Malỳ

I Malỳ na ny Repoblikan' i Malỳ dia firenena ao Afrika Andrefana, tsy manana morontsiraka, izay manana velarana mirefy 1 241 238 km² sy mponina miisa 21 473 764 tamin' ny taona 2022. Atao hoe Maliana ny vahoakan' io firenena io. Ny ampahany be amin’ ny tanin’ i Malỳ dia ao amin’ ny lohasahan’ ny ony Niger. I Bamako no renivohiny. Mamaritra azy avy ao avaratra-andrefana i Maoritania, ao andrefana i Senegaly, ao atsimo andrefana i Ginea, ao atsimo i Kôtidivoara, ao avaratra-atsinanana i Aljeria, ary ao atsimo-atsinanana i Borkina Fasô.

Mizara telo ny vohon’ ny tany ao Malỳ: ny faritra sahariana karankaina izay tsy dia ahitana zavamaniry firy; ny faritra saheliana somary maina izay ahitana hivoka anirian-kazo madinika; ary faritra anjakan’ ny hivoka anirian-kazo lehibe. Firenena manana toetany mafana sy maina i Malỳ ka matetika ianjadian’ ny haintany.

Vondrom-poko maro no mandrafitra ny vahoaka maliana, ka ny Mandinga no maro anisa indrindra (40 %). Ny finoana silamo no be mpanaraka indrindra (90 % amin’ ny mponina). Ny tapany atsimon’ i Malỳ no onenan’ ny ankamaroan’ ny mponina.

Ny ankamaroan’ ny mponina dia mpamboly, nefa ny habetsahan’ ny vokatra (katsaka, vary, ampembambazaha, voanjo, fary, landihazo, sns) dia miankina amin’ ny fitarihan-drano sy ny fiakaran’ ny ony Niger sy ny renirano misakelika aminy. Ny landihazo no iankinan’ ny taozava-baventy izay manondrana ny vokatra avy amin’ izany. Manana harena an-kibon' ny tany i Malỳ, ka anisan’ ireo firenena voalohany mpitrandraka volamena aty Afrika. Ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialin’ i Malỳ. Tamin' ny taona 1960 no nahazoany ny fahaleovan-tenany ary mankalaza izany isaky ny 22 Septambra ny vahoaka ao aminy.

Jeôgrafia

Tanim-pirenena

I Malỳ dia firenena ao Afrika Andrefana, tsy manana morontsiraka, manana velarana mirefy 1 241 238 km². Mamaritra an' i Malỳ avy ao avaratra-andrefana i Maoritania (sisin-tany mirefy 1 040 km), ao andrefana i Senegaly (sisin-tany mirefy 1 050 km), ao atsimo andrefana i Ginea (sisin-tany mirefy 580 km), ao atsimo i Kôtidivoara (sisin-tany mirefy 710 km), ao avaratra-atsinanana i Aljeria (sisin-tany mirefy 3 115 km), ary ao atsimo-atsinanana i Borkina Fasô (sisin-tany mirefy 700 km).

Vohon' ny tany

Sarin-tany maneho ny vohon-tanin' i Malỳ

Manana velarana mirefy 1 241 238 km² i Malỳ izay firenena lehibe indrindra any Afrika Andrefana (laharana faha-24 maneran-tany). Ny taniny izay midadasika dia ahitana endri-paritra isan-karazany. Ny ankamaroany dia ao amin' ny Lohasahan' i Niger ary mampiavaka azy ny lemaka iva sy ny deboka be antsanga. Eo afovoany, ny hefaka anatin’ i Niger dia mandrafitra ny faritr' i Macina, izay deboka misy sisiny avo, misy tondra-drano matetika.

Eo amin' ny ilany atsimo, misy vongana tranainy voalavaka lalina no manamarika ny sisin-tanin’ i Malỳ amin' i Kôtidivoara. Miankandrefana kokoa no miakatra ny Lembalemba Mandinka (Mandinga), izay misy an' i Bamako renivohitra. Mipoitra eo afovoany, eo amin’ ny sisiny ankavana amin’ i Niger indray ny fikitoan-tany: ny hantsan’ i Bandiagara no manjaka amin’ ny lemaka; ity hantsana ity dia mitohy amin' ny alalan’ ny tendrombohitra Hombori, izay miafara amin' ny tedrony atao hoe Hombori Tondo (1 155 m). Any avaratra-atsinanana, eo amin’ ny sisin-tany manasaraka an’ i Malỳ amin’ i Alzeria no misy an' i Adrar des Iforas, lembalemba kristaly manana haavo antonony (600 m), izay mandrafitra ny tapany atsimo amin’ i Sahara. Ary farany, eo avaratra no misy ny deboka Taoudenni.

Ny tapany atsimo sy afovoany amin’ i Malỳ dia tondrahan’ ny ony roa: i Sénégal (miforona ao Bafoulabé amin' ny fihaonan' i Bafing sy i Bakoy) sy i Niger (mipoitra any Guinée ao amin' i Fouta-Djalon), izay mamorona tapa-paribolana midadasika. Mamakivaky an’ i Malỳ sady mitana toerana lehibe eo amin' ny fandaminana ny erana sy ny fampandrosoana ara-toekarena ao amin’ ilay firenena. Ny ampahatelon' ny tapany avaratra amin' i Malỳ dia any amin' ny faritry ny tany efitra, fa any amin’ ny tapany atsinanana kosa i Tilemsi izay sakeli-drano milevina an' i Niger iparitahan-toerana misy rano.

Toetany

Faritra telo samy manana ny toetaniny no mifanarakaraka avy any avaratra mankany atsimo:

ny avaratra dia ao amin' ny faritr’ i Sahara, misy toetany lmaina izay tsy misy rotsak' orana afa-tsy latsaky ny 127 mm;
ny hefaka afovoan' i Niger dia mipaka any amin' ny faritr’ i Sahel saika-maina, izay misy fiovana miandalana avy amin' ny tany efitra mankany amin’ ny hivoka misy ala, volena ao ny vary, ny landihazo, ny karite, ny voanjo, ny ampemba, ny ampembambazaha;
farany, manana toetany mitovy amin’ izay manjaka any Sodàna ny tapany atsimo; eo anelanelan’ ny 24 °C sy 32 °C ny maripana amin’ ny ankapobeny any atsimo, ary miakatra izany rehefa mianavaratra; eo amin' ny 1 400 eo ny rotsak' orana.

Ny rotsak' orana isan-taona dia miova eo anelanelan’ ny 1 400 mm eo ho (eo ao Bamako) sy latsaky ny 130 mm (any Sahara).

Zavamaniry sy biby

Tsy fahita firy ny zavamaniry any amin' ny faritr' i Sahara izay tsy misy maniry afa-tsy akasia sy hazo dity. Ny faritra afovoany amin’ i Sahel dia miavaka noho ny fisian’ ny hivoka feno kirihitra, izay misy zavamaniry be tsilo. Misolo azy ny hivoka misy ala rehefa any amin' ny faritra atsimo amin' i Sodàna, izay misy ny lalan-drano otronin’ ny ala galeria.

Any Malỳ dia ahitana biby toy ny antilôpa, ny karazana lambo fakôsera, ny gazela, ny geparda, ny leôparda, ny liona, ny ôriksa ary ny amboadia sakaly.

Ny vahoaka maliana

Mponina

Nisy mponina miisa 20 933 072 i Malỳ tamin' ny taona 2020, ka mponina miisa 16,79 isaky ny km² izany. Tena tsy mitovy ny fitsinjaràn’ ny mponina satria ny 9/10n’ ny Maliana dia mipetraka any amin' ny tapany atsimo amin’ i Malỳ. Ny 66 %n’ ny mponina dia monina ambanivohitra. Tanora ny ankamaroan' ny mponina ao Malỳ: ny latsaky ny 25 taona dia manodidina ny 68 % amin' ny mponina tamin' ny taona 2007. Tombanana ho 49,9 taona ny salan’ androm-piainan' ny olona vao teraka. I Malỳ dia mitana ny iray amin' ny toerana farany indrindra amin' ny laharan' ny tondrom-pandrosoan’ ny maha olombelona (0,428: faha-186 tamin' ny taona 2021). Miaina fifindrà-monina mahery vaika izy io (indrindra mankany amin' ny faritr' i Kayes any andrefana) indrindra mankany Kôtidivoara mifanila aminy (izay misy Maliana maherin' ny iray tapitrisa) sy mankany Frantsa.

Tanàna

I Bamako renivohitra (any atsimo-andrefana, eo amoron' ny ony Niger) no hany tanàna ao Malỳ misy mponina mihoatra ny iray tapitrisa. Renivohitry ny Distrikan' i Bamako ny tanànan’ i Bamako izay foibem-pifandraisana lehibe ao amin' ilay firenena, ary koa ambohipihaonan' ny taozava-baventy sy ny varotra. Ny tanàna lehibe hafa dia i Ségou sy i Mopti, izay ivon-toeram-panjonoana lehibe any amin' ny faritra ambany amin' i Niger. Ao koa i Kayes, i Sikasso, i Koulikoro, i Kidal, i Gao ary i Tombouctou. Mizara ho faritra ara-pitantanana valo i Malỳ: i Gao, i Kayes, i Kidal, i Koulikoro, i Mopti, i Ségou, i Sikasso ary i Tombouctou, ary manampy azy ireo ny Distrikan' i Bamako.

Vondrom-poko any Malỳ

Ny 40 % amin' ny Maliana dia ny Mandinga, ka ny ankamaroan’ izany dia Bambara (28 %), mipetraka any amin’ ny tapany andrefan' i Malỳ (any Bamako) indrindra. Ny Sôngay dia monina amin’ ny faritra atsinanana, ny Sôninke any amin’ ny faritra andrefana (any Kayes); ny Senofô dia mipetraka manodidina an' i Sikasso, ao amin' ny faritry ny sisintany manasaraka an’ i Malỳ amin’ i Borkina Fasô sy amin’ i Kôtidivoara. Any avaratra-atsinanana kokoa, eo amin' ny lembalemban' i Bandiagara, no misy ny Dôgôna. Ao koa ny Boà, ny Bôzô, ary ny Kasônke.

Any avaratra kokoa ny misy ny Maora (mpivarotra gôma arabo) sy ny Konta (mpiompy mifindrafindra toerana) ary ny Toarega (mpiompy mifindrafindra toerana), izay vahoaka mpifindrafidra, 10 % n'ny mponina. Ny Folany dia monina ao amin' ny debok’ i Macina fa any Sahara kosa no misy ny Maora ary indrindra fa ny Toarega izay mifindrafindra toerana eo anelanelan' i Adrar des Ifoghas sy ny fiolihan' i Niger. Ireto farany, izay miisa 400 000 eo ho eo, dia nanda hatrany ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Mandinga hatramin' ny nahazoana ny fahaleovan-tena, izay midika amin' izy ireo koa ho fandraiketana ny sisintany sy fampidirana azy ireo ao anatin' ny rafi-panjakana tsy mifanaraka amin' ny fomba fiainany.

Taorian' ny fitomboan’ ny fikomiana mitam-piadiana tany amin’ ny tapany avaratra amin' i Malỳ (toy ny any Nizera mpifanolo-bodirindrina aminy) tamin' ny taona 1990 dia vita ny dinam-pirenena tamin' ny Avrily 1992 teo amin' ny governemanta maliana sy ny Toarega. Ny resaka momba ny famaritana ny faritra mizaka tena ho an' ny Toarega, sy ny fitakiana ara-toekarena anefa mbola mitoetra, ary raha mitsahatra ny ady dia mitohy ny disadisa (araka ny hita amin' ny firongatry ny herisetra tamin' ny volana Mey 2006 izay nitarika ho amin’ ny fanaovana fifanarahana momba ny filaminana, izay nijerena mialoha ny fepetra fampandrosoana ny faritra any Avaratra).

Kolontsaina

Fiteny

Ny fiteny ôfisialin' i Malỳ dia ny fiteny frantsay izay nandroso ny fahaizana ny fahaizana azy. Tamin' ny taona 1960 dia Maliana miisa 66 000 no nahay namaky teny sy nanoratra amin' ny teny frantsay. Tamin’ ny taona 1985 dia nisy 564 000 izany. Tamin’ ny taona 2009, nisy 2,2 tapitrisa.

Ny faritr' i Malỳ ao Gao, Kayes, Kidal, Koulikoro, Mopti, Segou, Sikasso ary Tombouctou dia mpikambana ao amin' ny Fikambanana Iraisam-Pirenen' ny Faritra Miteny Frantsay (Association Internationale des Régions Francophones). Mpikambana ao amin' ny Antenimieran' ny Frankôfônia (Assemblée Parlementaire de la Francophonie) ary koa ao amin' ny Fikambanana Iraisam-Pirenena momba ny Frankôfônia (Organisation Internationale de la Francophonie).

Ny fiteny mande maro (ahitana ny fiteny bambara sy mandinga ary diola), ny fiteny vôltaika (ahitana indrindra ny fiteny dôgôna sy senofô), ny fiteny sôngay, ny fiteny hasanià ary ny fiteny tamaseka dia mbola ampiasaina ao amin’ ny vondrom-poko samihafa. Ny fiteny bambara no miha lasa fiteny ifandraisana manerana an' i Malỳ, ampiasain' ny 50 %n' ny Maliana.

Fitenim-pirenena ny fiteny bambarà, ny fiteny bôbô, ny fiteny bôzô, ny fiteny dôgôna, ny fiteny folany, ny fiteny sôninke, ny fiteny sôngay (na sôngôy), ny fiteny senofô-minianka, ny fiteny tamaseka, ny fiteny hasanià, ny fiteny kasônke, ny fiteny mandinka ary ny fiteny maninkakàna.

Ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 1987 dia nandrakitra ny fiteny ampiasain' ny olona mihoatra ny enin-taona. Mitana ny laharana voalohany ny fiteny bambara (38,3 %), arahin' ny fiteny folany (11,7 %), ny fiteny dôgôna (6,9 %), ny fiteny sôngay (6,3 %) ary ny fiteny sôninke (12,3 %).

Fivavahana

Araka ny Pew Research Center tamin' ny taona 2010, ny fivavahana silamo, somary mifangaro amin' ny fivavahan-drazana afrikana, dia fivavahan’ ny 94,4 %n’ ny mponina any Malỳ; ny 2,4 % dia Kristiana (ka ny 1,6 % katôlika); vitsy dia vitsy ny Prôtestanta, izay vao haingana ny fisiany, indrindra tamin' ny alalan' ny misiônera amerikana. Ny 2,7 % amin' ny Maliana no nitazona ny fivavahan-drazana.

Fanabeazana

Eo amin' ny 23 % hatramin' ny 46 % eo ny tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra any Malỳ, arakaraka ny loharanom-baovao. Ny vehivavy no tena ambany taha satria ny zazalahy no maro anisa mamonjy sekoly.

Toekarena

Firenena an-dalam-pandrosoana

Anisan' ny firenena tsy mandroso indrindra eran-tany i Malỳ. Tamin' ny taona 2005 dia nahatratra 442 dôlara ny harin-karena faobe isan' olona, raha 380 dôlara izany tamin' ny taona 2005. Manodidina ny 65 % amin' ny mponina no miaina ambanin' ny tokonam-pahantrana, ary mahatratra 76 % hatramin' ny 80 % izany any ambanivohitra. Tany efitra na saiky efitra ny roa ampahatelon' ny tanin' i Malỳ, ny asa fivelomana kosa anefa dia mivangongo ao amin' ny faritra voatondrak' i Niger sy ny sakeli-dranony. Ny toekaren' i Malỳ dia miompana amin’ ny fambolena amin' ny ankapobeny: eo amin' ny 80 % amin' ny mponina dia miaina amin' ny fambolena sy ny fiompiana ary ny jono, mahakasika indrindra ny fanodinana ny vokatry ny fambolena ny taozava-baventy.

Ny fitombon’ ny harin-karena dia miankina indrindra amin' ny famokarana voamaina sy landihazo. Io fanjakazakan' ny seha-pihariana voalohany io no mahatonga ny toekarena maliana ho mora andairan' ny fiovaovan' ny toetany sy ny fiovaovan' ny vidin' ny akora fanodina, indrindra ny landihazo, izay anisan' ny loharanon-karena fanondrana roa lehibe (ka ny faharoa dia volamena).

Mizaka ny vokatry ny fitokana-monina ihany koa i Malỳ, ka mahatonga azy hiankin-doha amin' ny seranan-tsambon' ny firenena manodidina azy (indrindra fa i Abidjan any Kôtidivoara). Noho ireo antony rehetra ireo dia laharam-pahamehana ho an' ny fampandrosoana an' i Malỳ ny fitrandrahana tsara indrindra atao amin’ ny tany azo tondrahana, ny fanavaozana ny fitaovam-pambolena, ny fanatsarana ny fotodrafitrasa momba ny lalana ary ny fanamaroana ny karazan-pamokarana.

Ny toekarena sy ny fiarahamonina ihany koa dia iharan’ ny pôlitikan' ny fanitsiana ara-drafitra nampiharina araka ny fitakian' ny mpamatsy vola iraisam-pirenena (ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena sy Banky Iraisam-Pirenena) mba hanalalahana ny toekarena (famindrana ny fitantanana any amin’ ny sehatra tsy miankina, ny fahalalahan' ny famaritana ny vidin-javatra, ny fahamatorana amin’ ny fanajana ny tetibolam-panjakana). Miampy ny fampidinana ny sandan' ny franc CFA tamin' ny Janoary 1994, ireo fanavaozana ireo dia nisy niteraka fahasahiranana ara-tsôsialy lehibe sy fiharatsian’ ny toe-piainan' ny mponina.

Na izany aza anefa, ny fanavaozana natao dia nahafahana nisarika ny fampiasam-bola vahiny sy nanampy amin’ ny famelomana indray ny fitomboan' ny toekarena, izay manodidina ny 5 % teo anelanelan’ ny taona 1996 sy 2006 (raha fitomboana isan-taona miiba 1 % eo ho eo izany teo anelanelan' ny taona 1985 sy 1993). Tena vesaran' ny trosa ny toekarena maliana ka tamin' ny taona 2005 dia nofoanana tanteraka ny trosany amin' ny firenena maro, noho ny ezaka nataony momba ny fahaiza-mitantana sy ny fitantanana tsara ny governemanta.

Miankina betsaka amin' ny fanampiana amin' ny fampandrosoana i Malỳ, amin' ny alalan' ny fikambanana iraisam-pirenena na fifanaraham-pirenena roa (ny Vondrona Eorôpeana sy i Frantsa ary i Etazonia indrindraindrindra). Loharanom-bola lehibe ihany koa ny vola alefan’ ny zanaka am-pielezana maliana.

Fambolena

Ny 80 % n' ny mponina dia mivelona amin' ny fambolena. Ny tena volena amin' izany dia ny voamadinika toy ny ampemba, ny ampembambazaha, ny vary, ny katsaka, ny fôniô ary ny varimbazaha. Volena any koa ny ovy sy ny mangahazo ary ny tapetaka (igname). Nahitana fiakarana koa ny voankazo (ny akondro sy ny manga ary ny loranjy aondrana any Eorôpa sy any amin' ny firenena arabo) sy ny anana.

Tamin' ny taona 2005 ny fambolena dia niantoka ny 36,6 % amin' ny harin-karena faobe ary mahavelona ny 80 % n’ ny mponina. Miankina amin' ny toe-javatra voajanahary manimba (toy ny hain-tany sy ny fanafihan' ny valala) ny fahabetsahana sy ny hatsaràn' ny ny vokatry ny fambolena ka sahirana noho ny tsy fahampian' ny fotodrafitrasa sady saika miankina tanteraka amin' ny fitarihan-drano ary indrindra miankina amin' ny fiakaran' ny ranon’ ny ony Niger sy ny sakeli-dranony. Ny faritra lehibe voatondraka amin’ ny alalan’ ny fitarihan-drano dia ao amin' ny hefaka afovoan' i Niger, ao amin' ny faritra iray antsoina hoe "Office du Niger" izay naorina nandritra ny fanjanahantany frantsay mba hampandrosoana ny fambolena landihazo ho tombontsoan' ny indostrian' ny lamba any Frantsa.

Ny ampembambazaha no foto-tsakafon' ny mponina maliana; manampy izany koa ny katsaka sy ny vary. Ny landihazo (izay fehezin' ny Compagnie malienne de développement des textiles ny famokarana sy ny fanodinana azy) no voly fanondranana voalohany, saingy tsy maintsy miatrika ny fahalemen’ ny famokarana landihazo amin’ ny fifaninanana eo amin' ny tsena iraisam-pirenena i Malỳ noho ny fanampiana ara-bola azon' ny mpamokatra any amin' ny faritra avaratra amin’ ny Tany (indrindra fa ny Amerikana). Ny voanjo sy ny fary dia voly fanondrana ihany koa.

Fiompiana

Noho ny fambolena sy ny fiompiana andiam-biby nentim-paharazana matanjaka dia sehatr’ asa lehibe eo amin' ny toekarena maliana ny fiompiana (misahana ny 10 % amin' ny harin-karena faobe) sady loharanon-karena lehibe ho an' ny 30 %n' ny mponina. Tamin' ny taona 2005, ka ny omby amin' izany dia niisa 7,68 tapitrisa, ny ondry 8,40 tapitrisa, ny osy 12 tapitrisa ary ny akoho amam-borona 31 tapitrisa no nompian’ ny Maliana.

Jono

Ny fanjonoana izay atao any amin' ny hefaka afovoan' i Niger sy any amin' ny farihin' i Sélingué sy ny farihin’ i Manantali dia loharanon-karena lehibe ihany koa. Ny vokatry ny fanjonoana izay manodidina ny 100 000 taonina isan-taona (anisan' izany ny trondro maina sy trondro natsatsika amin’ ny setroka aondrana any amin' ny firenena manodidina) dia miantoka ny 4 % amin' ny harin-karena faobe (10 098 taonina) ary mampiasa ny 8 % amin' ny mponina miasa.

Harena an-kibon' ny tany

Ny harena ankibon' ny tany dia ny fôsfaty, ny sira, ny oraniôma ary ambonin' izany rehetra izany ny volamena (laharana fahatelo aty Afrika, aorian' i Afrika Atsimo sy i Ganà). I Malỳ dia lasa iray amin' ny firenena mpamokatra volamena voalohany indrindra aty Afrika (miantoka ny 70 %n' ny vola ampidirin' ny fanondranana entana tamin' ny taona 2012) ary nisolo ny landihazo amin’ ny maha vokatra fanondrana fototra azy tamin' ny fiandohan' ny taona 2000. Ahitana litiôma koa ny any Malỳ, ao atsinanan' i Bougouni.

Taozava-baventy

Ny taozava-baventy dia miantoka ny 24.2 % amin' ny harin-karena faobe tamin' ny taona 2005; mifantoka amin' ny fanodinana sakafo avy amin’ ny vokatry ny fambolena sy ny fanodinana ny landihazo izy io, ary ao Bamako no tena misy azy.

Ny fanjifana angovo ao Malỳ dia mifototra amin' ny fandrehitra nentim-paharazana (dia ny kitay, izay mahatratra 80 %n’ ny angovo ampiasaina), miankina amin' ny vokatra avy any ivelany ihany koa ilay firenena. Ny anjaran' ny herinaratra (ho an' ny 79,27 % amin' ny angovo azo avy amin’ ny rano) dia tena ambany. 15 % ihany amin' ny mponina no mahazo herinaratra tamin' ny tapak’ ireo taona 2000, ary mihena be izany any ambanivohitra.

Fizahàn-tany

Eo amin' ny seha-pihariana fahatelo, ny fizahàn-tany dia miha maka toerana manan-danja hatrany, na dia mihena aza ny fitomboany noho ny tsy fisian' ny fotodrafitrasa fandraisam-bahiny sy noho ny fahasarotan' ny fitaterana.

Fitaterana

Ny sambo *Tombouctou* an' ny kômpania COMANOV ao amin' ny serananan' i Koulikoro.

Ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenena Modiba Keita ao Bamako.

Firenena voahidy (tsy manana morontsiraka) i Malỳ ka mijaly noho ny tsy fahampian' ny tambajotran-dalana (18 700 km ny lalana tamin' ny 2004, ny 3 300 tamin' izany no vita tara). Ny ampahany manan-danja amin' ny fitaterana dia antohan’ ny ony Niger, izay azo andehanan-tsambo amin' ny ankamaroan' ny lalany eo anelanelan' ny volana Jolay sy Janoary. Ny ony Sénégal dia azo andehanan-tsambo avy any Kayes mankany Saint-Louis (Senegaly) any Senegaly. Misy lalam-by mampitohy an' i Koulikoro sy i Bamako ary i Kayes amin' ny seranan-tsambon' i Dakar. Any akaikin' i Bamako no misy seranam-piaramanidina iraisam-pirenena.

Vola

Ny vola ampiasaina any Malỳ dia ny franc CFA, izay nahena ny antsasany ny sandany tamin' ny Janoary 1994. Navoakan' ny Banque centrale des États d’Afrique occidentale ("Banky Foiben' ny Firenen' i Afrikana Andrefana") izany nandritra ny fitondran' i Modibo Keïta, filoham-panjakana voalohany. Nandao ny fampiasana ny franc CFA i Maly ka namorona ny volany manokana, dia ny franc maliana.

Fanondranana sy fanafarana

Ny vokatra fanondrana be indrindra any ivelany dia ny landihazo, ny omby, ny voanjo ary ny trondro. Ny vokatra tena hafaran’ i Malỳ dia ny solitany, ny fiarakodia, ny sakafo, ny milina ary ny vokatra vita amin’ ny akora simika. Ny tena mpamatsy an' i Malỳ dia i Frantsa sy i Kôtidivoara ary i Senegaly. Amin’ ny firenena mifandray amin’ i Maly momba ny fanondranana kosa dia i Sina no mitana toerana ambony.

Tantara

Talohan' ny fahaleovantena

Tamin' ny andron' ny empira

Sarin-tanin' ny Empiran' i Malỳ , maneho ny fara-fiitarany tamin' ny taonjato faha-14.

Sarin-tanin' ny Empira Sôngay tamin' ny taonjato faha-16.

Ny tangorom-bohitra Adrar des Ifoghas dia ahitana zavatra sisa tavela tamin' ny Neôlitika, izay manamarina ny fotoana fony i Sahara dia mbola hivoka (taoarivo faha-5 tal. J.K). Ny fifindran' ny mponin’ i Sahara mankany amin' ny lohasahan’ i Niger dia nanomboka tamin' ny taonarivo faha-3 rehefa nanjary maina ny toetany. Tany am-piandohan' ny androntsika, ny hefaka anatiny amin' ny ony Niger dia efa ivon' ny fifanakalozana teo amin' ny olona nonina tamin’ ny tany hivoka sy ny olona nonina an-tany efitra. Nivoatra tao ny tanàna voalohany toa an’ i Djenné-Jeno, any akaikin’ i Djenné ankehitriny.

Ny varotra sira sy volamena namakivaky an' i Sahara dia niteraka ny firoboroboan' ny Empiran' i Ganà izay natsangan' ny Sôninke, manodidina ny taonjato faha-5 taor. J.K., any amin’ io faritra andrefana ao Sodàna io, eo anelanelan’ ny ony Niger sy ny ony Sénégal. Tamin' ny taona 1076 dia resin' ny daroka nataon' ny Berbera Almôravida, izay nampiditra ny fivavahana silamo tao Afrika Andrefana, ilay empira. Tamin’ io fotoana io no nanorim-ponenana tao amin’ io faritra io ny Bambara. Tamin' ny taonjato faha-13, i Ganà lasa fanjakà-mpanjaka indray, dia natelin’ ny Empiran' i Malỳ, izay nifehy ny tany misy volamena any amin’ ny faritra Sénégal Ambony sy Niger (frantsay: Haut-Sénégal et Niger) ary nanitatra ny heriny tamin' ny faritry ny hivoka iray manontolo any Afrika Andrefana, mankany morontsirak' i Atlantika, rehefa tonga tamin' ny faratampon’ ny tanjany teo ambany fitondran' i Kankan Moussa.

I Djenné sy i Gao ary i Tombouctou dia lasa foibe ara-barotra sy ara-javakanto ary ara-tsaina lehibe teo amin’ ny fivavahana silamo sodaney. Vao mainka nitombo ny herin' izy ireo taorian' ny naharavàn' ny Empiran’ i Malỳ tamin' ny taonjato faha-15, izay nahitana ny fitomboan’ ny Fanjakan' i Gao. Ny tafik' i Sonni Ali, avy eo an' i Askia Mohammed dia nampiely ny fivavahana silamo nanerana ny faritry ny hivoka ary nahatonga ny famiramiratan’ i Tombouctou. Tamin' ny fara-fiitarany, ny Fanjakan' i Gao, izay lasa Empiran’ i Songhai, dia nandrakotra ny ampahany be amin' i Malỳ ankehitriny, nandrakotra ny tapany andrefana amin’ ny tanim-pirenen’ i Ginea ankehitriny ary nanitatra ny heriny hatrany Kano, any avaratr' i Nizeria. Noravan’ ny diabe fanafihana nataon’ ny Marôkana ilay empira tamin’ ny taona 1591.

Nandritra ny taonjato faha-17 sy faha-18, dia nizarazara ho fanjakana kely maromaro ny tanin' i Maly, anisan' izany ny an' i Ségou naorin' ny Bambara. Ny Bambara, toa ny Dôgôna, dia nanohitra ny fampanarahana azy ny fivavahana silamo. Izy ireo no nokendrena tamin’ ny ady masina tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-19 notarihin’ i El-Hadj Omar, mpanorina ny Empira Tokolera, manomboka any Tombouctou ka hatrany amin' ny loharanon' ny ony Niger sy ny loharanon’ ny ony Sénégal. Nenjehin’ ny Folany sy ny Bambara i El-Hadj Omar ka maty tamin' ny taona 1864 tao Bandiagara.

Fanjanahan-tany

Sainan' i Sodàna Frantsay sy an' ny Repoblika Sodaney.

Ny fandresen' ny Frantsay sy ny fakàny ny faritra misy an’ i Maly dia nomanina sy notarihin' i Joseph Gallieni, izay niady tamin' ny miaramilan' i Samory Touré, lehiben' ny miaramila malinke ary mpanorina ny empira iray tany amin' ny faritr' i Niger Ambony nanomboka tamin' ny taona 1880, sy niady tamin’ ny Tokolera izay nanohitra tany avaratra (fahirano nataon’ i Medina nenti-nanohitra ny Frantsay).

Tamin' ny taona 1898 dia vita ny fandresena sy ny fakana tany nataon’ ny Frantsay. I Malỳ tamin' izany fotoana izany, izay ampahan’ i Maoritania sy i Borkina Fasô ary i Nizera ankehitriny, dia tafiditra ao amin' i Afrika Andrefana Frantsay. Tamin’ ny taona 1904, ireo tany ireo dia nitambatra ka namorona an’ i Senegaly Ambony sy Nizera zanatany, ka ny renivohitra tamin’ izany dia i Bamako. Tamin' ny 1920, dia lasa Sodàna Frantsay izy io rehefa nisaraka taminy i Vôlta Ambony (Borkina Fasô ankehitriny) ny taona manaraka.

Sainan' ny Federasiônan' i Maly (1959-1960)

I Modibo Keita noraisin' ny mpiasan' ny Tovarna Avtomobilov Maribor tany Maribor, tamin' ny famangiana ôfisialy nataony tany Iogôslavia tamin' ny taona 1960.

Nanao pôlitikan' ny fampivoarana ara-toekarena ho an' ny zanatany ny Frantsay, izany pôlitika izany anefa niaraka amin' ny fampanaovana asa fanompoana sy filatsahana miaramila an-tery. Ny hetsika ara-pôlitika rehetra tokony hataon' ny vahoaka voazanaka kosa dia voarara raha tsy taorian' ny Ady Lehibe Faharoa. Tamin' ny taona 1946 tao Bamako dia niforona ny Rassemblement Démocratique Africain (RDA), izay nitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantenan' i Afrika Andrefana. Ny sampan’ izany tao Maly, natsoina hoe Union Soudanaise, dia notarihin' i Modibo Keïta.

Tamin' ny taona 1956, nahazo ny fizakan-tena anatiny i Sodàna zanatany frantsay ary roa taona taty aoriana dia lasa Repoblika tao anatin' ny Communauté française. Tamin' ny 17 Janoary 1959 dia niditra tao Senegaly i Sodàna mba hanorina ny Federasiônan' i Malỳ (Fédération du Mali), izay nanambara ny fahaleovan-tenany tamin' ny 20 Jona 1960. Nivakivaky tamin' ny volana Septambra io federasiôna io, anisan' ny anton’ izany ny fifandrafiana teo amin' i Léopold Sédar Senghor sy i Modibo Keïta, olona roa samy mpanindrahindra firenena taty Afrika.

Ilay Sodàna Frantsay teo aloha dia nitazona ny anarana malaza hoe Malỳ ary i Modibo Keïta dia nijanona ho filohan' ny Repoblikan’ i Malỳ vao avy niforona, izay nambara tamin' ny 22 Septambra 1960. Tamin' io volana io ihany dia anisan' ny Firenena Mikambana ity fanjakana vaovao ity.

Fahaleovan-tena

Fitondran' i Moussa Traoré

I Ronald Reagan sy i Moussa Traoré miaraka amin' ny vadiny avy alohan' ny fiaraha-misakafom-panjakana tamin' ny volana Ôktôbra 1988.

I Malỳ, eo ambany fitarihan' i Modibo Keïta, izay mametraka ny fahefany amin' ny Union Soudanaise et Rassemblement Démocratique Africain (US-RDA), hany nanana solontena tao amin' ny Antenimiera, dia nanatratra pôlitikam-pampandrosoana ara-toekarena tarihin' ny foto-kevitry ny sôsialisma manindrahindra fanjakana. Ny tsy fahombiazan' ity pôlitika ity dia niteraka fanonganam-panjakana tamin' ny Nôvambra 1968 izay nitondra an’ i Moussa Traoré (miaramila) teo amin' ny fitondrana. Ity mpitondra vaovao ity dia mandrara ny fisian’ ny fivondronana ara-pôlitika, alohan' ny namoronany antoko tokana tamin' ny tana 1979, dia ny Union Démocratique du Peuple Malien (UDPM).

Ny fitondrana jadon' i Moussa Traoré dia tsy afaka nanao fandrosoana lehibe teo amin' ny toekarena. Nanomboka tamin’ ny taona 1968 ka hatramin' ny 1974 ary nanomboka tamin' ny taona 1983 ka hatramin' ny 1985, dia nitarika mosary ny hain-tany lavareny, ary nandany ny loharanon-karenanany izay efa kely kosa ny fanjakana tamin' ny ady sisin-tany tamin' i Borkina Fasô. Niharatsy ny fifandirana moba ny sisintany mifandraika amin' ny salavalavan-tanin’ i Agacher, mandra-ka nahatonga fifandonana mitam-piadiana teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny taona 1985. Nandamina izany tamin' ny taona 1986 ny Fitsarana Iraisam-Pirenena.

Nanamarika ity taona ity ihany koa ny fitokonan’ ny mpianatra sy ny sendikà. Nanampy ny tsy fahafaham-po nateraky ny krizy ara-toekarena sy ny tsy fitiavam-bahoaka ny fanitsiana ara-drafitra izay nampiharina tamin' ny taona 1981, ny faniriana te hampajaka ny demôkratika, izay niteraka ny fiforonan’ ny hetsika ara-pôlitika telo an' ny mpanohitra tamin' ny tana 1990.

Nandritra izany fotoana izany dia nitohy ary nihamafy ny fikomiana mitam-piadiana nataon' ny Toarega (vahoaka) tany avaratra. Ny famoretana feno habibiana nataon' ny tafika tamin' ny fihetseham-bahoaka ho fanohanana ny demôkrasia dia nitarika ny fanonganana an' i Moussa Traoré tamin' ny Marsa 1991.

Fitondran' i Alpha Oumar Konaré

I Alpha Oumar Konaré sy i George W. Bush tany Washington, D.C., tamin' ny 28 Jona 2001.

Taorian' ny nionganan' i Moussa Traoré dia naverin' ny Comité Transitoire pour le Salut du Peuple ("Komitin' ny Tetezamita ho Famonjena ny Vahoaka") indray, izay notarihin' i Amadou Toumani Touré (miaramila), ny fahalalahana ho an’ ny daholobe, ary ny fifidianana malalaka voalohany tao Malỳ mahaleo tena teo ambany fiahian' izy ireo. Tamin' ny Febroary 1993 dia voaheloka ho faty ilay mpanao didy jadona teo aloha taorian' ny fitsarana azy nefa novana ho sazy an-tranomaizina mandra-pahafaty ny saziny tamin' ny taona 1997.

Ny fitondrana vaovao, notarihin' i Alpha Oumar Konaré (mpampianatra tantara) nanomboka tamin' ny Avrily 1992, dia naneho ny faniriany hamaha ny adin' ny Toarega, sy hamaha koa ny krizy ara-tsôsialy amin' ny alàlan' ny fifampiraharahana. Ny ezaka ataony hanamafisana ny demôkrasia anefa dia mbola tandindomin’ ny fitohizan’ ny fahasahiranana ara-toekarena sy ny kolikoly.

Tamin’ ny volana Mey 1997, lany indray ny filoha Konaré izay nahazo 80 % mahery tamin' ny vato azo - ny mpanohitra dia niantso ankivy noho ny fanafoanana ny fifidianana solombavambahoaka tamin' ny volana Avrily 1997 noho ny tsy fahatomombanan' ny fanomanana ny ny latsa-bato. Ny antokony, atao hoe Alliance pour la Démocratie au Mali (ADEMA), dia nanohy nibahana teo amin' ny sehatra pôlitika nandritra ny fifidianana solombavambahoaka (taona 1997) sy ben’ ny tanàna (taona 1999). Ny tetibola somary voalanjalanja ihany, sy ny endrika tsara nasehon' ny filohany izay mampiseho fomba fiaina maotina, dia matetika i Malỳ no lazaina ho firenena ahitana "fitondrana tsara tantana".

Marobe anefa ny fahasahiranana mianjady amin' ny governemanta, notarihan' i Mandé Sidibé, izay nandimby an' i Ibrahim Boubacar Keïta, nanomboka tamin' ny Febroary 2000. Voatery miditra an-tsehatra any amin’ ny tapany avaratra amin’ ilay firenena ny tafika maliana noho ny fitomboan' ny tsy fandriam-pahalemana. Eo amin' ny lafiny ara-toekarena, i Malỳ dia iharan' ny krizy lehibe momba ny angovo sy niatrika ny fihenan' ny vidin' ny landihazo sy ny volamena eran-tany. Ireo mantsy no loharanon' ny fanondranana entana any Malỳ.

Ekena ho "firenena mahantra be trosa" i Malỳ ka tokony hahazo tombony amin' ny fanafoanana ny ampahany amin' ny trosany. Araka ny sitrapon' ny fikambanana ara-bola iraisam-pirenena, ny governemanta maliana dia manolo-tena hiady amin' ny kolikoly amin’ ny fomba mahomby kokoa sy hamolavola fandaharan' asa hanomezana ny tsy miankina ny orinasam-panjakana.

Farany, tsy nahazo izay tombony ara-toekarena nandrasana ny fikarakarana ny fiadiana ny ho tompondakan’ i Afrika (Coupe d'Afrique des Nations – CAN) tamin’ ny fiandohan’ ny taona 2002, fikarakarana izay nitaky asa mavesatra sy mandany vola (toy ny fanamboarana kianja vaovao, seranam-piaramanidina, lalana, sns.). Izany fandaniam-bola izany ihany koa dia heverin’ ny vahoaka maliana sasany ho ratsy, raha jerena ny ezaka tokony hatao eo amin' ny sehatry ny fanabeazana sy ny fahasalamana.

Ny fe-potoam-piasana faharoan' ny filoha Konaré dia nifarana amin' ny vokatra ahitana fahombiazana sy tsy fahombiazana, izay tsy afaka amin' ny fanakianana ny tsy fahaiza-mitantana sy ny kolikoly maharitra ary ny fahantrana.

Fitondran' i Amadou Toumani Touré

I George W. Bush sy i Amadou Toumani Touré, tao amin' ny White House (Etazonia) tamin' ny taona 2008.

Ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2002, izay tsy nandraisan’ ny filoha teo aloha anjara, araka ny Lalàm-panorenana, dia natao tao anatin’ ny tsy fahatokisan' ny vahoaka ny saranga ara-pôlitika mahazatra. Kandidà efatra amby roapolo no nilatsaka ho fidina, izay mariky ny fisaraham-bazana anatiny izay nampalemy ny antoko eo amin’ ny fitondrana (ny ADEMA) sy ny antoko mpanohitra.

Anisan' izany i Amadou Toumani Touré, filoham-panjakana teo aloha izay nitondra ny tetezamita demôratika teo anelanelan' ny taona 1991 sy 1992 taorian' ny nanesorana an' i Moussa Traoré. Noho ny tanjaky ny lazany sy ny fahaizany mampiray ivelan' ny antoko, i Amadou Toumani Touré dia nandresy tamin' ny fifidianana tamin' ny 12 May 2002 tamin' ny 64,35 %, raha 35,5 % ny an’ i Soumaïla Cissé, kandidà avy amin’ ny ADEMA.

Raha ny fampihavanam-pirenena no anisan’ ny nisongadina tamin’ ny fampielezan-kevitra tamin’ ny fifidianana, ary raha ny ankamaroan’ ny kandidà, anisan’ izany i Amadou Toumani Touré, dia nankasitraka ny famotsorana an’ i Moussa Traoré, ny fiafaran’ ny fe-potoam-piasan’ ny filoha Konaré dia voamariky ny fanapahan-kevitra noraisiny mombany famelan-tsazy nataony ho an’ ilay mpanao didy jadona teo aloha.

Ny fiadidiana ny repoblika maliana vaovao dia nanavao amin' ny alalan’ ny fitantanana mifototra amin' ny marimaritra iraisana sy ny fitondran’ ny manam-pahaizana. Nahazo valisoa amin' ny alalan’ ny fanafoanana ny trosany amin' ny firenena maro tamin' ny taona 2005 ny ezaka nataony momba ny fitondrana tsara tantana sy ny fanamafisana ny toekarena. Ny fotodrafitrasa momba ny lalana izay mikendry ny fisokafan’ ny firenena no nohamafisiny, ary koa ny fidirana amin' ny raharaha fototra (fahasalamana, fanabeazana, trano fonenana, rano, jiro) ary fanomezana asa ho an' ny tanora, izay voa mafy tamin' ny tsy fananana asa izay miteraka fifindrà-monina lehibe.

Na izany aza, i Malỳ dia niharan' ny toe-draharaha nanahirana tao amin' ny faritra misy azy noho ny fipoahan' ny ady mitam-piadiana tany Kôtidivoara tamin' ny taona 2002. Toy ny firenena hafa any Sahel dia nisy ny fanafihan' ny valala mpifindra monina sy ny tsy fahampian' ny rotsak' orana nitarika ho amin' ny krizy ara-tsakafo lehibe tamin' ny taona 2004-2005; ny fitombon’ ny toekarena ihany koa dia niharan' ny fiovaovan' ny vidin' ny landihazo, izay loharanon-karena fanondranana lehibe indrindra (miaraka amin’ ny volamena) ao amin' ilay firenena.

Amin' ny lafiny pôlitika ivelany, i Amadou Toumani Touré dia mpanelanelana mavitrika (indrindra tamin' ny krizy ivoariana) ary nanamafy ny lanjany ara-pôlitikan' i Maly teo amin' ny faritra misy azy sy manerana an’ i Afrika amin' ny resaka fitandroana ny fandriam-pahalemana (tao amin’ ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, tao Siera Leôna ary tao Liberià), sy tao anatin' ny Vondrona Afrikana (Union Africaine – UA), tao amin' ny Vondrona ara-Toekaren' ny Firenen' i Afrika Andrefana (Communauté économiques des États d'Afrique de l'Ouest – CEDEAO) na ny Vondrona ara-Toekarena sy ara-Bola ao Afrika Andrefana (Union Economique et Monétaire Ouest-Africaine – UEMOA); ao anatin' ny Fikambanana maneran-Tany momba ny Varotra (Organisation Mondiale du Commerce – OMC) dia nalaza ihany koa izy amin' ny fiarovana ny famokarana landihazo afrikanina.

Voafidy indray izy tamin' ny taona 2007 ary nampanantena fa ho "mpiantoka ny tena fiaingana ara-toekarena sy ara-tsôsialin’ i Malỳ", nefa mijanona ho iray amin' ny firenena mahantra indrindra eran-tany ity firenena ity. Tamin' ny 22 Marsa 2012 no nanonganana an' i Amadou Toumani Touré, fanonganana notarihin' ny kapiteny Amadou Haya Sanogo.

Fitondran' i Ibrahim Boubacar Keïta

I Ibrahim Boubacar Keïta sy i Barak Obama mivady avy tamin' ny taona 2014.

Taorian' ny tetezamita dia voafidy ho filohan' ny Repoblika tamin' ny Septambra 2013 i Ibrahim Boubacar Keïta ary voafidy indray tamin' ny 2018 taorian' ny fifidianana nifanolanana. Tamin' ny 18 Aogositra 2020, nisian' ny fanonganam-panjakana nataon' ny miaramila.

Fifanolanana isan-karazany nanomboka tamin' ny tana 2012

Nanomboka tamin' ny Janoary ka hatramin' ny Aprily 2012, ny Hetsika Nasiônaly ho Fanafahana an' i Azawad (MNLA), mpiara-dia amin' ny vondrona Ansar Dine sy Mujao ary Aqmi, dia nanao fanafihana ny toby miaramila maliana sy ny tanàna any amin' ny faritr' i Gao, Tombouctou ary Kidal, mampametra-panontaniana ny firaisankinan' ny tanim-pirenen' i Malỳ izay sahiran-tsaina ny miaramilany.

I Amadou Haya Sanogo nandritra ny fitsarana azy tao Sikasso, tamin' ny 1 Desambra 2016.

Tamin' ny 22 Marsa 2012, noravana ny governemanta tamin' ny fanonganam-panjakana notarihan' ny miaramila tanora niampanga ny tsy fahafahany mitantana ny fifandonana manjaka any amin' ny tapany avaratry ny firenena. Ny firaisankina ara-pôlitikan’ ny firenena àry dia voarahona mihoatra noho ny hatramin’ izay. Ny miaramila mpikomy notarihin' ny kapiteny Amadou Haya Sanogo no mibaiko ny fiadidiana ny filoham-pirenena, avy eo dia manambara ny fandravana ireo andrim-panjakana sy ny fampiatoana ny Lalàmpanorenana; ary ity, iray volana mialoha ny fifidianana filoham-pirenena. Ity fanonganam-panjakana ity dia nitarika ny fialàn' i Amadou Toumani Touré an-keriny sy ny fametrahana ny tsy fahazoana mivezivezy amin' ny alina. Nahafaty olona iray sy naratra manodidina ny efapolo ny herisetra taorian’ ny fanonganana ny fahefana.

Tamin'ny 1 Avrily 2012, ny fikomian' ny Toarega (vahoaka), izay nahitana ny Hetsika Nasiônaly ho Fanafahana an' i Azawad (MNLA) sy ny hetsika salafista maromaro anisan' izany ny Ansar Dine sy ny Mujao ary ny Aqmi, no nahazo ny fifehezana ny faritra telo any avaratra amin' i Malỳ. Nitaky ny fahaleovantenan' i Azawad ny MNLA raha te hampihatra ny lalàna silamo (Sharia) kosa ny Ansar Dine. Samy nilaza ny fifehezana ireo tanàn-dehibe ireo hetsika roa ireo.

Tamin' ny 4 Avrily, nanapa-kevitra samirery ny MNLA fa hampitsahatra ny hetsika ara-miaramila hatramin' ny 5 Avrily amin' ny misasaka alina. Roa andro taty aoriana, tamin' ny faha-6, nanambara ny fahaleovantenan' i Azawad ny MNLA.

Ny fanambaràna ny fahaleovantenan' i Azawad nataon' ny Toarega ao amin' ny MNLA dia nomelohin' ny antoko maliana isan-karazany ary koa ny Vondrona Afrikana sy ny fianakaviambe iraisam-pirenena; ireo antoko ireo dia milaza fa tsy azo ifanarahana ny fahamarinan'ny faritanin' i Malỳ ary maniry ny ho tonga saina ny MNLA, na an-tsitrapo na an-keriny.

Tamin' ny 27 Jona, nanenjika ny MNLA avy any Gao ny Mujao tamin' ny ady voalohany nataon' i Gao. Tamin' ny volana Nôvambra, nanao fanafihana fanoherana ny MNLA izay nolavin' ny tafiky ny AQMI sy ny Mujao teo akaikin' i Ansongo. Taorian' ny tsy fahombiazana voalohany, tamin' ny Ady tao Tagarangabotte, dia nanararaotra ny Islamista nandritra ny ady tao Idelimane. Resy i Ménaka ny 19 Nôvambra.

I Dioncounda Traoré, tamin' ny volana Ôktôbra 2011.

Tamin' ny 15 Nôvambra 2012, i François Hollande, filoha frantsay, dia nandray ny filoha nizeriana tao amin' ny Lapan' i Élysée mba hiresaka momba ny fidirana an-tsehatry ny Frantsay sy ny fiarovana ny fitrandrahana oranioma frantsay ao Nizera, eo amin' ny sisin-tanin' i Malỳ.

Tamin' ny 11 Janoary 2013, niatrika ny fivoaran' ny vondrona jihadista any an-dafin' ny tsipika fampitsaharana ady sy ny ady atao hahazoana ny toerana misy an' i Konna, hidy stratejika tamin' ny diabe tao Bamako, dia nambara ny fepetra amin' ny tany misy hototaka tao amin' ilay firenena. Taorian' ny fangatahan' ny filoha vonjimaikan' i Malỳ, Dioncounda Traoré, dia tonga nanampy an' i Malỳ niaraka tamin' ny miaramila marobe i Tsady. Avy eo dia nitady fifanarahana tamin' ny Firenena Mikambana hanentanana ny fidiran' ny miaramila (Opération Serval) hanafaka ilay firenena i Frantsa. Tamin' ny voalohany dia nihemotra ny jihadista. Taorian' io fandresen-dahatra io, nanapa-kevitra ny hanolo ny Opération Barkhane amn' ny Operation Serval, mba hiantohana ny faritra Sahel-Sahara, miaraka amin' ny iraka hisorohana ny famerenana amin' ny laoniny ireo toerana masina mpampihorohoro. Natomboka tamin' ny fomba ôfisialy tamin' ny 1 Aogositra 2014 ilay rafitra vaovao. Mbola tsy dia misy dikany loatra anefa ny toe-draharaha, miaraka amin' ny fanafihana jihadista marobe. Mitohy ny fifandirana eo amin' ny fiaraha-monina, ka nahafatesana olona an-jatony, indrindra tao amin' ny faritr' i Mopti. Tamin' ny taona 2018, nanohy ny asany ny tafika frantsay, indrindra tao Liptako Gourma, faritra eo anelanelan' i Malỳ afovoany sy atsimo-andrefan' i Nizera sy i Borkina Fasô.

Nandritra ny tapany faharoa tamin' ny taona 2010, ny jihadista dia nampifanaraka tamin' ny ady asimetrika: niafina izy ireo, niroso tamin' ny fanafihana sy fanafihana tampoka, ary nampiasa ny lonilony teo an-toerana sy ny fifandirana eo amin' ny fiaraha-monina. Misy fandrika manakatona tsikelikely ny miaramila frantsay, izay vao mainka voatsikera eto an-toerana: nanohy ny ady amin’ izay mety ho voarebireby sy hilefitra na hihemotra.

Fitsidihana nataon' i Josep Borrell Fontelles, filoha lefitry ny Vaomiera Eorôpeana, tao amin' i Bah N'Daw

Tamin' ny taona 2020, tao anatin' ny tontolon' ny fifidianana solombavambahoaka nifandirana sy ny fihetsiketsehana goavana notarihan' ny M5-RFP, nosamborin' ny mpikomy ny filoha Ibrahim Boubacar Keïta ary nametra-pialana tamin' ny onjam-peo ORTM, tamin' ny misasakalina ny 19 Aogositra 2020. Ora vitsy taorian' izay, ny Kômity Nasiônaly ho Famonjena ny Vahoaka (Comité national pour le salut du peuple) no mahazo fahefana. I Assimi Goïta no mitarika izany ary i Ismaël Wagué no mpitondra teniny. Io fanonganam-panjakana io dia nomelohin' ny fianakaviambe iraisam-pirenena.

Tamin' ny 24 May 2021, nosamborina ny filohan' ny tetezamita Bah N'Daw sy ny praiminisitry ny tetezamita Moctar Ouane ary nentina teo ambany fiahian' ny miaramila tany Kati. Ny ampitson' iny, nesorin' ny kôlônely Assimi Goïta tamin' ny toerany i N'Daw sy Ouane. Taorian' ity fanonganam-panjakana ity dia nanapa-kevitra ny hampitsahatra ny Opération Barkhane i Frantsa ary nanohana ny fampandrosoana iraisam-pirenena ny Task Force Takuba, indrindra ny fiarovana ny faritra Liptako. Ny manampahefana maliana tompon' andraikitra tamin' ny fanonganam-panjakana dia nanome toky ny fianakaviambe iraisam-pirenena fa hikarakara fifidianana filoham-pirenena sy mpanao lalàna alohan' ny 27 Febroary 2022. Ity fanoloran-tena tsy tanteraka ity sy ny fiaraha-miasan' ny manampahefana maliana miaraka amin' ny Vondrona Wagner (vondrona miaramila ivelan' ny fanjakana rosiana) dia nitarika tamin' ny 17 Febroary 2022 tamin' ny fanambaràna ny fanesorana ny Task Force Takuba.

Tamin' ny 16 May 2022 dia nanambara ny governemantan' i Assimi Goïta fa nahomby izy ireo tamin' ny fisakanana ny fanonganam-panjakana notarihin' ny miaramila maliana ny alin' ny 11 ka hatramin' ny 12. Araka ny loharanom-baovao ôfisialy avy amin' ny governemanta, ity andrana fanonganam-panjakana tsy nahomby ity dia notohanan' ny firenena tandrefana.

Jereo koa

Momba an' i Malỳ

Jeôgrafian' i Malỳ
Toekaren' i Malỳ
Kolontsaina ao Malỳ
Fiteny ao Malỳ
Tantaran' i Malỳ
Vahoaka maliana
Filoham-pirenen' i Malỳ: Modibo Keïta, Moussa Traoré, Amadou Toumani Touré, Alpha Oumar Konaré, Amadou Haya Sanogo, Dioncounda Traoré, Ibrahim Boubacar Keïta, Assimi Goïta, Bah N'Daw.

Firenena ao Afrika:

Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benîno - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizerià - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe

Kôntinenta eto an-tany

Afrika
Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
Azia
Eorôpa
Ôseania
Antarktika