Ûzbêkistan
Ûzbêkistan (ûzbêkî O‘zbekiston; fermî Komara Ûzbêkistan, ûzbêkî O‘zbekiston Respublikasi) welateka li Asya navîn de ye. Ew ji aliyê pênc welatên bejahiyê ve tê dorpêçkirin: Qezexistan li bakur; Qirgizistan li bakurê rojhilat; Tacîkistan li başûrê rojhilat; Efxanistan li başûr; û li başûrê rojavayê Tirkmenistan. Paytext û bajarê wê yê herî mezin Taşkent e. Ûzbekistan beşek ji cîhana Tirkan e û herwiha endamê Rêxistina Dewletên Tirk e. Zimanê uzbekî li Ûzbekîstanê zimanê ku piranî tê axaftin e, zimanên din rûsî û tacîk jî hene, ku bi giranî li Samerqend û Buxarayê têne axaftin. Îslam li Ûzbekistanê ola serdest e û piraniya Ûzbekan misilmanên sunî ne.[1]
O‘zbekiston Respublikasi  Ûzbêkistan Oʻzbekiston |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Sirûd: National Anthem of Uzbekistan |
||||||
 |
||||||
Ûzbêkistan li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext | 41°Bk, 66°Rh | |||||
| Zimanên fermî | ||||||
| Zimanên tên bikaranîn |
|
|||||
| Rêveberî | pergala serokatiyê |
|||||
| • | Serokdewlet | Shavkat Mirziyoyev (2016–) |
||||
| • | Serokwezîr | Abdulla Nigmatovich Aripov (2016–) |
||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 1991 |
||||
| • | Rûerd | 448.978 kîlometre çargoşe |
||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 34.915.100 (2021) |
||||
| Demjimêr |
|
|||||
| Hatûçûna ajotinê |
|
|||||
| Koda telefonê | +998 | |||||
| Malper https://www.gov.uz/en |
||||||
Ûzbekistan dewletek laîk e, ku hukûmetek destûrî ya serokatiyê heye. Ûzbekistan ji 12 herêman (vilayat), bajarê Taşkentê û yek komara xweser, Karakalpakstanê pêk tê. Rêxistinên mafên mirovan ên ne-hikûmî Ûzbekistanê wekî "dewleteke otorîter û xwedî mafên sivîl ên bisînor" pênase kirine[2], lê reformên girîng di bin serokatiya duyem a Ûzbekistanê Şevkat Mîrziyoyev de piştî mirina serokê yekem Îslam Karîmov, hatin kirin. Ji ber van reforman, têkiliyên bi welatên cîran ên Qirgizîstan, Tacîkistan û Afxanîstanê re pir baş bûne.[e[3][4][5] Rapora Neteweyên Yekbûyî ya sala 2020an bi destxistina Armancên Pêşkeftina Berdewam a NY gelek pêşkeftin dît.[3]
Dîrok
biguhêreYekemîn niştecîhên tomarkirî yên ku li devera Ûzbekistana îroyîn dijiyan koçerên Îranî yên Rojhilatî bûn, ku bi navê Îskîtan dihatin naskirin: Wan padîşahiyan li Xwarezm (sedsala 8 heta ya 6an BZ), Bactria (sedsalên 8an heta ya 6an B.Z.), Sogdia (sedsala 8an heta ya 6an B.Z.), Fergana (sedsala 3an B.Z. - sedsala 6an) û Margiana (sedsala 3an B.Z heta sedsala 6an B.Z.).[6] Navçe di nav Împaratoriya Hexamenişî ya Îranî de bû û piştî heyamek desthilatdariya Makedonî, ji hêla Împeratoriya Eşkanî ya Îranî û piştre jî ji hêla Împeratoriya Sasaniyan ve hate rêvebirin,[7] heya ku di sedsala 7mîn de misilmanan farisan dagir kir.[8]
Fetihên destpêkê yên misilmanan û paşê Împeratoriya Samaniyan piraniya mirovan, tevî çînên serdest ên herêmî, kirin alîgirên Îslamê.[9] Di vê serdemê de, bajarên wek Semerqend, Xiva û Buxara ji Riya Hevrîşimê dest bi dewlemendbûna xwe kirin û bi kesayetên wek Mihemed el-Buxarî, El-Tirmizî, Xuwarezmî, el- Bîrûnî, Avicenna û Omer Xeyam.[9]
Xanedaniya herêmî ya Xuarezmiyan di sedsala 13an de ji hêla dagirkeriya Mongolan ve hate hilweşandin û bû sedema serdestiya gelên tirk.[10] Tîmûr (Têmûr) yê ku di sedsala 14an de Împeratoriya Tîmûriyan ava kir, ji Şehrîsabzê bû û Semerqendê kir paytexta xwe. Bajar di bin desthilatdariya Ulugh Beg de bû navendeke zanistê û Ronesansa Tîmûriyan anî dinyayê.[9]
Herêmên xanedana Tîmûriyan di sedsala 16an de ji aliyê Şeybaniyên Ûzbek ve hatin zeftkirin û navenda desthilatdariyê derbasî Buxarayê kirin.[11] Herêm bû sê dewlet: Xaneya Xiva, Xanatê Kokand, û Mîrnişîna Buxara. Serketinên Emperor Babur ber bi rojhilat ve bû sedema damezrandina Împaratoriya Mughal li Hindistanê.[12]
Tevahiya Asyaya Navîn di sedsala 19an de hêdî hêdî bi Împaratoriya Rûsyayê re hate girêdan û Taşkent bû navenda siyasî ya Turkistana Rûsyayê.[13] Di sala 1924 de, sînorkirina neteweyî Komara Sosyalîst a Sovyetê ya Ûzbek wekî komarek serbixwe di nav Yekîtiya Sovyetê de ava kir. Demek kin beriya hilweşandina Yekîtiya Sovyetê, di 31 Tebaxê 1991an de serxwebûna xwe wekî Komara Ûzbekistanê ragihand.[14]
1ê Îlonê wek roja serxwebûna neteweyî hat îlankirin. Yekîtiya Sovyetê di 26ê Kanûna Paşiyê ya wê salê de hat hilweşandin. Islam Karimov, ku ji sala 1989an ve sekreterê yekem ê Partiya Komunîst a Ûzbekistanê bû, di sala 1990 de wek serokê Komara Sovyeta Sosyalîst a Ûzbekistanê hat hilbijartin.[15]
Erdnîgarî
biguhêre447.400 km² rûerda Ûzbêkistanê he ye, bi mezinahî xwe ew welata cîhaneyê 56an e. Direjhatiya welat ji rojhelat Gola Aralê de rojava heta Ferghanatal nezikî 1.200 km, firehî jî di başûr û bakur de 930 km e. Li başûr rojhelat Tirkmenistan, li bakur Qezexistan û Gola Aralê, li başûr Tacikistan û li rojhelat jî Qirgizistan heye. Çi qas ji bo Gola Aral hereşekê hişk bûn heye û hin navçe xwe di sînorên Qezexistan de dima jî bi 43.000 km aqarê xwe ew gola herî mezin Ûzbêkistanê ye. Çiyayê herî mezin bi 4.300 m Çiyayê Beşton e.
Çem
biguhêreDi Ûzbêkistanê re du çemên mezin, bi 2.539 km çemê Amudaryo û bi 2.212 km an çemê Sirdaryo derbaz dibe. Amudaryo Efxanistan li çiyayên Pamir û Hindîkûş dize û li Tacikistan û Efxanistanê bi navê Pamîr tê navkirin. Amudaryo paş di sînorên Efxanistan û Ûzbêkistanê re derbaz bû şunda di paralela sînorên Ûzbêkistan û Qezexistan re derbaz dibe. Sirdaryo li Qirgizistan şunda dikeve Ûzbêkistanê paş Ferghanatal derbaz kir şunda dikeve Tacikistanê û şunda Ûzbêkistanê re derbaza Qezexistan dibe.
Hin çemên dinên Ûzbêkistan ewna ne;Surxondaryo, Qashqadaryo, Qarshi, û Zarafshon e.
Suruşt
biguhêreLi Ûzbêkistanê suruşta Suruşta Çol tê dîtîn. Havînan germ û bê barij e, zivistanan jî sar e.
Bajar
biguhêreBajarên Ûzbêkistanê herî mezin ewna ne: Taşkent (Toshkent) (nêzîkî 1.978.000 kes), Namangan (nêzîkî 432.500 kes), Semerqend (nêzîkî 319.400), Andijon (nêzîkî 318.500), Bûxara (Buxoro) (nêzîkî 247.700) û Nukus (nêzîkî 230.000) (di 2005 de)
Aborî
biguhêreAboriya ûzbek gav bi gav ber bi aboriya bazarê ve diçe û siyaseta bazirganiya derve li ser cîgirkirina îthalatê ye. Ji Îlona 2017an û pêde, pereyê welêt bi rêjeyên bazarê bi tevahî kare bê vegerandin. Ûzbekistan hilberîner û hinardekarekî sereke yê pembû ye. Bi tesîsên mezin ên hilberîna elektrîkê yên ji serdema Sovyetê û peydakirina zêde ya gaza xwezayî, Ûzbekistan bûye hilberînerê herî mezin ê elektrîkê li Asyaya Navîn.[4]
Ji 2018 heta 2021, komarê ji hêla Standard and Poor (S&P) û Fitch ve nirxa BB- wergirt.[5] Hêzên ku ji hêla Enstîtuya Brookings ve hatine destnîşan kirin, Ûzbekistan xwedî sermayeyên mezin, mezinbûna aborî ya bilind, û deynê giştî yê kêm e. Di nav wan astengan de ku komarê paşde dihêlin, GDP ya nizm a serê mirovî ye.[16] Ûzbekistan endamê Hevbendiya Dewletên Serbixwe (CIS), Neteweyên Yekbûyî û Rêxistina Hevkariya Şanghayê (SCO) ye.
Parêzgehên Ûzbêkistan
biguhêreParêzgehên Ûzbêkistan:
|
|
Çand û huner
biguhêreGel
biguhêreGorî danen fermiyên 1993an de gelê Ûzbêkistanê wiha par ve dibe; %73,7 ûzbêkî, %5,5 rus, %5,1 tacîkî, %4,2 qezexî, %2 tatarên kirimî, %2 qereqalpakan, %1,1 koreyî ne. Li wan bêtir ew hindikenên kurd, ûygûrî, elman, azerî jî hene.
Ol
biguhêreLi gelî Ûzbêkistanê 88 % xwe misilmanên sunnî ne. 9% en xwe xristiyanên ortodoksên rus in. Li wan bêtir misilmanên Şî, xristiyanên zavên din û cû jî hene.
Girêdanên derve
biguhêreÇavkanî
biguhêre- ^ "Chapter 1: Religious Affiliation". The World's Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 9 August 2012. Retrieved 4 September 2013.
- ^ "Constitution of the Republic of Uzbekistan". ksu.uz. Ji orîjînalê di 27 hezîran 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 24 kanûna pêşîn 2014.
- ^ a b "Uzbekistan". UN Department of Economic and Social Affairs. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2021.
- ^ a b "Uzbekistan | Energy 2018". GLI – Global Legal Insights. Ji orîjînalê di 3 kanûna pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 kanûna pêşîn 2017.
- ^ a b "Uzbekistan Sovereign credit ratings - data, chart" (bi îngilîzî). TheGlobalEconomy.com. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2021.
- ^ "Ancient Iranian Nomads in Western Central Asia | Silk Roads Programme". en.unesco.org. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbek history - Ancient empires". uzbek-travel.com. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbek history - Arrival of Islam". uzbek-travel.com. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ a b c "History of Uzbekistan: Early Middle Ages in Uzbekistan". www.advantour.com. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbekistan | Geography, History, Maps, People, & Tourism | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 9 îlon 2023. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Timurid dynasty | History, Architecture, & Meaning | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "History of Uzbekistan: Middle Ages in Uzbekistan". www.advantour.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbekistan - The Russian Conquest". countrystudies.us. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbekistan - Soviet, Russian, Rule | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ "Uzbekistan - Countries - Office of the Historian". history.state.gov. Roja gihiştinê 9 îlon 2023.
- ^ Daniel Pajank (23 kanûna paşîn 2019). "Uzbekistan's star appears in the credit rating universe". Brookings Institution. Roja gihiştinê 30 kanûna pêşîn 2019.