Nederlands in Nederland: Versjèl tösje versies

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Nederlands in Nederland, ouch wel minder perceis Noord-Nederlands geneump, versjèlt op diverse punte vaan 't Belsj-Nederlands, Antilliaons-Nederlands en Surinaams-Nederlands. De belaankriekste versjèlle zitte in de klaanklier, meh ouch in 't vocabulair en zelfs in de grammatica gief 't versjèlle.

't Standaardnederlands wie dat in Nederland weurt gesproke heet in zekere zin normatieve weerde veur alle aander Nederlandstaolege len. Wäörd die es 'typisch Nederlands' gelle, weure gemeinelek wel verstande en goodgekäörd in 't Belsj. Dat maak ze evels neet gebrukelek.

Variatie

Es v'r de dialekte oetslete, wie v'r hei doen, blijf nog aonzieneleke variatie euver in wie Nederlanders de landstaol praote. De streektaol heet groeten invlood op de oetspraok en soms ouch aander aspekte. Daobij gief 't ouch wäörd en constructies die hiel väöl sprekers gebruke meh die weure aofgekeurd in lierbeuk.

Rezjisters

Väöl lui spreke vaan hoes oet 'Substandaard-Nederlands': Nederlands wat sterk liekent op Standaardnederlands en ouch gei dialek is meh toch väöl eleminte bevat die neet bij de standaardtaol hure. Dit gelt veur constructies wie hun es oonderwerp, of 't gebruuk vaan die es betrèkkelek veurnaomwoord ouch bij oonzijege wäörd. 'n Oongelieke vergelieking mèt als (Een boom is groter als een plant) is volgens de lèste editie vaan de ANS intösse geaccepteerd; väöl lui blieven 't evels sterk aofkäöre.

't Nederlands heet ouch, wie alle taole mèt 'n groete sjriftraditie, e dujelek versjèl tösse gesproke en gesjreve taol.

Regionaol variatie

Ouch wienie de (sub-)standaardtaol weurt gesproke, klink dèks nog dujelek door oet wat veur regio vaan Nederland iemes kump. Versjèlle in klaanklier weure tot op zeker huugde getóllereerd; tege grammaticaol interferentie is me strenger. Veurbeelde vaan regionaol gekleurd Nederlands in Nederland zien Poldernederlands (Holland en Utrech), Fries-Nederlands, Saksisch-Nederlands, Limbörgs-Nederlands, Braobants-Nederlands en Ziews-Nederlands. De regionaol variante weure zoewel es moojertaol es twiede taol gesproke. Iemes wat huurbaar Limbörgs-Nederlands sprik, kin dus Limbörgs es moojertaol höbbe, meh 't hoof neet.

De mieste dialekte vaan de Randstad (Amsterdams, Rotterdams, Haags etc.) zien intösse vervlaak tot accinte en zien daomèt feitelek lokaol gekleurd substandaard-Nederlands.

Sociologische variatie

De boveklas vaan de Randstad, veural in en um Den Haag, heet vaanajds 'n eige sociolek, 't geaffecteerd ('bekak') Nederlands. In de twiede hèlf vaan d'n twintegsten iew zien diverse allochtoon variante oontstande, wie Turks-Nederlands en Marokkaans-Nederlands. 't Juuds-Nederlands waor al bij 't oetbreke vaan d'n Twiede Wereldoorlog gooddeils verdwene en moot weure gereconstrueerd. Ouch 't Indisch-Nederlands is hendeg in verval, umtot de sprekers devaan sinds ze in Nederland kaome gooddeils zien geassimileerd.

Klaanklier

De belaankriekste kinmerke vaan de Noord-Nederlandse klaanklier zien de volgende:

Vocaole

• ee en oo zien gemeinelek twieklaanke. In de standaardoetspraok blijf dit beperk tot [eɪ] en [oʊ], in losser variante wie 't Poldernederlands kinne ze väöl wijer oetloupe (beveurbeeld [ɛi] en [ɔu])

Consonante

• De g en ch zien hel: ze weure achter in de keel oetgesproke. ch varieert tösse [x] en [χ], de g is dèks ouch stumloes, al hawwe sommege de oetspraok [ɣ] wel aon. Vlachen en vlaggen kinne dus homofoon zien, meh 't hoof neet.
• v en z weure haaf-stumloes oetgesproke. E versjèl weurt evels in de standaardoetspraok nog wel gemaak.
• De r heet diverse variante, die allemaol weure geaccepteerd. Vaanajds rolt ze ([r]), meh de brouwende variant [ʀ] heet al iewelaank väöl prestiesj. De lèste decennia is de zoegeneumde 'Gooise r' opgekoume; in de coda (es geine klinker drop volg) huurt me daan [ɻ]. Dee variant is allewijl zoe algemein tot me dit op 't Belsj es 'typisch Hollands' is goon zien.
• De w is labiodentaol, d.w.z. ze weurt mèt de väörtan op de lup gemaak ([ʋ]), in tegestèlling tot de Surinaamse [w] en Belzje (en Limbörgse) [β̞], die bilabiaol zien. Naomaote me noordeleker kump, geit 't ummer mie op 'n [v] liekene.

Vocabulair

Wäörd wie mooi, gooien en jij (tegeneuver schoon, werpen en gij) woorte oets es 'typisch Hollands' gezeen: in verzörg, gesjreve Nederlands woorte ze neet gebruuk en in de Belzje sjrieftaol kaome ze al gaaroet neet veur. Allewijl zien zoe'n bezwoere verdwene en tröf me die wäörd alum in gesjreve Belsj-Nederlands aon.

Bij nui wäörd ligk de taolgrens nog welins bij de landsgrens. Zoe zeet me in Nederland spijkerbroek, dewijl dat in Vlaondere allein in gans verzörg Nederlands gebäört en in lossere stijl jeans(broek) weurt gezag. Bij fiets/velo gebäört zjus zoeget. E recinter veurbeeld is magnetron, wat in Vlaondere iejer microgolf(oven) hèt; 'magnetron' weurt in Vlaondere soms neet verstande. Patat weurt in Nederland verstande es friet, in Vlaondere iejer es 'eereppel'. In Nederland weure allebei de wäörd evels geaccepteerd es standaardtaol.

De versjèlle kinne soms contra-intuïtief zien. Zoe heet 't Belsj-Nederlands al-evel mie Franse wäörd es 't Nederlands, meh jus d'orange is in 't Belsj-Nederlands neet in gebruuk. Me zeet dao sinaasappelsap, wat in Nederland ouch wel weurt gezag, of in lossere stijl appelsiensap.

Grammair

De grammaticaol versjèlle tösse Standaardnederlands oet Nederland en 't Belsj zien neet zoe groet. In Nederland leef de partitieve genitief (iets bijzonders, veel moois) nog in de spreektaol en weurt 'r daorum ouch ummer gesjreve, wat in 't Belsj neet zoe is. Ouch typisch Vlaomse constructies wie Hij moet dat kunnen gezegd hebben koume in Nederland neet veur.

In de substandaardtaol gief 't wel dinger die me in 't Belsj en Suriname neet kint. E paar veurbeelder zien heibove al gegeve: hun es oonderwerp, comparatief mèt als. Ouch 't loes veurwerp ze (zwem ze, ruk ze 'väöl plezeer mèt zwumme/wikse') is typisch Nederlands.