[go: nahoru, domu]

Lingua grega: Diferenzas entre revisións

Contido eliminado Contido engadido
Breogan2008 (conversa | contribucións)
Breobot (conversa | contribucións)
m Reemplazos con Replacer: «latín»
 
(Non se amosan 34 revisións feitas por 4 usuarios.)
Liña 1:
{{1000}}
{{Enuso}}
{{sen referencias|data=xuño de 2016}}
{{Info lingua
| nome = Lingua grega
| nomenativo = Ελληνικά
| outrosnomes =
| pronuncia =
| corfamilia = Indoeuropea
| estados = [[Grecia]], [[Chipre]]
| falantes = 13,5 millóns (2012)<ref>{{Cita web|url=https://www.ethnologue.com/18/language/ell/|título=O grego en Ethnologue|editor=ethnologue.com|dataacceso=11 de marzo de 2021}}</ref>
| falantes = 13,5 millóns (2012)
| posición = 74
| fam1 = [[Linguas indoeuropeas|Indoeuropea]]
Liña 20:
| iso3 = ell
| sil = GRK
| mapa = [[Ficheiro:Idioma Griego.PNG|300px250px]]
| outrosnomes =
| status = [[Ficheiro:Lang Status 99-NE.svg|250px]]<br /><center>{{small|O grego está clasificado como "en estado seguro" polo [[Libro Vermello das Linguas Ameazadas]] da [[UNESCO]]<ref>{{Cita web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026|título=Atlas of the world's languages in danger|autor=Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre|páxina-web=unesdoc.unesco.org|dataacceso=11 de xullo de 2022}}</ref>}}</center>
| pronuncia =
|mapa = [[Ficheiro:Idioma Griego.PNG|300px]]
}}
A '''lingua grega'''<ref>{{DRAG|grego}}</ref> (en grego moderno: ελληνικά, ''elliniká'', e en [[Lingua grega antiga|grego antigo]]: Ἑλληνική, ''hellēnikḗ'') é unha [[lingua]] [[Linguas indoeuropeas|indoeuropea]] pertencente á [[Linguas helénicas|póla helénica]] orixinaria de [[Grecia]], [[Chipre]], [[Albania]], outras partes do leste do [[mar Mediterráneo]] e o [[mar Negro]]. Ten a historia documentada máis longa de calquera lingua indoeuropea, a cal abrangue 3&nbsp;400 anos de rexistro escrito.<ref name=":1">{{cite encyclopedia|title=Greek language|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|publisher=Encyclopædia Britannica, Inc.|access-date=29 de abril de 2014|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/244595/Greek-language}}</ref> O seu sistema de escrita é o [[alfabeto grego]], que foi usado durante 2&nbsp;000 anos; anteriormente, utilizou sistemas de escrita como o [[lineal B]] e o [[silabario chipriota]].<ref>{{Cite book|title=A history of the Greek language : from its origins to the present|last=1922-|first=Adrados, Francisco Rodríguez|date=2005|publisher=Brill|isbn=978-90-04-12835-4|location=Leiden|oclc=59712402}}</ref> O alfabeto grego xurdiu do [[alfabeto fenicio]], e á súa vez foi a base do [[alfabeto latino]], [[alfabeto cirílico|cirílico]], [[alfabeto armenio|armenio]], [[alfabeto copto|copto]] e [[alfabeto gótico|gótico]], entre outros sistemas de escrita.
 
A lingua grega ocupa un importante lugar na historia do [[Occidente|mundo occidental]].<ref>''A history of ancient Greek'' bypor Maria Chritē, Maria Arapopoulou, Centre for the Greek Language (Thessalonikē, GreeceGrecia) pgpáx 436 {{ISBN|0-521-83307-8}}</ref> Comezando cos poemas épicos de [[Homero]], a [[literatura grega antiga]] inclúe moitas obras de importancia para o canon europeo. O grego tamén é a lingua de moitos textos fundacionais da ciencia e da filosofía. O [[Novo Testamento]] da Biblia cristiá tamén foi escrito en grego.<ref>Kurt Aland, Barbara Aland The text of the New Testament: an introduction to the critical 1995 p52</ref><ref>Archibald Macbride Hunter Introducing the New Testament 1972 p9</ref> Xunto cos textos en [[Lingua latina|latín]] e as tradicións do [[cultura romana|mundo romano]], o estudo dos textos e da sociedade grega da [[Antigüidade clásica|antigüidade]] constitúen a disciplina dos [[estudos clásicos]].
 
Durante a [[Antigüidade clásica|antigüidade]], o grego era falado como [[lingua franca]] no mundo Mediterráneo. Posteriormente converteríase na lingua do [[Imperio Bizantino]] e evolucionou no [[grego medieval]].<ref>{{Cite book|title=A study of the preservation of the classical tradition in the education, language, and literature of the Byzantine Empire|last=Manuel|first=Germaine Catherine|year=1989|location=HVD ALEPH}}</ref> Na súa [[grego moderno|forma moderna]], o grego é a lingua oficial de Grecia e Chipre, e é unha das 24 [[Linguas da Unión Europea|linguas oficiais da Unión Europea]]. É falado por, cando menos, 13,5 millóns de persoas en Grecia, Chipre, Italia, Albania, Turquía e pola [[diáspora grega]].
Liña 35 ⟶ 34:
{{Artigo Principal|Histora da lingua grega}}
{{HistoriaLinguaGrega}}
O grego foi falado na [[Balcáns|península dos Balcáns]] dende o terceiro milenio a.C.,<ref name=BVG>{{harvnb|Renfrew|2003|p=35}}; {{harvnb|Georgiev|1981|p=192}}.</ref> ou posiblemente mesmo antes.<ref>{{harvnb|Gray|Atkinson|2003|pp=437–438}}; {{harvnb|Atkinson|Gray|2006|p=102}}.</ref> A evidencia escrita máis antiga é unha táboa de barro en [[lineal B]] atopada en [[Mesenia]] e que data do 1450 ó 1350 a.C.,<ref>{{cite web|title=Ancient Tablet Found: Oldest Readable Writing in Europe|publisher=National Geographic Society|date=30 de marzo de 2011|access-date=22 de novembro de 2013|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2011/03/110330-oldest-writing-europe-tablet-greece-science-mycenae-greek}}</ref> convertendo óo grego na lingua viva co rexistro histórico máis antigo. Entre as linguas indoeuropeas, a súa data do rexistro escrito máis antiga só coincide coas hoxe extintas [[linguas anatólicas]].
 
=== Períodos ===
[[Ficheiro:Proto Greek Area reconstruction.png|miniatura|Área do [[Lingua protogrega|protogrego]] de acordo do lingüista [[Vladimir I. Georgiev]].]]
A historia da lingua grega divídese polo xeral nos seguintes períodos:
* '''[[Lingua protogrega|Protogrego]]''': o máis antigo devanceiro, non rexistrado mais asumido, de tódalas variedades coñecidas do grego. A unidade do protogrego podería ter rematado coa entrada de migrantes helénicos na [[Xeografía de Grecia|península grega]], nun período entre a era do [[Neolítico]] e a [[Idade de Bronce]].<ref>A comprehensive overview in J.T. Hooker's ''Mycenaean Greece'' ({{harvnb|Hooker|1976|loc=Chapter 2: "Before the Mycenaean Age", pp. 11–33 and passim}}); for a different hypothesis excluding massive migrations and favoring an autochthonous scenario, see Colin Renfrew's "Problems in the General Correlation of Archaeological and Linguistic Strata in Prehistoric Greece: The Model of Autochthonous Origin" ({{harvnb|Renfrew|1973|pp=263–276, especially p. 267}}) in ''Bronze Age Migrations'' by R.A. Crossland and A. Birchall, eds. (1973).</ref>
* '''[[Grego micénico]]''': a lingua da [[civilización micénica]]. Existen rexistros en táboas escritos en [[lineal B]] que datan do século -XV.
* '''[[Lingua grega antiga|Grego antigo]]''': nos seus diversos [[Dialectos gregos|dialectos]], foi a lingua dos períodos [[Época arcaica|arcaico]] e [[Grecia clásica|clásico]] da [[Grecia antiga|antiga civilización grega]]. Era amplamente coñecida ó longo do [[Imperio Romano]]. O grego antigo caeu en desuso na Europa occidental durante a [[Idade Media]], mais mantívose oficalemnte en uso no mundo [[Imperio Bizantino|bizantino]], e foi reintroducido ó resto de Europa coa [[caída de Constantinopla]] e a migración dos [[Pobo grego|gregos]] cara ó oeste.
* '''[[Koiné]]''': a fusión do [[grego xónico|xónico]] e o [[grego ático|ático]], a variedade de [[Atenas]], comezou o proceso que resultou na creación da primeira variedade común de grego, que se converteu na [[lingua franca]] ó longo do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo oriental]] e [[Oriente próximo]]. O grego koiné era falado polos exércitos e nos territorios conquistados de [[Alexandre o Grande]] e despois da colonización helenística do mundo coñecido, era falado dende [[Exipto]] até os límites da [[India]]. Despois da conquista [[República Romana|romana]] de Grecia, estabeleceuse un [[bilingüismo]] non oficial entre o grego e o [[Lingua latina|latín]] na cidade de [[Roma]], e o grego koiné converteuse na primeira ou segunda lingua do [[Imperio Romano]]. A orixe do [[cristianismo]] tamén está vinculado co grego koiné, xa que os [[Apóstolo|doce apóstolos]] usaron esta forma da lingua para estender o cristianismo. Tamén é coñecido como '''grego helenístico''', '''grego do Novo Testamento''' e ás veces como '''grego bíblico''' xa que foi a lingua orixinal do [[Novo Testamento]], e o [[Antigo Testamento]] foi traducido nesta mesma lingua na [[Biblia dos Setenta]].
[[Ficheiro: Anatolian Greek dialects.png|miniatura|Distribución das variedades do grego en [[Anatolia]], 1910. [[Grego demótico|Demótico]] en amarelo. [[Grego póntico|Póntico]] en laranxa. [[Grego capadocio]] en verde, cos puntos verdes sinalando as vilas gregas capadocias.<ref>{{harvnb|Dawkins|Halliday|1916}}.</ref>]]
* '''[[Grego medieval]]''', tamén coñecido como '''grego bizantino''': a continuación do grego koiné ata a desaparición do [[Imperio Bizantino]] no século XV. O ''grego medieval'' é un termo que abrangue un continuo lingüístico de diferentes falas e estilos de escrita, as cales van dende as continuacións vernáculas do koiné falado que xa se estaban ahegando ó [[grego moderno]] en moitos aspectos, a formas moi aprendidas que imitan o ático clásico. Gran parte do grego escrito que se utilizou como lingua oficial do Imperio Bizantino era unha variedade ecléctica de termo medio baseada na tradición do koiné escrito.
* '''[[Grego moderno]]''' (neohelénico):<ref name="Ethnologue">{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/language/ell|title=Greek|website=Ethnologue|language=en|access-date=12 de abril de 2020}}</ref> A partir do grego medieval, os usos do grego moderno remóntanse ó período bizantino, xa no século XI. É o idioma empregado polos gregos modernos e, ademais do grego moderno estándar, conta con varios dialectos.
 
{|class="wikitable sortable" style="background:#ffffff;"
O grego de hoxe deriva da ''[[koiné]]'', herdeira directa do [[grego antigo]], pero sufriu un gran número de transformacións [[fonética histórica|fonéticas]] (como o [[iotacismo]], a [[psilose]], a desaparición das oposicións de [[cantidade vocálica]], a [[espirantización]] das antigas aspiradas, o paso dun [[acento de altura]] a un [[acento tónico|acento de intensidade]] ou mesmo a caída dalgúns [[fonema]]s, como [n], en posición final), [[léxico|léxicas]] (numerosos [[préstamo léxico|préstamos]] das linguas modernas) e [[gramática|gramaticais]] (simplificación da [[flexión nominal]], da [[conxugación]]).
|-
 
De feito, a un falante de grego moderno non lle é posible comprender correctamente un texto en grego antigo, do mesmo xeito que un galego falante non é quen de traducir, sen ter estudado a lingua, un texto en galego antigo. Pódese ilustrar esta evolución cun curto extracto do [[Novo Testamento]] ([[Xoán o Evanxelista|Xoán]] I, 1) en grego moderno e en grego antigo (''koiné'', de feito). A pronunciación indícase de maneira [[fonoloxía|fonolóxica]] e os tons do grego antigo nótanse de maneira simplificada. finalmente, escollemos transcribir o grego antigo tal como era pronunciado na época clásica e non como o era na época de redacción do texto, para marcar mellor as diferenzas:
{| cellpadding="4" cellspacing="0" border="1" style="text-align: left; width: 100%;"
|- bgcolor="#ddddff"
! Grego moderno
! Grego antigo
Liña 63 ⟶ 66:
| colspan="2" | ''1 Ao principio era o Verbo e o Verbo era Deus.<br/>2 Estaba ao principio con Deus.''
|}
 
A lingua actual é unha variante chamada ''[[dhimotiki]]'', que substituíu en [[1975]] a unha lingua artificial e arcaizante, a ''[[katharevousa]]''. Ademais, desde [[1982]], a lingua escríbese co [[diacríticos do alfabeto grego|sistema monotónico]].
=== Diglosia ===
{{Artigo Principal|Cuestión lingüística grega}}
Na era moderna, a lingua grega entrou nun estado de [[diglosia]]: a coexistencia de formas escritas vernáculas e arcaizantes da lingua. O que chegou a coñecerse como a [[cuestión lingüística grega]] foi unha polarización entre dúas variedades competidoras do [[grego moderno]]: o [[Grego demótico|demótico]], a forma vernácula do grego moderno, e o [[katharevousa]], que quere dicir 'purificado', unha variedade a medio camiño entre o demótico e o [[Lingua grega antiga|grego antigo]] que foi desenvolvida no século XIX e que foi usado na literatura e con motivos oficiais polo novo estado grego. En 1976, o demótico foi declarado a lingua oficial de Grecia, logo de ter incorporado trazos do katharevousa e de crearse o grego moderno estándar, o cal é o usado de maneira oficial polo estado e na educación.<ref>{{Cite book|title=The modern Greek language : a descriptive analysis of standard modern Greek|last=Peter|first=Mackridge|date=1985|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-815770-0|location=Oxford [Oxfordshire]|oclc=11134463}}</ref>
 
=== Unidade histórica ===
[[Ficheiro:Modern Greek dialects en.svg|miniatura|Distribución das principais áreas dialectais do grego moderno.]]
A unidade histórica e a continuidade da identidade lingüística entre os diferentes períodos da lingua grega son unha das súas principais características. Malia que o grego sufriu transformacións morfolóxicas e fonolóxicas comparables ás doutras linguas, dende a antigüidade clásica, a súa tradición cultural, literaria e ortográfica nunca se viu interrompida, até o punto de que se poida falar dunha nova lingua emerxente. Os falantes de grego hoxe en día aínda tenden a considerar as obras literarias do grego antigo como parte da súa propia lingua e non como unha lingua allea.<ref>{{harvnb|Browning|1983}}.</ref> Tamén se adoita afirmar que os cambios históricos foron relativamente leves en comparanza con outras linguas. Segundo unha estimación, "[[grego homérico]] está probablemente máis achegado ó [[grego demótico|demótico]] que o [[inglés medio]] do século XII respecto do [[Lingua inglesa|inglés moderno falado]]".<ref>{{harvnb|Alexiou|1982|p=161}}.</ref>
 
== Escritura e pronunciación ==
Liña 70 ⟶ 80:
O grego moderno segue regras de [[sandhi]] tanto internes como externas. Por exemplo, un /n/ final adapta o seu [[punto de articulación]] á consoante inicial da palabra que segue (ante unha [[consoante velar|velar]], pasa a [ŋ]; en posición final dalgunhas palabras gramaticais como την, τον, δεν, desaparece ante unha [[fricativa]]; [[sonorización|sonoriza]] unha [[oclusiva]] xorda que o segue e pode impedir que unha sonora se [[espirantización|espirantice]], as asimilacións poden ser progresivas: τον πατέρα [tɔm ba'tεɾa]).
 
{| borderclass="1"wikitable cellpadding="4" cellspacing="0sortable" style="text-alignbackground:left#ffffff;"
|-
|- bgcolor="#ddddff"
! Letra
! Nome
Liña 175 ⟶ 185:
Ademais, algúns grupos de letras que forman [[dígrafo]]s teñen unha pronunciación especial:
 
{| borderclass="1"wikitable cellpadding="4" cellspacing="0sortable" style="text-alignbackground:left#ffffff;"
|-
|----- bgcolor="#ddddff"
! Letras !! Pronunciación
|-----
Liña 200 ⟶ 210:
'''Exemplos'''
 
{| borderclass="1"wikitable cellpadding="4" cellspacing="0sortable" style="text-alignbackground:left#ffffff;"
|-
|----- bgcolor="#ddddff"
! Palabra !! Transcrición !! Significado
|-----
Liña 222 ⟶ 232:
 
== Léxico ==
O grego moderno conserva moito léxico herdado do [[grego antigo]], pero tomou prestadas tamén moitas palabras do [[Lingua latina|latín]], do [[turco]], e, máis modernamente do [[Lingua francesa|francés]] e do [[Lingua inglesa|inglés]].
 
== Notas ==
Liña 229 ⟶ 239:
== Véxase tamén ==
{{InterWiki|code=el}}
{{Commonscat}}
{{Portal|Grecia}}
=== Outros artigos ===
* [[Lingua grega antiga]]
* [[LingüísticaDialectos gregos]]
* [[linguasWikipedia indoeuropeasen grego]]
 
=== Bibliografía ===
{{refbegin|40em}}
* {{cite book |last=Alexiou|first=Margaret|year=1982|chapter=Diglossia in Greece|pages=156–192|editor-last=Haas|editor-first=William|title=Standard Languages: Spoken and Written|location=Manchester|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-389-20291-2|chapter-url = https://books.google.com/books?id=sza8AAAAIAAJ }}
* {{cite book |last=Androutsopoulos|first=Jannis |chapter='Greeklish': Transliteration Practice and Discourse in a Setting of Computer-Mediated Digraphia|pages=221–249|editor1-last=Georgakopoulou|editor1-first=Alexandra|editor2-last=Silk|editor2-first=Michael|title=Standard Languages and Language Standards: Greek, Past and Present|year=2009|location=Aldershot|publisher = Ashgate Publishing Limited}}
* {{cite book |last1=Atkinson|first1=Quentin D. |last2=Gray|first2=Russel D. |editor1-last=Forster |editor1-first=Peter|editor2-last=Renfrew |editor2-first=Colin |chapter=Chapter 8: How Old is the Indo-European Language Family? Illumination or More Moths to the Flame? |title = Phylogenetic Methods and the Prehistory of Languages |pages=91–109 |year=2006 |location=Cambridge, England |publisher=McDonald Institute for Archaeological Research |isbn=978-1-902937-33-5 |chapter-url = https://books.google.com/books?id=VlRiAAAAMAAJ }}
* {{cite book |last=Babiniotis|first=George|chapter=The Question of Mediae in Ancient Macedonian Greek Reconsidered|pages=29–40|editor1-first=Bela|editor1-last=Brogyanyi|editor2-first=Reiner|editor2-last=Lipp|year=1992|title=Historical Philology: Greek, Latin and Romance|location=Amsterdam and Philadelphia|publisher=John Benjamins Publishing Company|isbn=9789027277473|chapter-url=https://books.google.com/books?id=-eNBAAAAQBAJ}}
* {{cite book|last=Beekes|first=Robert Stephen Paul|title=Etymological Dictionary of Greek|year=2009|location=Leiden and Boston|publisher=Brill|isbn=978-90-04-17418-4|url=https://books.google.com/books?id=wffLMgEACAAJ}}
* {{cite book|last=Browning|first=Robert|title=Medieval and Modern Greek|year=1983|orig-year=1969|location=Cambridge, UK|publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-23488-7|url=https://books.google.com/books?id=b55B1J7I99AC}}
* {{cite book|last1=Dawkins|first1=Richard McGillivray|last2=Halliday|first2=William Reginald|title=Modern Greek in Asia Minor: A Study of Dialect of Silly, Cappadocia and Pharasa with Grammar, Texts, Translations and Glossary|year=1916|location=Cambridge, England |publisher=Cambridge University Press|url=https://archive.org/details/moderngreekinas00hallgoog }}
* {{cite book|last=Dosuna|first=Julián Víctor Méndez|chapter=Ancient Macedonian as a Greek Dialect: A Critical Survey on Recent Work|pages=65–78|editor1-last=Giannakis|editor1-first=Georgios K. |title=Ancient Macedonia: Language, History and Culture|year=2012|location=Thessaloniki|publisher=Centre for the Greek Language |language= el |chapter-url= https://www.academia.edu/2342614 }}
* {{cite journal |last1=Gamkrelidze |first1=Tamaz V. |last2=Ivanov |first2=Vyacheslav |title=The Early History of Indo-European Languages |journal=Scientific American |volume=262 |issue=3 |date=marzo de 1990 |pages=110–116 |url=http://rbedrosian.com/Classic/sciam1.htm |urlmorta=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20140106143844/http://rbedrosian.com/Classic/sciam1.htm |archive-date=06 de xaneiro de 2014 |df=dmy-all |doi=10.1038/scientificamerican0390-110 |bibcode=1990SciAm.262c.110G |apelidos= |data-acceso=10 de marzo de 2021 }}
* {{cite book|last=Georgiev|first=Vladimir Ivanov|title=Introduction to the History of the Indo-European Languages|year=1981|location=Sofia|publisher=Bulgarian Academy of Sciences|url=https://books.google.com/books?id=xmZiAAAAMAAJ}}
* {{cite journal|last1=Gray|first1=Russel D.|last2=Atkinson|first2=Quentin D.|title=Language-tree Divergence Times Support the Anatolian Theory of Indo-European Origin|journal=Nature|volume=426|year=2003|pages=435–439|doi=10.1038/nature02029|issue=6965|pmid=14647380|bibcode=2003Natur.426..435G|url=https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:d6aef57c-ce30-40fb-8786-f64c4a70afd1}}
* {{cite journal|last=Hamp|first=Eric P.|title=The Expansion of the Indo-European Languages: An Indo-Europeanist's Evolving View|journal=Sino-Platonic Papers|date=agosto de 2013|volume=239|url=http://sino-platonic.org/complete/spp239_indo_european_languages.pdf}}
* {{cite book|last=Holm|first=Hans J.|chapter=The Distribution of Data in Word Lists and its Impact on the Subgrouping of Languages|pages=628–636|editor1-last=Preisach|editor1-first=Christine|editor2-last=Burkhardt|editor2-first=Hans|editor3-last=Schmidt-Thieme|editor3-first=Lars|editor4-last=Decker|editor4-first=Reinhold|title=Data Analysis, Machine Learning, and Applications. Proceedings of the 31st Annual Conference of the Gesellschaft für Klassifikation e.V., Albert-Ludwigs-Universität Freiburg, March 7–9, 2007|year=2008|location=Berlin-Heidelberg|publisher=Springer-Verlag|isbn=978-3-540-78246-9|chapter-url=https://books.google.com/books?id=QEmMvrOkQ-YC}}
* {{cite book|last=Hooker|first=J.T.|title=Mycenaean Greece|year=1976|location=Londres|publisher=Routledge & Kegan Paul|url=https://books.google.com/books?id=s0YbAAAAYAAJ|isbn=9780710083791}}
* {{cite book|last=Jeffries|first=Ian|title=Eastern Europe at the Turn of the Twenty-First Century: A Guide to the Economies in Transition|year=2002|location=Londres e Nova York|publisher=Routledge (Taylor & Francis)|isbn=978-0-415-23671-3|url=https://books.google.com/books?id=kqCnCOgGc5AC}}
* {{cite book|last=Ralli|first=Angeliki|title=Μορφολογία [Morphology]|year=2001|location=Athens|publisher=Ekdoseis Pataki|language=el}}
* {{cite book|last=Renfrew|first=Colin|chapter=Problems in the General Correlation of Archaeological and Linguistic Strata in Prehistoric Greece: The Model of Autochthonous Origin|pages=263–276|editor-last1=Crossland|editor-first1=R. A.|editor-last2=Birchall|editor-first2=Ann|title=Bronze Age Migrations in the Aegean; Archaeological and Linguistic Problems in Greek Prehistory: Proceedings of the first International Colloquium on Aegean Prehistory, Sheffield|location=Londres|publisher=Gerald Duckworth and Company Limited|year=1973|isbn=978-0-7156-0580-6|chapter-url=https://books.google.com/books?id=MUkbAAAAYAAJ}}
* {{cite book|last=Renfrew|first=Colin|chapter=Time Depth, Convergence Theory, and Innovation in Proto-Indo-European: 'Old Europe' as a PIE Linguistic Area|pages=17–48|editor-last1=Bammesberger|editor-first1=Alfred|editor-last2=Vennemann|editor-first2=Theo|title=Languages in Prehistoric Europe|year=2003|location=Heidelberg|publisher=Universitätsverlag Winter GmBH|isbn=978-3-8253-1449-1|chapter-url=https://books.google.com/books?id=_VxiAAAAMAAJ}}
* {{cite book|last=Renfrew|first=Colin|title=Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins|year=1990|orig-year=1987|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-38675-3|url=https://books.google.com/books?id=R645AAAAIAAJ}}
* {{cite book|last=Scheler|first=Manfred|year=1977|title=Der englische Wortschatz [English Vocabulary]|location=Berlin|publisher=E. Schmidt|language=de|url=https://books.google.com/books?id=GchZAAAAMAAJ|isbn=978-3-503-01250-3}}
* {{cite book|last=Tsitselikis|first=Konstantinos|chapter=A Surviving Treaty: The Lausanne Minority Protection in Greece and Turkey|pages=287–315|title=The Interrelation between the Right to Identity of Minorities and their Socio-economic Participation|editor1-last=Henrard|editor1-first=Kristin|location=Leiden e Boston|publisher=Martinus Nijhoff Publishers|year=2013|isbn=9789004244740|chapter-url=https://books.google.com/books?id=gUYzAQAAQBAJ}}
{{refend}}
 
{{LinguasUE}}