideologia burgesa eta eboluzionismoaren teoriak agintzen zuten unean. Teoria hori laster zabaldu zen, eta, Euskal Herrian, matriarkatuaren teoriari heldu zioten hainbat autorek. Joxemiel Barandiaran eta Julio Caro Baroja euskaldunen matriarkatuaren teoriaren aldekoen artekotzat jo ditzakegu, baita azken honen ondorengo eta jarraitzaile izango ziren Ortiz-Oses, Txema Hornilla eta Letamendia ere, autore hauen eraginez 1980ko hamarkadan indar handia hartu zuen euskaldunen matriarkatuaren teoriak. Mariren mitoa erabili izan da askotan euskaldunen matriarkatua izan zela esateko elementu oinarrizko eta garrantzitsuen bezala, eta lan hauek ere oinarri hori jasotzen zuten^[1].

Hasieratik kritikak jaso zituen matriarkatuaren teoriak, Mainek (1861) teoriaren lehen autoreei aurre egin zien patriarkatua unibertsala zela esanez^[2]. 1980-1990 hamarkadetan eztabaida gori-gorian egon zen. Benberger-ek (1979) mitoa eta teoria ez direla nahastu behar esan zuen. Euskal Herrian ere izan zen kritikarik, Aranzadik esaterako El milenarismo vasco (1981) liburuan teoriaren berrikuspena eta kritika egin zuen.

Feministen artean ordea, ez zen jarrera oso argirik azaldu, matriarkatuaren teoriak aldekoak nahiz aurkakoak zituen. Euskal Herrian, 1985. urtean hainbat autoreren artean osatutako Mujer vasca: imagen y realidad liburuak euskaldunen matriarkatuaren teoria berrikusi eta kritika egin zion. Teoria euskal nazionalismoarekin zituen harremanak aztertu ziren besteak beste lan honetan eta idealaren eta benetako praktikaren arteko kontraesanak azpimarratu ziren^[3].

Matriarkatuaren teoria sarritan errepasatua eta berrikusia izan den arren, eta hemen matriarkatua izan zela esateko eman izan diren arrazoiak historian baino elezahar eta mitoetan oinarrituak izan diren arren, oraindik indarra izaten jarraitzen du uste honek.

Teoria

Matriarkatua emakumeak gizartearen boterea izan duen gizarte-antolaketari deitzen zaio. Beste modu batera ere ezagutzen da botere hau, ginekokraziaz, hain zuzen ere. Ezaugarriak honako hauek izango lirateke:

Emakumearen paper garrantzitsua gizartean eta ekonomian.
Emakumearen lurralde jabetza.
Matrilokalitatea.
Amaren anaiak autoritate ekintzak burutzea.
Matrilinealitatea.
Gizonen elkarte sekretuak egotea.
Ilargi Jainko femeninoa gurtzea^[4].
Aztien andere handia.
Hildakoei kultua.

Ezaugarri hauek zituen matriarkatua aurkitu zuela uste izan zuen Caro Barojak Los Pueblos del Norte liburuan eta Ortiz-Oses idazleak matriarkalismo euskaldunaren kultura konplexua ere aurkitu zituen. Matriarkatuaren tesia gehien zabaldu zuen liburua Caro Barojarena izan zen eta gaur egun ere oraindik horretan dihardu.

Matriarkatuaren alde egiteko argumentuak azaldu baino lehen, matriarkatuaren ikerketa orokorren ildoak bi dira:

Lehenengo ildoa, matriarkatua zorrozki ulertzen duten idazleak dira, hau da, Bachofen, Morgan eta Engels eta hauek eragindako Krutwig, Letamendia eta Txema Hornilla.
Bigarren ildoa, matriarkatua zentzu zabalagoan ulertzen duten Tylor, Schmidt eta hauen eraginpeko idazleak, Caro Baroja, Barandiaren eta Ortiz-Oses ditugu.

Krutwig aipaturik esan beharrekoa da, euskal matriarkatuari buruzko ikerketak egin zituzten bakarrak ez zirela euskaldunak izan. Aipaturiko idazleaz gain, Mayr eta Borneman eta Douglass ere aritu ziren lan honetan.

Hona hemen matriarkatua egon dela esateko erabili diren oinarriak, garrantziaren arabera ordenatuz:

Los Pueblos del Norte-ri buruz Caro Barojak egindako ikerketa. Bertan Estrabonek Geografia lanean emandako informazioa erabiltzen du eta bere egokitasuna defenditzen du. Ezaugarri matriarkal-nekazariek gaur egun arte iraun dutela esaten du.
Barojak senidetasun terminologiak euskaraz azterturik, familia antolaketa zaharrenak berreraiki ahal izateko hizkuntza erabiltzen da oinarri moduan. Honela beste garai batean familiaren barnean hierarkia gehien aitonek zutela, belaunaldia 'so' atzizki bidez sortutako hitz konposatuak adieraziko zutela eta 'ba' atzizkiak emakumearen aldeko erlazioak goraipatzeko ñabardura duela ondorioztatzen du. Beraz, bere iritziz, egungo euskal familiaren jatorria ez da familia patriarkala.
Euskal familiari buruzko ikerketak herentzia eta senidetasuna emakumeen aldetik transmititzen dela zioten, lan banaketan emakumeak duen paperarekin erlazionatuz^[5]^[6].
Auzitegi Foralean emakumeen berdintasun juridikoa erakusten duten informazioak. Ekonomian duen garrantzia, gizarteko kontsiderazioa, etxeko nagusitasuna, ETXE-ko sazerdotesa dela eta haren izaera sakratua, etab.^[7]
Barandiaran eta Caro Barojak euskal mitologiari buruz egindako lana. Bertan, erlijio femenino bat izatea, zein sorginkeriaren oinarri izango baitzen. Honen adibidea Urdiainen oraindik egun gertatzen dena: solstizio bietan herriko emakumeek herriari bira egiten dute suen inguruan Eguzki Amandreari koplak abestuz.^[8]

Mariren sorrera paleolitoan edo Neolitoan kokatzen dute eta matriarkalista euskaldun guztiek bere rol hegemonikoa euskal mitologiaren barnean aipatzean bat datoz. Beraz, euskal mitologian Mari bezalako pertsonaia bat egotea aitzinako matriarkatua egon denaren lekuko da.

W. Douglassek Etxalar eta Murelagan egin zituen ikerketetan matriarkatuaren biziraupen zantzuak aurkitu zituen.

Ortiz-Oses idazlea Mariren garrantziak eta honen inguruan biltzen den sinbolismoak matriarkalismoa egon dela pentsatzera eraman zuten.

Teoriaren garapena

Andres Ortiz Osés

Andres Ortiz Osések El matriarcalismo vasco idatzi zuen 1980an, lan hau burutzeko datu mitologikoetan, senidetasun terminologian eta datu etnohistorikoetan oinarrituko da, gehienak Barandiaran eta Caro Barojatik jasoak^[9].

Honako lau tesi hauek botako ditu:

Kultura matriarkalaren existentzia. Paleolitoan izan zuen garrantzirik handiena.
Neolitoan akulturazio gogor bat eman zen, kultura berri honek ezaugarri patriarkalak zituen^[10].
Matriarkalak diren elementuen erresistentzia gogorra eman zen akulturazio patriarkalaren aurka.
Gatazka gogorraren existentzia bertako matriarkalismoaren eta patriarkalismo inposatuaren artean.

Beraz, Andres Ortiz Osésen ustez, kultura patriarkal ofizialari (komunitate printzipioetan oinarritua zena) kultura matriarkala kontrajartzen zitzaion eta hau da elementu kultural ezberdinetan eta mitoetan agertzen dena.

Autore honek matriarkal-naturalista definitzen duten ezaugarriak ere zehaztu zituen: antzinako gizartea gogoratzen duen gizarte eredua, ugalketa printzipioaren garrantzia eta funtzio hori emakumeari atxikitzea, familia eta erlijio instituzioen goraipatzea eta berdintasunaren goraipatzea.

Txema Hornilla

Txema Hornillak La ginecocracia vasca idatzi zuen 1981. urtean. Lan honetan Ortiz Osesen ideia nagusiak bildu zituen. Tesi matriarkalista frogatzeko Malinowskik Trobiand uharteetan abunkulatuari emandako tratamendua erabili zuen, instituzio hau Euskal Herrira pasatuz.

Jaso dituen kritiken artean, honakoak ditugu: metodo konparatiboa erabiltzeko ez ditu beharrezkoak diren oinarri antropologiakoak kontuan hartzen, gainera berak bildutako datuek eta analisiek ez dute gizarte matriarkalista baten existentzia frogatzen.

Juan Aranzadi

Juan Aranzadik 1981ean El milenarismo vasco idatzi zuen, bertan teoria matriarkalistei kritika gogorra egin eta tesi hauen inkongruentziak agerian jarriz. Arazo larria zeritzon 'euskaldunen matriarkalismoaren mitoak' inolako oinarri zientifikorik izan gabe lortu zuen arrakasta eta zabalkundeari^[11].

Mariren mitoa

Sakontzeko, irakurri: «Mari»

Letamendia eta Txema Hornillarentzat Mariren existentzia matriarkatuaren froga da. Matriarkatuari buruz hitz egiten duten idazle gehienen lanetan Mariren mitoa azaltzen da. Hori bai, idazle bakoitzak mito hori edo Mariren izateari esanahi ezberdina edo erabilpen ezberdina ematen dio.

Barandiaranek antolaketa hierarkiako bat egiten du, non Mari azaltzen den antolaketa horren buru. Horrekin batera lurraren jainkotzat, erlijio matriarkalistaren aitzindari gisa, euskaldunen kristautasun aurretiko erlijioaren kokaleku baita.^[12] Era berean, Mari laminetatik eta sorginetatik bereizten du.

Barandiaranek Mari deitzen zion izenez, aldiz Julio Caro Barojak Maia edo Mayi deitzea erabaki zuen baina konturatzen bagara izen guztiek hasiera Ma dute, hau da, amatasunaren seinale amatasuna.

Julio Caro Barojari dagokionez, honek azaltzen du Mariren bitartez ikusten dela emakumeek zuten autoritatea gizartean eta familian. Mari kobazuloetako eta mendietako emakume misteriotsutzat hartzen zuen. Honek Mariri dama deitzen zion eta ezagutzen da orduko sorginen zuzendari eta bideratzaile gisa.

Francisco Letamendiak, Mari dama handitzat jotzen du, hau da, gizartearen pertsonifikaziotzat eta euskaldunon erlijio primitibotzat. Barandiaranekin askotan bat dator. Baita aipatzen du nola gaur egun Mari emakume gisa ezagutzen eta baloratzen dugula baina orain dela urte batzuk forma zoomorfikoak omen zituela baita.^[13] Hau da, laminekin eta nahasten zituzten. Marik azken finean moraltasunaren sinbolotzat funtzionatzen zuen.

Andres Ortiz Osési dagokionez bere lana den La Diosa Madre, diosa Mari-ren erreferentzia izanez aurkeztu du. Beronek euskal mitologia modu sistematiko eta bakarrean azaldu du. Gehienbat bere lana Joxemiel Barandiaranek jasotako mitologian oinarritzen da. Ortiz Osésentzat jainkosa honek dituen ezaugarrietako bat laguntza da, berak esanez jainko gizonezkoek ez dutela emango laguntza hau, aldiz emakumezkoek bai.^[14]

Berarentzat euskal mitologiaren interpretazioan hitz batzuk esanahi berezia hartzen dute. Adib: adur (indarra, zoria, sorginkeria) eta indar (energia....) Bi hauek potentziaz eta ahalmenaz (boterea) erlazionatzen ditu eta beretzat potentzia zuzenki erlazionaturik dago matriarkatu eta emakumearekin eta ahalmena patriarkatu eta gizonezkoekin.

Beronek Mariren mitologian 9 zati edo denbora tarte bereizten ditu.

Azkenik esan beronentzat Mari Ama Lur izan arren, azkenean Ama Jainko lehenaren gainetik jartzen dela, sinboloak errealitateari bezalaxe eta kultura naturari bezalaxe.^[15]^[16]

Kritika feminista

Mitologian emakume bat irudi zentrala izatea eta berarekin igortzen diren ezaugarriez baliatzea sorkuntza maskulinoak izaten dira. Mito hauek, emakumeak berak egin nahi duenaren gainean erabakitzea ekiditeko bideak dira, modu honetan; baloreak, ekintza eta instituzio tradizionalak mantenduz. Hau da, emakumeari bere gorputzaren gainean erabakitzea ekiditen zaionez, bizi sortzaile bezala idealizatzen da.

Emakumearen rol tradizionala maila ideal batean justifikatzen da, mundu estu eta konpentsazio gutxikoan giltzapetzen zaio, halere bestetik, euskal gizarteak gehien baloratzen duen rola da emakumearena.

Euskal Herrian burutu diren lan antropologiakoetan emakumearen parte hartzea esklusiboki lantzen duten lanen falta nabaria da. Nahiz eta, azken urteetan emakumeen gaia esklusiboki lantzen dituzten ikerketak burutu diren, lehenagoko autoreek eginiko baieztapenak dituzte oinarri gisa.

Barandiaran eta Caro Baroja ikerketa zabalagoen barnean emakumea landuko duten lehen antropologoak izango dira, beranduago beste autore batzuk ere landuko dituzte. Autore berri hauen lanak espezifikoagoak dira eta ikuspegi ezberdinak landuko dituzte, hala nola: soziohistorikoa, filosofikoa eta psikologikoa. Hala eta guztiz ere, euskaldunen matriarkatuari buruzko ikerketa orok, Barandiaranek mitologiari buruzko pentsaera eta berak jasotako datuak dute oinarri, baita ere, Caro Barojaren pentsaera.

Emakumea Barandiaranen lanean

Emakumea bi alor ezberdinetan landu zuen, alde batetik, baserri-emakumea eta bestetik, mundu mitologikoko emakumea.

Baserri-emakumeari dagokionez oreka marko batean azaltzen digu, non familia eta erlijio instituzioen barnean agertzen den, bertan bere ekintza nagusiak igarobide erritoekin lotutakoak direlarik.^[17] Lanari dagokionez banaketa sexuala araua dela dio eta emakumea etxeko antolakuntzari buruzko lanez arduratzen dela. Izaten zituen harremanei ere erreparatu zion Barandiaranek eta hauek lanean, jaietan eta erritualetan jorratzen zituela, beraietan harremanak izateko modu ezberdinak emanez. Familia barneko harremanei dagokionez gehienbat seme-alabekin ziren eta baita ere, auzokoekin, bere adinakoekin eta abadearekin.

Emakumearen ezaugarrien sailkapen bat ere burutzen du bere lanetan: Onak honako hauek sailkatzen ditu; Ama ona, langilea, neurriduna, adeitsua, antolatzaile ona, administratzaile ona, osasuntsua eta garbia. Txarren artean honako hauek; Kuriosa, araza eta harroa.

Mundu mitologikoan pertsonaia femeninoak Mari eta sorginak izan ezik arauren barnean kokatuta daudela dio. Bere lanean Mariren pertsonaia azpimarratzen du, euskal mitologiaren numena eta Amalur kontsideratuz. Kontraesanez betetako pertsonaia da eme eta arraren ezaugarriak batzen dituelako ugaltzeari, gorputzari eta indarrari dagokionez. Baita ere, mundu erreala eta ideala batzen dituelako.^[18]

Barandiarani kritika

Matriarkatua defendatzen duten lanek indar gehieneko argumentu bezala Mari hartu dute. Mari eraikuntza kultural bezala aztertu behar da eta ez, egin den bezala, datu objektibo moduan. Hau dela eta, errealitatea eta idealizazioa nahastu da ikerketa hauetan.

Emakumea Julio Caro Barojaren lanean

Caro Baroja izan zen euskaldunen matriarkatu zilegi bat aipatzen Los pueblos del Norte (1977) lanean. Baserri-emakumea landuko du. Ezkondutako emakumea lanari, errespontsabilitateari, ekonomiari, boterearen erabilpenari eta ezkon beharrei oso lotuta agertzen du.

Ezberdintasun sexual handia dagoela dio emakume eta gizonen ezaugarrien artean, non emakumea bitartekari lanak burutzen dituen eta gizonak funtzio publikoen ingurukoak.

Autorearentzako, emakumearen zenbait ekintza erlazio estua daukate 'nekazaritza ziklo matriarkalaren' ideiarekin. Honen arabera, neolitiko garaian emakumeak lantzen zuen lurra modu honetan sistema matrilinealak sortuz.

Caro Barojak sorginen gaia landuko du, bi alor ezberdinetan. Alde batetik, inkisizioak sorginak erre zituen prozesu historikoa. Lan hau burutzeko inkisidore batzuen ikuspegiak landuko ditu, hauen arabera sorginei honako ekintzak atxikitzen zaizkien; metamorfosia, ekaitzak eragitea, zelai eta bestien kontrako sorginkeria, pertsonen sorginkeria, banpirismoa, nekrofagia umeei lotua eta deabruarekiko menderatuak izatea.

Bestalde, herri sinismenak duen ideia landuko zuen. Hauen arabera sorginen izaera honakoa da: “Baserri-sorgina, gaztea baino gehiago zaharra, gizartetik kanpo dagoena, bilurra ematen duena, mespretxatua, urduria, krisi emozional handiak dituena, petrikilo jakintza mugatuak dituena, enplastero, osasuntsua, batzuetan igarpena praktikatzen duena”. Baita ere, bizitzeko porroten ondorioz bilakatzen direla sorgin dio Caro Barojak, amodio frustratu baten ondorioz adibidez. Porrot hauen ondorioz inpotentzia konplexua eta desohorea sentitzen dutela eta errebelatzeko botere sasikoak erabiltzen dituztela.

Caro Barojari kritika

Gizarte matrilineal baten ezaugarriak deskribatzen ditu, inola ere ez gizarte matriarkatuarenak. Ez da argi geratzen sorginen izaeraz ari denean baieztapenak burutzeko zertan oinarritzen den, hau da, iturri dokumentaletan edo beraietan sinesten dutenen ikuspuntuan. Ez du argitzen ere, zergatik den Euskal Herrian emakumearen protagonismoa hain handia sorginen gaian.

Beste ikerketa Antropologiko batzuk

Willian Douglass

Douglassek egindako ikerketek ez dute emakumearen gaia espezifikoki landuko, hala ere, euskal gizartean sexuen arteko berdintasuna dagoela baieztatuko du. Honetarako etxajaun-etxekoandrearen funtzioen osagarritasunean oinarrituko da, baita ere, sexuen arteko moral ezberdina ez dagoela esango du. Argudio bezala aipatuko du gizonak finantzazko operazioak egiterakoan ezin duela emakumearen iritzia alde batera utzi.

Douglassi Kritika: Douglassek ikerketa Bizkaiko herri batean burutu zuen eta bere hipotesiak Euskal Herri guztira zabaldu zituen proba nahikoa izan gabe.

Felipe Barandiaran

Antropologo honek ikergai moduan kostaldeko emakumea hartuko du, lehen pertsona da hau burutzen. 1982. urtean La comunidad de pescadores de bajura de Pasajes de San Juan (ayer y hoy) idatziko du. Liburu honetan baserri munduaren eta kostaldekoaren arteko konparazioak egiten ditu, lan honetan desberdintasunak aurkituz; Hala nola, ezkontidea aukeratzeko eran, herentziazko sisteman, ugalketa inguruko sinesmenetan eta ezkontzan eman beharreko diruan.

Jesús Arpal

Jesús Arpalek La sociedad tradicional en el País Vasco (1979) liburua idatziko du, bertan XVI. eta XIX. mende arteko euskal egoera azalduko du. Emandako datuek desberdintasun sexualaren egoera deskribatzen dute; Adibidez, emakumea familiako interesen arabera transakzio ekonomikoaren elementua zen. Baita ere, maiorazko femeninoa legeetan agertu arren gizonen faltan ondasunen mantenua ziurtatzeko soilik erabiltzen zen.^[19]

Ezberdintasun sexuala egoera argudiatzeko beste datu garrantzitsu bat bigarren seme-alabaren desberdintasunean zen, bertan ikusten badelako maskulino-femeninoaren bipolaritatea. Bigarrena semea denean; maskulinoaren prototipoa da, etxeko dinamizatzailea izaten da, karga ekonomiko handien errespontsabilitatea izaten du, izaera ipurtarin eta abenturazalea du eta bere errealizazio ekonomikoa etxetik kanpo topatzen du. Aldiz, bigarrena emakumea denean, etxean ezkongabe betiko geratzen dena da edo komentu batean sartzen zena.

Jose Maria Satrustegi

Jose Maria Satrustegik El comportamiento sexual de los vascos (1981) idatziko du eta honako hauek idatziko ditu: ezkontzei dagokionez Nafarroako foruetan emakumea aita eta gizonarekiko negoziatzeko elementu bezala agertzen dela eta jaiotzei dagokionez, herri sinesmenen arabera aitak topatzen duela seme-alaba bere lantokian. Hau, Barandiaranen bertsioen aurka doa, non auzoko emakumea edo ama diren lan honetaz arduratzen direnak.^[20]

Erreferentziak

↑ Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 83 or..
↑ Maine, Henry Sumner. (1861). Ancient Law: Its Connection with the Early History of Society, and Its Relation to Modern Ideas. Londres: John Murray.
↑ Del Valle, T. et. al.. (1985). Mujer vasca. Imagen y realidad. Bartzelona: Anthropos.
↑ Barandiaran, José Miguel. Euskal Herriko Mitoak. Gipuzkoako Kutxa, 63 or..
↑ Caro Baroja, Julio. (1973). Los pueblos del Norte de la Península Ibérica. Donostia.
↑ Fougères, Alain. (1938). Les droits de famille et les succesions au Pays Basque et en Béarn d´après les anciencs textes. Bergerac.
↑ Barandiarán, José Miguel. Diccionario de mitología vasca: Creencias y leyendas tradicionales. , 66 or..
↑ Satrustegi, José María. (1995). Mitos y creencias. Egin, La Navarra, 54 eta 59 or..
↑ Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 105 or..
↑ Raphael, Max. Wiedergeburtsmagie. .
↑ Aranzadi, Juan. (2000). Milenarismo vasco. Madril: Taurus.
↑ Barandiaran, José Miguel. El hombre primitivo en el País Vasco. Egin, La Navarra, 81-86 or..
↑ Letamendia, Francisco. (1978). Historia de Euskadi. Madril: Ruedo Ibérico.
↑ Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 21 or..
↑ Ortiz-Osés, Andrés. (1979ko ekaina). Estudios de Deusto.
↑ Martinez de Lezea, Toti. (2004). Euskal Herriko leiendak. Erein, 13 eta 101 or..
↑ Barandiarán, José Miguel. Diccionario de mitología vasca: Creencias y leyendas tradicionales. , 67 or..
↑ Lezama Perier, Patxi Xabier. (2018). Euskal Mitologia. Azkue Biblioteka eta Artxiboa.
↑ Arpal Poblador, Jesús. (1979). La sociedad tradicional en el país Vasco: (el estamento de los hidalgos en Guipúzcoa). L. Haranburu, 356 or. ISBN 978-8474070675..
↑ Satrustegi Zubeldia, Jose Maria. (1981). El comportamiento sexual de los vascos. Txertoa, 252 or. ISBN 978-8471480798..

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Carmen Diez Mintegiren artikulua

Datuak: Q3299227

[1] Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 83 or..

[2] Maine, Henry Sumner. (1861). Ancient Law: Its Connection with the Early History of Society, and Its Relation to Modern Ideas. Londres: John Murray.

[3] Del Valle, T. et. al.. (1985). Mujer vasca. Imagen y realidad. Bartzelona: Anthropos.

[4] Barandiaran, José Miguel. Euskal Herriko Mitoak. Gipuzkoako Kutxa, 63 or..

[5] Caro Baroja, Julio. (1973). Los pueblos del Norte de la Península Ibérica. Donostia.

[6] Fougères, Alain. (1938). Les droits de famille et les succesions au Pays Basque et en Béarn d´après les anciencs textes. Bergerac.

[7] Barandiarán, José Miguel. Diccionario de mitología vasca: Creencias y leyendas tradicionales. , 66 or..

[8] Satrustegi, José María. (1995). Mitos y creencias. Egin, La Navarra, 54 eta 59 or..

[9] Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 105 or..

[10] Raphael, Max. Wiedergeburtsmagie. .

[11] Aranzadi, Juan. (2000). Milenarismo vasco. Madril: Taurus.

[12] Barandiaran, José Miguel. El hombre primitivo en el País Vasco. Egin, La Navarra, 81-86 or..

[13] Letamendia, Francisco. (1978). Historia de Euskadi. Madril: Ruedo Ibérico.

[14] Ortiz-Osés, Andrés; Mayr, Franz-Karl. Matriarcalismo vasco. , 21 or..

[15] Ortiz-Osés, Andrés. (1979ko ekaina). Estudios de Deusto.

[16] Martinez de Lezea, Toti. (2004). Euskal Herriko leiendak. Erein, 13 eta 101 or..

[17] Barandiarán, José Miguel. Diccionario de mitología vasca: Creencias y leyendas tradicionales. , 67 or..

[18] Lezama Perier, Patxi Xabier. (2018). Euskal Mitologia. Azkue Biblioteka eta Artxiboa.

[19] Arpal Poblador, Jesús. (1979). La sociedad tradicional en el país Vasco: (el estamento de los hidalgos en Guipúzcoa). L. Haranburu, 356 or. ISBN 978-8474070675..

[20] Satrustegi Zubeldia, Jose Maria. (1981). El comportamiento sexual de los vascos. Txertoa, 252 or. ISBN 978-8471480798..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]