Getxo

Getxo
	Bizkaia, Euskal Herria
	Getxoko Ereaga hondartzako ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Uribe Kosta
Izen ofiziala	Getxo
Alkatea	Amaia Agirre (EAJ)
Posta kodea	48990 - 48991 - 48992 - 48993 - 48930
INE kodea	48044
Herritarra	getxoztar, getxotar
Kokapena
Koordenatuak	43°20′39″N 3°00′23″W / 43.344166666667°N 3.0063888888889°W
Azalera	12 km²
Garaiera	50 metro
Distantzia	15,6 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	76.104 (2023); −261 (2022)
Dentsitatea	6.668,83 bizt/km²
Hazkundea; (2003-2013)	-% 4,53
Zahartze tasa	% 23,97
Ugalkortasun tasa	‰ 35,1
Ekonomia
Jarduera tasa	% 74,99 (2011)
Genero desoreka	% 4 (2011)
Langabezia erregistratua	% 9,13 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 27,82 (2010)
Kaleko erabilera	% (2016)
Etxeko erabilera	% 11.81 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.getxo.net/

Getxo Bizkaiko kostaldearen erdialdeko udalerri bat da, Bilboaldean eta Uribe Kostan kokatua, Bilboko itsasadarraren eskuinaldean, Bilbotik 15 kilometro iparraldera. 77.759 biztanle dituenez, Euskal Herriko hiririk jendetsuenetan seigarrena da.

Getxon dago Bizkaiko Zubia deritzon 1893ko burdinazko zubi esekia, UNESCOk gizateriaren ondare izendatua eta Portugaleterekiko lotura egiten duena.

Geografia

Areetako etxe bat, Las Mercedes izenekoa.

Auzoak

Getxok hainbat auzo ditu:

Algorta,
Algortako Portu Zaharra,
Elexalde^[4] edo Andra Mari,
Itzubaltzeta,^[4] "Romo" izenarekin ezagunagoa,
Neguri,
Areeta,
Aiboa.

Udalerri mugakideak

Getxok honako muga hauek ditu:

iparraldean: Sopela
ekialdean: Berango eta Leioa
hego-ekialdean: Erandio
hegoaldean: Portugalete
mendebadean: Abrako golkoa

Ingurune naturala

Hondartzak

Getxok hainbat hondartza ditu: Areeta auzoan Areetako hondartza eta Balanar; Algortan, Ereaga eta Arrigunaga; eta Sopela aldean, Gorrondatxe eta Barinatxe, azkeneko bi hauetan nudismoa egitea dago. Barinatxe hondartzan Getxo eta Sopela artean banatuta dago.

Algortako Portu Zaharrak ere badu hondartza txiki bat barkuak uzteko erabili ohi zena.

Ibaiak

Getxoko udalerri osoa Gobela ibaiak zeharkatzen du. Horren bokalea Leioan dago kokatuta, Ibaizabal ibaira isurtzen ditu urak. Horren aurretik hainbat padura sortzen ditu, adibidez Bolue eta Fadura, Bolue errekaren urez.

Ibaizabal ibaiaren azkeneko zatia Portugalete eta Getxo artean dugu, itsasoratu aurretik.

Bestelakoak

Getxo iparraldean Galea lurmuturra dago. Bertan dago kokaturik Printzearen gaztelua.

Historia

Getxoren inguruko lehenengo erreferentziak XVI. mendean agertu ziren. Bertan Fortun Sanchez de Getxo eta Otxoa Ortiz de Getxo aipatzen dira. Elizate gehienetan bezala, garai hartan, eliza eta dorretxeen inguruan biltzen ziren hainbat baserri ziren herriak.

Andra Marin ikus daitezke garai horretako txapitel erromaniko batzuk. Horien ikerketak XII. mendera eramaten gaitu, lehenengo monasterio edo tenpluaren peskizan. Gaur egungo eliza XVIII. mendean eraikia izan zen. Mende horretan jada Getxok bere leloa hartua zuen: Kaltea Dagianak Bizarra Lepoan.

XVIII. mendearen inguruan Portu Zaharra ere sortzen da. Horren hedaduraz, Algorta herria sortu zen. XIX. mendean, berriz, Espainiak eliza eta herri-lurren desamortizazioa gauzatu zuen eta ondorioz, lur komunal hareatsuak saldu ziren eta Areeta sortu zen. 1856an, Madozen desamortizazioa aprobetxatuz, Máximo Aguirrek Lamiakoko padurak erosi zituen Biarritzeko estiloko bainuetxe bat drainatzeko eta eraikitzeko,^[5] Bizkaiako proiektatutako urbanizaziorik handiena bihurtu zen 1876ko Bilboren handitze-plana arte.

Mendearen bukaeran, Txurrukak Gobela ibaia desbideratu zuen, eta hala, Neguritik igarotzeari utzi zion. Trenbidea iristearekin bat,Areetaren ondoan, baina trenbideak bereizita, Itzubaltzeta (Erromo) sortu zen.

Armarria

Getxoko armarrian, arbolaren aurrean otsoa ikusten da eta goian, arbolatik eskegita bezala, bi tupina. Otsoak ahoan lapurtutako arkume bat daroa eta atzera begira doa, ezkerretarantz.

Badago euskaraz idatzitako lelo bat ere, gaurko grafiaz: KALTEA DAGIANAK BIZARRA LEPOAN. Leloak kalte egin duenari abisu egiten dio. Kalte egin duenak atzera begira bizi beharko du, getxoztarrak haren atzetik joango direlako.^[6]

Demografia

Biztanleria aztertzen badugu haren adinaren eta sexuaren arabera, populazio zaharra dela ikusiko dugu, 79 urtetik gorako emakumeak ia 3.000 dira.

XX. mendearen bigarren erdialdean Getxok oso populazio hazkunde handia izan zuen, Bilboaldearen industrializazioaren ondorioz gertatutako immigrazio uholdearen eraginez. Hazkundeak ez zuen, Bilboaldeko beste toki batzuetan bezala, geldialdirik izan mendearen bi azken hamarkadetan, baina pixka bat moteldu zen. XXI. mendearen hasieran, berriz, beherakada txiki bat gertatu zen populazioan.

Getxoko biztanleria

Politika eta administrazioa

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Getxon» eta «Getxoko alkateen zerrenda»

Udal hauteskundeak

2015eko hauteskundeetako zerrendarik bozkatuena EAJrena izan zen eta Imanol Landa bihurtu zen alkate.

2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeen emaitzen ondorioz, EAJren izenean Amaia Agirre hautatu zuten alkate. Udalbatza berria osatzeko bilkuran, Agirrek jaso zituen EAJ/PNVren 11 zinegotzien botoak. PPren hautagaiak, Eduardo Andradek, bost jaso zituen, bere taldearenak; EH-Bilduren hautagaiak, Nerea Guijarrubiak, bere alderdiaren lauak; eta Elkarrekin Podemosen hautagaiak, Ignacio Roblesek, bere taldeak lortutako bi zinegotzienak. PSE-EEk boto zuria eman zuen.^[7]

Getxoko udalbatza
Alderdia		2015		2019
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV)	9 / 25	13.625 (% 34,81)	11 / 25	16.344 (% 39,37)
	Alderdi Popularra (PP)	5 / 25	7.431 (% 18,98)	5 / 25	6.881 (% 16,58)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	4 / 25	5.760 (% 14,72)	4 / 25	6.311 (% 15,20)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE)	2 / 25	4.170 (% 9,91)	3 / 25	4.420 (% 10,65)
	Getxoko Udal Kandidatura (GUK) -> Ahal Dugu	4 / 25	5.809 (% 14,84)	2 / 25	3.334 (% 8,03)
	Ciudadanos (C's)	1 / 25	2.362 (% 6,03)	0 / 25	1.357 (% 3,27)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Alkateen zerrenda

Hona hemen Getxok izandako alkateen zerrenda:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Jesus Javier Agirre Bilbao	1979	1980	Euzko Alderdi Jeltzalea
Francisco Javier Urretxua Libano	1980	1983	Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Ramon Barquin Gaztelurrutia	1983	1987	Euzko Alderdi Jeltzalea
Javier de Sarria Landarte	1987	1991	Euzko Alderdi Jeltzalea
Humberto Cirarda Ortiz de Antiñano	1991	1999	Euzko Alderdi Jeltzalea
Iñaki Zarraoa Zabala	1999	2007	Euzko Alderdi Jeltzalea
Imanol Landa Jauregi	2007	2019	Euzko Alderdi Jeltzalea
Amaia Agirre Muñoa	2019	Jardunean	Euzko Alderdi Jeltzalea

Banaketa administratiboa

Getxoko 2001eko Plan Orokorraren egitura organikoa eta erabilera globalak. Bizitegi-eremuen koloreak dentsitatearen arabera ilunduta daude kolore horitik -dentsitate baxua- kolore marroira -dentsitate altua-. Berde ilunez, ekipamendu handiak.

Udalerria, hiru barrutitan dago banaturik, Elexaldek barruti propioa osatzen du, Areeta eta Itzubaltzeta auzoek beste bat eta udalerriko beste auzo guztiak Algortako barrutian daude kokaturik, azken hau izanik populatuena. Hau da barrutiko dagoen biztanle kopurua:

Auzoa	Biztanleria	Gizonezkoak	Emakumezkoak
Biztanleria barrutika (2001)
Elexalde	14.519	7.057	7.462
Areeta	28.414	13.362	15.052
Algorta	39.799	18.907	20.892

Azpiegiturak

Garraioa

Errepideak

BI 637 errepideak, Uribe kostako igarobideak (Leioa eta Sopela lotzen dituena), udalerria zeharkatzen du Neguri, Algorta eta Andra Mari auzuneetatik igarota.

Metroa

Sakontzeko, irakurri: «Bilboko metroa»

Bilboko metroaren 1. lineak Getxo zeharkatzen du, eta udalerrian honako geltokiak ditu:

Areeta
Gobela
Neguri
Aiboa
Algorta
Bidezabal
Ibarbengoa

Autobusa

Bizkaibus hiri-arteko zerbitzuko honako lineak udalerria zeharkatzen dute:

Bilbo – Getxo – Askorri
Bilbo – Getxo (Leioatik) (Artxandako tuneletatik)
Muskiz – Barakaldo – Erromo
Areeta – Berango (Artea merkataritza-gunetik)
Getxo – Gurutzeta (Faduratik)
Getxo – Gurutzeta (Algortatik)
Areeta – Armintza
Bizkaiko zubia – Euskal Herriko Unibertsitatea (Leioako kanpusa) – Laukiz

Itsasontziak

Itsasontziz heldu daiteke 2006tik Getxora. Pride of Bilbao ferryak orain bertan du geltokia.

Kultura

Hizkuntza

Getxoko Josefina Mota^[8] (Ahotsak^[9] proiekturako)

Oraindik Elexalde auzoan hitz egiten den euskararen Mendebaldeko euskalkiaren aldaera bat da Getxoko jatorrizko hizkuntza. Gaur egun, Getxoko udaleko datuen arabera^[10] udalerriko biztanleriaren % 48,56 erdaldun elebakarra da, euskaldunak, berriz, % 19,9 dira. Gainontzeko % 31,5a elebidun hartzaileek osatzen dute.

Iturri beraren arabera^[11] euskaldunen ehunekoa igoz joan da, 1981etik 2001era bikoiztu egin da euskaldunen ehunekoa (% 9tik % 19,9ra). Dena dela, ezagutza hori ez da erabileran islatzen, biztanleen % 4,83k bakarrik erabiltzen baitu eguneroko bizitzan. Hala ere, erabiltzaileen kopurua ere igoz joan dela ikusi da, nahiz eta erabileraren hazkundea ezagutzarena baino askoz apalagoa izan (1989ko % 3,40tik 1997ko % 4,68ra).

Jaiak

San Isidro: maiatzaren 12tik maiatzaren 14ra (Andra Mari (Getxo)).
San Joan: ekainaren 23tik ekainaren 25era.
Karmenak: uztailaren 14tik uztailaren 16ra.
Santa Ana: uztailaren 21etik uztailaren 23ra (Areeta).
San Inazio: uztailaren 28tik uztailaren 31ra (Algorta).
Aingeruen Andra Maria: abuztuaren 2tik abuztuaren 6ra. (Romo).
San Nikolas: abuztuaren 10etik abuztuaren 13ra. (Portu Zaharra).
Andra Mari: abuztuaren 15ean (Andra Mari (Getxo)).
Mesedeetako Andra Maria: irailaren 22tik irailaren 24ra (Areeta).
San Martin: azaroaren 10etik azaroaren 12ra (hezetasuna auzoa, Algorta)

Jaialdiak eta jardunaldiak

Ondasun nabarmenak

Monumentuak

Areetako Mesedeetako Andra Mariaren eliza

Martínez-Rivas etxea edo Santa Clara jauregia

Aixerrota: Galea lurmuturrerako bidean kokaturik dagoen haize errota da, Getxoko (Bizkaia) Elexalde auzoan. Errota 1727. urtean eraiki zen, Bizkaiko Jaurerriak XVIII. mendearen hasieran pairatzen zegoen lehortearen ondorioz. Antza denez, Edmundo de Shee ( edo O'Shea) deitutako irlandar batek eraiki zuen, funtzionatzeko ura behar ez zuen haize-errota bat lortu eta era horretan, aberasteko. Dena dela, eraiki eta gutxira etorri ziren berriro euriak eta ur-errotak berriro hasi ziren lanean, denboraren poderioz Aixerrotakoa erabilpen gabe geratu zelarik. Aixerrotaren arkitektura beste Bizkaiko haize-erroten antzekoa da, hots, kono moztuaren forma du, Mantxako haize-errotek ez bezala, zeinak zilindrikoak diren. Bestalde, Mantxako errotak XVI. mendearen bukaeran eraiki zituzten eta Bizkaiko haize-errotak (Aixerrota barne) XVIII. mendearen hasieran. XX. mendearen bukaeran birmoldatu zutenez geroztik, arte galeria bat dago errotan eta, alboko eraikinean, jatetxe bat.

Amorotoena etxea: Getxoko Algorta auzoan kokatua, Amorotoena etxeak berriztatze eta aldaketa ugari izan du bere historian zehar. Aipagarriena, XIX. mendean baserri izatetik (baserri arkitekturaren tipologia izatetik), «Algortako etxe» itxura hartzera pasatu zenean gertatu zen. Arotz-lanak utzitako diseinua Bizkaiko kostaldeko etxeetan askotan agertzen den ezaugarrietako bat dugu.

Andra Maria eliza: Getxoko Andra Mari auzoan dagoen eliza da. Andra Maria eliza Getxoko udalerriaren fundazio-garaiko hirigunea da. Balio historiko handia du, oso antzinakoa —XII. mendekoa— delako eta Getxoko gizartearen, gizataldearen eta erlijioaren historiaren zati izan delako. Landa-eliza da, barroko latzekoa, apaingarririk gabekoa. Gurutze latinozko oinplanoa duen tenplua da, lau atal ditu, burualde poligonala eta gurutzadura. Dorrea ez dago erdi-erdian eta lau gorputz ditu kupulan errematatzen direnak. Sarrera nagusia hegoaldeko alboan dago eta elizpeak babesten du; elizpeak zurezko zutoin zuzenak ditu eta harrera aurreko gunea da. Eliza dagoen toki berean egon zen jatorrizko eliza erromanikoa.

Bizkaia zubia: transbordadore zubi bat da, Bilboko itsasadarraren bi ertzak batzen dituena: Portugalete ezkerreko ertzean, eta Getxoko Areeta auzoa eskuinekoan. 1887 eta 1893 artean eraiki zen,^[12] ekimen pribatu baten ondorioz. 1893ko uztailaren 28an ireki zen, mota horretako munduko zubien artean lehenengoa.^[13] Euskal Herriaren industrializazioaren adibide bat da. Bilboko itsasadarrean dagoen itsasontzi trafikoa ahalbidetzen du; eta, era berean, Portugalete eta Getxo batzen ditu. 2006ko uztailaren 13an UNESCOk gizateriaren ondare izendatu zuen.^[14] Euskal Herriko eraikin indibidual bakarra da kategoria horretan; eta, Espainiako Erresuman gizateriaren ondare diren eraikin guztien artean, Industria Iraultzari lotuta dagoen bakarra. UNESCOren arabera, adibidea izan zen munduan eraiki ziren beste antzeko zubiak egiterako garaian, eta altzairuzko kableen erabilerak arkitektura metalikoan Industria Iraultzako eraikinik interesgarrienen artean dago.^[15] Bidaiei dagokionez, 2018an 3.464.810 bidaiari garraiatu zituen.^[16]

Eguzkialde jauregia, Bizkaian XX. mendeko arkitekturaren elementu adierazgarriena eta ezagunena.^[17]

Eguzkialde jauregia: udalerriko oso alde nabarmen batean dago, Neguriko lorategi-eremuan, Algortako etorbidearen ertzean. Neomenditar estiloan eraikitako luxuzko etxe bakarra da. Bizkaian korronte horren ideologo eta sustatzaile nagusia izan zenak diseinatu zuen 1918. urtean; Leonardo Rucabado arkitektoak, hain zuzen.^[18]^[17] Lezama-Legizamon jauregiarekin, San Joseren Etxearekin, Zisko Etxearekin eta Itsasoan galdutakoen Etxearekin batera, Areetako kaiaren inguruko ondare eremu babestuan dago.^[19] Eraikuntza osoko elementurik nabarmenena dorre altua da. Eguzkialde jauregiaren kokalekua, tamaina, aberastasuna eta arkitektura mailako kalitatea kontuan hartzen baditugu, Bizkaian XX. mendeko arkitekturaren elementu adierazgarriena eta ezagunena da.^[17]

Galeako gotorlekua: Galea lurmuturrean kokaturik dagoen gaztelua da, Nerbioi ibaiaren itsasadarraren sarreran, Getxon (Bizkaia). 1947tik ez du inolako funtzio militarrik. Euskal Herri osoko XVIII. mendeko eraikin militarrik ondoen kontserbatuenetarikoa da; eta, Bizkaian, kontserbazio egoera onena duena. Galea lurmuturreko itsaslabar ikusgarrietatik, Bizkaiko eta Kantabriako kostaldeko lurralde zabalak kontrolatzen ditu. Horregatik, txoko hori berehala toki estrategiko bihurtuko zen historian, Abrako golkoaren zelatari gisa. Bere talaietatik, arretaz zelatatzen zituzten itsasontzi etsaien belak eta kostaldera hurbiltzen ziren baleen arnasotsa aditzen zuten.^[20]

Lezama-Legizamon jauregia, Bizkaiko jauregi burges ezagunena.

Lezama-Legizamon jauregia: Getxoko Neguri auzoan dago. José María Basterra arkitektoak diseinatu zuen, 1902. urtean, Lezama-Legizamon familiarentzat. 1919. urtean, Manuel María Smithek erreformatu zuen. Arkitekturari, ingurumenari, lekukotasunari eta eszenografiari dagokienez, interes handiko multzoa da; XX. mendeko lehen hereneko Bizkaiko jauregi burges ezagunena da, zalantzarik gabe. Luis Lezama-Legizamon Sagarminaga enpresaburu, politiko tradizionalista eta bibliofiloak eta haren emazte Felisa Zuazolak eskatuta eraiki zuten, 1903. urtean. Orduz geroztik bizilekutzat erabili da, eta familia berari lotuta egon da.

Martínez-Rivas etxea edo Santa Clara jauregia: Neguri auzoan dago, Foruak kaleko seigarren zenbakian. 1902an diseinatu zuen José María Basterra arkitektoak, Pedro Chalbaudentzat, eta old english izeneko arkitektura estiloari jarraikiz eraikita dago.

Olozaga etxea: Algorta auzoan dago, Basagoiti eta Algortako etorbideen ertzean. Leku abantailatsuan, San Ignazio eliza eta plazaren aurrean. Rosada izenez ere ezaguna, hispanoamerikar arkitektura zibil eta urbanoaren barruan sailkatuta dago; izan ere, tipologia kolonialekoa da.^[21]

Rosales egoitza: Neguri auzoko jauregi bat da, XX. mendearen hasieran eraikia. Rafael Garamendi arkitektoak diseinaturiko landetxea hau 1917 eta 1920. urteen artean eraiki zuten, Juan Jose Uriberentzat. Garai hartako Getxoko eraikin gehienetan bezala, ingeles estiloa da nagusi, ekarpen erregionalisten nahastearekin.

Herri senidetuak

Angelu, Euskal Herria

Getxoztar ezagunak

Bizente Amezaga (1901–1969), euskaltzaina.
Elias Amezaga (1921–2008), idazlea (Bilbon jaioa, getxoztarra adopzioz).
Jose Martin Elizondo (1922-2009) idazlea, antzerkigile anarkista, erbesteratua.
Pedro Bilbao (1909–1992), medikua.
Federiko Krutwig (1921–1998), idazle, euskaltzain eta politikaria.
Jose Martin Elizondo (1922–2009), antzerki-zuzendaria eta idazlea.
Ramiro Pinilla (1923–2014), idazlea (Bilbon jaioa, getxoztarra adopzioz).
Laura Mintegi (1955–), idazlea.
Marije Fullaondo (1964–), politikaria.
Asier Hormaza (1970–), aktore eta umorista.
Unai Elorriaga (1973–), idazlea.
Iñigo Landaluze (1977–) txirrindularia.
Fredi Paia (1981–), bertsolaria.
Xabier Paia (1982–), bertsolaria.
Jonathan Castroviejo (1987–), txirrindularia.

Bidezko Merkataritzaren aldeko hiria

2012ko irailaren 13an, Emaus Gizarte Fundazioak bidezko merkataritzaren aldeko hiria izendatu zuen; Euskal Autonomia Erkidegoko lehen udalerria izan zen Getxo, Bilborekin batera. Mundu osoan izendapen hori 1100 hirik baino ez dute. Udalerriko eragileek (dendak, ikastetxeak, elkarteak, enpresak eta udala) elkarrekin lan egiten dute, bidezko merkataritza bultzatzeko.