Aajdgrieks
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Oonder Aajdgrieks versteit me de taolvariante vaan de Griekse taol vaanaof de introductie vaan 't sjrif in Griekeland tot aon de vereuvering vaan Constantinopel in 1453. Sommege lègke de indgrens vaan 't Aajdgrieks lever vreuger, bij 't begin vaan de Griekse expansie oonder Alexander de Groete of bij 't begin vaan de Middeliewe. Vaanaof de Turkse euverhiersing sprik me daan vaan Nuigrieks. 't Allerajds bekind Grieks, 't Myceens Grieks, weurt meistes neet tot 't Aajdgrieks gerekend, 't gereconstrueerd Protogrieks nog minder.
De Aajdgriekse taolfases deilt me gemeinlik op de volgende meneer in:
- (Myceens Grieks, ca. 1600 - 1100 v.Chr.)
- Archaïsch Grieks, ca. 800 - 550 v.Chr.
- Klassiek Grieks, ca. 550 - 300 v.Chr. (dèks gegeve 323 v.Chr., d'n doed vaan Alexander de Groete)
- Koinè, ca. 300 v.Chr. - 350 n.Chr.
- Middeliews Grieks, ca. 350 - 1450 (dèks gegeve 1453)
- (Nuigrieks)
Wie 't Nuigrieks woort 't Aajdgrieks gesjreve in 't Grieks sjrif, wat speciaol veur dees taol oet 't Fenisisch sjrif oontwikkeld waor.
Plaotsbestumming binne 't Grieks
Versjèlle mèt 't Myceens en 't Proto-Grieks
E dudelek versjèl is 't verandere vaan de labiovelaar gw in b: *gwous weurt bous. De oorsprunkeleke s, die in 'n vreug fase vaan 't Grieks op väöl plaotse in 'n h verandert (*serpo > herpo), verdwijnt midde in e woord zelfs gans. Ouch de j en de w, in de allerierste inscripties nog aonwezeg (zuug wau), verdwiene.
't Archaïsch en Klassiek Grieks versjèlle ouch op belangrieke punte in de oetspraok: de upsilon verandert in klaank vaan [u] nao [y] en d'n digraaf ou weurt vaan [ou] tot [u:].
Veranderinge tijens de koinè en de Middeliewe
In de oetspraok zèt ziech oonder de koinè 'ne mèrkwierdegen trend in, 't jotacisme, dee inhèlt tot hiel väöl vocaole en diftonge in 'n i-klank verandere. Oet spelfoute in papyri en transcripties vaan Griekse naome in 't Latien kint me opmake tot de ei en de èta 't iers die verandering doormaakde. In 't volgend millennium volgde de oi en de upsilon ouch, dewijl de ai ' è woort. De thèta, phi en chi oontwikkelde ziech vaan aongebloze tenues th, ph en kh tot fricatieve þ, f en ch. De h-klank verdween oet de taol en 't pitch-accentsysteem (vergliekbaar mèt de tonaliteit in 't Limburgs) leet me valle. Ouch in de syntaxis zuut me veranderinge optrejje: d'n accusativus cum infinitivo verdwijnt, wie ouch d'n infinitief zelf.
Versjèlle mèt 't Nuigrieks
Mèt dees veranderinge zien v'r bij benaodering bij de situatie vaan 't Nuigrieks aongekóme: in de vieftiende iew moot de taol oongeveer op dit niveau terech zien gekómme. In de sjrieftaol vaan 't Byzantiens Riek hoolt me evels vas aon 't Grieks oet de Koinè, neet in 't mins vaanwege de status dee beveurbeeld 't Nui Testamint had. Later in de Nuigrieksen tied nog steit de sjrieftaol, de katharevousa, väöl korter bij 't Aajdgrieks es de spreektaol. Wat veranderd is is tot de vocatief verdwenen is, en de genitief en datief aonien geliek zien gewore. De taol heet bovedeen tijens 't verlees vaan de zelfstendegheid väöl Törkse en Venetiaanse wäörd euvergenómme.
Dialekte
In de klassieken tied
't Verdeile vaan 't Archaïsch en Klassiek Grieks in versjèllende dialekte is 'n meujlike zaak, umtot vaan väöl plaotse neet mier es korte inscripties of zelfs neet mier es eigenaome bekind zien. 't Aajd Griekeland waor tot aon d'n tied vaan de hegemonieë oonderverdeild in e groet aontal poleis, en kinde e wiedgoond regionalisme. Mechtege en prestizjeus stei wie Athene oefende hunnen invlood evels wel oet op de umgeving, wat de oorzaak vaan väöl dialekverandering moot zien gewees. Euver 't algemeint evels kin me dudeleke grenze trèkke vaan boe de hoofdialekte gesproke woorte.
Me oondersjeit veur 't Aajdgrieks dèks de volgende dialekte:
- Aeolisch: aon de noordweskös vaan Klein-Azië en e paar eilen in de Aegeïsche Zie, boe-oonder Lesbos;
- Arkado-Cypriotisch: in 't binneland vaan de Peloponnesos en op Cyprus, 'n èrfenis vaan 't Myceens;
- Westelek Grieks
- Dorisch: op de zuideleke Peloponnesos, op Kreta en in de zuideleke Aegeïsche Zie, boe-oonder op Rhodos;
- Noordwes-Grieks: op de noordeleke Peloponnesos en 't zuidelek vasteland;
- Thessalisch en Boeotisch;
- Ionisch: zuidelek Klein-Azië, 't groetste deil vaan de eilen in de Aegeïsche Zie, de kös vaan Macedonië, Euboia en Attica; 't dialek vaan dit sjiereiland neump me Attisch;
- Pamphylisch, aon de zuidkös vaan Klein-Azië, weineg vaan bekind.
Ouch 't Aajd-Macedonisch waor mesjiens e Grieks dialek, meh 't liek waorsjijnliker tot 't 'n zöstertaol vaan 't Grieks waor.
't Attisch woort wiedoet 't meis opgesjreve, umtot de meiste diechters, sjrievers en filosofe vaan Athene kaome. Väöl ander wèrk waor gestèld in ander Ionische dialekte. Dorisch vint me veural in inscripties trök. 't Aeolisch waor de mojertaol vaan diechteres Sappho.
Tijens de koinè en daonao
In 't hellenisme verspreide 't Grieks ziech euver 't gans riek vaan Alexander, en de rieke vaan zien opvolgers. In sommege streike verdróng 't Grieks de aw volkstaol, in väöl ander gebiede - Klein-Azië, 't Kortbij Ooste, Egypte - woort 't de ierste cultuurtaol. Ouch nao de vereuvering door de Roemeine bleef 't euverind - 't woort de taol boe me ziech in gans 't ooste vaan 't Riek mèt verstoonbaar kós make. In de gebiede woe al Grieks gesproke woort evels had 't hellenisme ouch gevolge: de taol vaan 't hellenisme waor e soort vaan Algemein Ionisch, en hètde neet veur niks koinè ("gemeinsjappelek"). De ander dialekte woorte dao ummer mie door verdrónge. Allein 't Dorisch bleef bestoon, tot in euzen tied zelfs, es 't Tsakonisch, meh ouch dat woort zuver 'n spreektaol.
Natuurlek oontwikkelde ziech in de loup vaan de iewe weer nui dialekte, zeker nao 't oetereinvalle vaan 't Roemeins Riek en 't ummer kleinder weure vaan 't Byzantiens Riek. Cyprus beveurbeeld raakde gans vaan Griekeland geïsoleerd en oontwikkelde e volkoume eige dialek, ouch al waor 't aajd Arkadisch dao gans verdwene. Ouch op Kreta oontwikkelde me 'n eige spraok. In Klein-Azië vörmde ziech versjèllende Griekse gemeinsjappe mèt eder 'n eige dialek, die in 'n sfeer vaan relatief tóllerantie bleve bestoon tot de Grieke in de twintegste iew massaol verhuusde nao Griekeland. Vaan de dialekte oet de Roemeinsen tied en de Middeliewe is evels hiel weineg oet sjrifteleke brónne bekind.
Grammair
Wie alle Indo-Germaanse taole oet 't ierste millenium veur Christus is 't Aajdgrieks nog 'n hendeg flecterende taol. Veural 't verb liekent väöl vaan zienen awwe vörmriekdóm behawwe te höbbe - 't heet zelfs waorsjijnlik nog väöl mie vörm es 't Proto-Indo-Europees. Dao zien drei aspecte (imperfectief, aoristisch, perfectief) en drei tiedsniveaus (tegewäördeg, verleie en touwkómmend) en allewel tot me daomèt in theorie nege verbetije vaan kin make bestoon 'rs "mer" zes of zeve (presens, imperfectum, futurum; aoristus; perfectum, plusquamperfectum, futurum exactum (wat weineg veurkump). Dao bestoon veer modi (indicatief, conjunctief, optatief en imperatief) en drei agensvörm (actief, passief en medium). Particiepe zien in mier tije meugelek, en wel altied zoewel actief es passief. Door dit al is 't Klassiek Grieks verb boetegewoen perceis en good gesjik um e gedachte exak oet te drökke.
't Substantief oondersjeit vief naomvalle (nominatief, genitief, datief, accusatief en vocatief) - dit is eigelek opmèrkelek weineg in verglieking mèt ander Indo-Europese taole oet deen tied (Sanskriet: ach; Aajd-Latien: zeve; Proto-Germaans; zes), en liet ziech indeile in versjèllende declinatiegrope - de veurnaomste vaan die grope loupe analoog aon die in 't Latien. In 't Archaïsch Grieks kump d'n dualis nog väöl veur, in 't Klassiek Grieks weurt 'r evels weineg gebruuk en is 'r veural nog in de passief taolbehiersing presint. 't Adjectief volg euver 't algemein 't substantief, meh de eigenaardege saomegestelde adjectieve doen dat neet gans.
Literatuur
De Aajdgriekse literatuur is boetegewoen umvangriek. Wie 't sjrif zien entree maakde, in de achste iew veur Christus, moot me direk begós zien twie aw epe op te sjrieve, de Iliaad en de Odyssee, touwgesjreve aon Homerus. Same mèt Hesiodus nump heer de Archaïsch Griekse literatuur veur zien rekening. In de klassieken tied waore 't de Atheners die veural mèt hun tragedies meisterwèrke maakde; daoneve gief 't hiel väöl langer en korter gediechte, filosofische wèrke (Plato, Aristoteles), historische wèrke, romans etc. In d'n tied vaan de Koinè weurt veural de komedie populair. Ouch 't Nui Testamint is gesjreve in 't Grieks. Mèt de Middeliewe begint evels 't verval: in de Byzantiensen tied woort neet väöl literatuur vaan beteikenis geproduceerd.
Gebruuk en status
De Grieke hoolte hun taol vaanajds in hoeg aonzien en zaoge hendeg neer op ander taole - veur die en veur hun sprekers had me de term barbaros, "gebroebel", gerizzerveerd. Mèt 't hellenisme verspreide de taol ziech, wie gezag, door gans 't oostelek Roemeins Riek, en zelfs ouch wel door 't westelek, beveurbeeld oonder de Roemeinse elite (zoe klaog Cicero euver dees sturende gewuunde vaan väöl patriciërs). In 't christendom waor 't in de ierste iewe de veurnaomste liturgische taol, meh vaanaof de veerde iew leet me dat in 't weste valle umtot de geluivege 't neet kóste verstoon. Bij väöl bekierde volker oonder de Oosters-Orthodoxe Kèrke, bijveurbeeld de Rösse, deende 't Grieks es 'n soort klassieke taol die o.m. 't Kèrkslavisch beïnvleujde. In de Byzantiensen tied waor 't op de Oosteleke Middellandse Zie nog laank 'nen handelstaol vaan beteikenis.