Empira Vaovao tany Ejipta

Ny Empira Vaovao tany Ejipta na Fanjakana Vaovao tany Ejipta dia nanomboka tamin' ny taona 1550 tal. J.K. ka niafara tamin' ny taona 1075 tal. J.K. ary nahitana dinastia telo, dia ny dinastia faha-18 hatramin’ ny faha-20. Naharitra taonjato dimy ity empira ity. I Tebay no natao renivohitra. Nitondra amin’ ny fara tampony ny voninahitra sy ny tanjak’ i Ejipta ireo mpanjaka nanapaka tamin’ izany.

Sarintanin' ny Afovoany Atsinanana 1450 tal. J.K.

Ny dinastian' ireo Totmôsisy

Ny fisandratan' ireo hipôgea

I Karnaka (Karnak), izay niorina teo amin’ ny faritra amin’ ny ilany atsinanan’ i Nily, dia tonga toerana niroboroboan’ ny fanorenan-javatra lehibe, izay niantomboka tamin’ ny fanapahan’ i Amenôfisy I. Voalohany dia nosarahiny tamin’ ny tempoly fandevenana ny fasana tena nandevenana azy sady izy no nanorina ilay fomba mitazona ho tsiambaratelo ny toeram-pandevenana azy. I Totmôsisy I mpandimby azy dia nampanao ny hipôgeany tao amin’ ny Lohasahan’ ny Mpanjaka. Nanomboka tamin’ ny fotoana nanapahan’ i Totmôsisy II dia nitana anjara asa lehibe ireo andriambavy vadin’ ny faraôna. Ohatra amin’ izany i Hatsepsota vadin’ i Totmôsisy II, rehefa avy nisahana ny asa maha faraôna an’ i Totmôsisy III izay mbola kely loatra (lasa vadiny taty aoriana) dia nanao ny rarahan’ ny faraôna.

Fanitaran-tany hanjakana

Ireo andriamanjaka tao amin’ ny Empira Vaovao dia naka tahaka ny nataon’ ireo faraôna tamin’ ny vanimpotoana teo alohany. Nanana tafika matanjaka izy ireo. Mba hiarovana amin’ ny loza mananontanona noho ny afitsok’ ireo fanjakana any amin’ ny faritra Atsinanana Akaiky toa an’ i Hatỳ any Anatôlia, i Mitanỳ (Mitanni) eo anelanelan’ i Tigrisy (Tigra) sy i Eofrata, ary i Babilôna, dia nisafidy ny politikan’ ny mpanitatra tany izy ireo. I Totmôsisy III, izay nanao ady mitohy tany Azia, voatantara ao amin’ ireo vaton’ ny tempoly lehiben’ i Amôna-Ra ao Karnaka, dia nandresy sy naka an’ i Siria tamin’ ny taona 1479, rehefa avy nandresy ny fiarahan’ i Siria sy i Palestina izay notarihin’ i Mitanỳ. Taty aoriana i Amenôfisy II dia nanao fanekem-pihavanana amin’ i Mitanỳ, ka nanomboka vanimpotoana anjakan’ ny fifampiraharahana tsy misy ady (diplômasia) izay niroborobo tokoa. Nitsofoka tao amin’ ny tanin’ i Ponto (Etiôpia) tao atsimo ny Ejipsiana ka nanitatra ny faritry ny taniny hatrany amin’ ny katarakta fahefatra. Ireo tany teo ambany fanapahany sy fiarovany dia nandoa hetra tamin’ izy ireo tamin’ ny alalan’ ny fanomezana olona hatao miaramila sy hatao andevo hiasa amin’ ny fanatanterahana fanorenana lehibe sy amin’ ny fambolena. Ho takalon’ izany dia tsy nokasihin’ ny Ejipsiana ny andrim-piarahamonina sy ny fivavahanan’ ireo tany ireo tsirairay avy. I Nobia irery no nampidirana manontolo ny kolontsaina ejipsiana.

Nisy loza mananontanona roa natahoran’ i Ejipta tamin’ ny andron’ ireo Totmôsisy, dia ny Hitita avy any ivelany izay nandroaka ny Ejipsiana hiala an’ i Siria, sy ireo mpitondra fivavahana tao Tebay (na Teba) izay nisahana anjara asa tsy nitsaha-nitombo teo amin’ ny fiainana ara-pôlitika sy ara-pivavahana. Ny mpisoron-dehiben’ ny andriamanitra Amôna izay tonga laharana faharoa amin’ ireo sokajin’ olona misahana raharaham-panjakana.

Ny vanimpotoan' i Akenatôna

I Anôfisy IV dia te hanamafy ny fivavahana ejipsiana, ka nandray anjara lehibe amin’ izany ezaka izany i Nefertity vadiny. Niezaka ny hanafoana ny fivavahana tamin’ i Amôna izy mba hampanjakany ny fivavahana amin’ andriamanitra iray, dia ny andriamanitra Atôna, andriamanitra masoandro. Niova anarana ho Akenatôna izy ("ilay ankasitrahan’ i Atôna") ary nandao an’ i Tebay ka nanorina renivohitra vaovao: i Aketatôna (izay atao hoe Tell el-Amarna ankehitriny). Ny fivavahana tamin’ i Atôna anefa nilaozan’ ny olona tamin’ ny fiafaran’ ny fanapahany ka nafindran’ i Totankamôna vinantony tany Tebay indray ny renivohitra.

I Ejipta tamin' ny andron' ireo Ramsesy

Ny fandrosoana ara-pôlitika sy ara-kolontsaina

Mba hampisy fadanjalanjana eo amin’ ny fahefan’ i Tebay dia nanorina renivohitra faharoa tao amin’ny Vinan’ i Nily (na Neily) teo akakin’ i Tanisy ireo faraôna natsoina hoe Ramsesy na Ramesesy (dinastia faha-19 sy faha-20). Ny fotoana nanjakan’ i Ramsesy I, ilay mpanorina ny dinastia faha-19, dia tsy naharitra afa-tsy roa taona (1291 – 1289 tal. J.K.). Taorian’ izany fotoana izany dia niaina tao anaty fandrosoana ara-toekarena sy ara-kolontsaina i Ejipta notarihin’ i Ramsesy II, izay nanapaka nandritra ny 67 taona. Ny ankamaroan’ireo zava-boaorina ao Loksôro sy ao Karnaka dia vita tamin’ny androny, toy izany koa ireo tempoly anatin’ ny hantsan’ i Abo Simbely (Abu Simbel). I Ramsesy II dia niady matetika tamin’ ny Hitita alohan’ny hifanarahan’ izy ireo amin’ ny fizaràna an’ i Siria tamin’ ny taona 1283. Izany fanekem-pihavanana izany dia nohamafisina tamin’ ny fanambadiany ny zanakavavin’ i Hatosily II, mpanjaka hitita.

Ny fananiham-bohitr' ireo Vahoakan' ny Ranomasina

Tsy nisy zavatra natahoarana intsony ny momba ny Hitita nefa tsy maintsy narovana tamin’ ny fidiran’ny firenena hafa ny sisin-tany. Tsy iza ireo firenena ireo fa ireo atao hoe Vahokan’ ny Ranomasina, izay avy any amin’ ny morontsirak’ i Azia Minora sy ny morontsirak’ i Grisia (na Gresy) izay nandroahan’ ny fananiham-bohitra vaovao nataon’ ireo Indô-eorôpeana azy ireo sy noho ny fahatongavan’ireo Dôriana tao amin’ny Ranomasina Egea (na Ezea). I Menetà (na Merenptà) izay zanak’ i Ramsesy II sy mpandimby azy teo amin’ ny fitondrana, dia nandroaka ireo Vahoakan’ny Ranomasina ireo. Tamin’ izany vanimpotoana izany no nandaozan’ ny Hebreo (na Zanak’i Israely) an’ i Ejipta tamin’ ny fanenjehana nataon’ ny faraôna azy ireo. Rehefa maty i Ramsesy III, izay faraôna faharoa tao amin’ ny dinastia faha-20, dia nanomboka ny fitontonganan’ny laza sy ny herin’ ny Empira Vaovao. Rehefa nampahantrain’ ny Asiriana sy ny Libiana sady notafihiny i Ejipta dia ny mpitondra fivavahana tamin’ ny andriamanitra Amôna no nandray ny fahefana ara-politika, ka isan’ izany ny mpisorona atao hoe Herihôra.