Тува хуудасны эх кодыг харах

{{short description|ОХУ-ын нэгдүгээр түвшний засаг захиргааны нэгж}}
{{ижил нэрийн тайлбар}}
{{Distinguish|Тувалу}}
{{Distinguish|text = Оросын Европын хэсгийн [[Тула]]}}
{{Инфобокс ОХУ-ын холбооны субъект
|mn_name=Бүгд Найрамдах Тува Улс
|ru_name=Республика Тыва
|loc_name1=Тыва Республика
|loc_lang1=Тува
|image_skyline=
|image_caption=
|image_map=Map of Russia (2014–2022) - Tuva.svg
|coordinates={{coord|51|47|N|94|45|E|type:adm1st_region:RU|display=inline,title}}
|image_coa=Coat of arms of Tuva.svg
|coa_caption=Бүгд Найрамдах Тува Улсын төрийн сүлд
|image_flag=Flag of Tuva.svg
|flag_caption=Тувагийн туг
|anthem=''[[Тувагийн төрийн дуулал|Мен – тыва мен]]''{{parabr}}{{center|[[File:Mentyvamenvocal.ogg]]}}
|anthem_ref
|holiday
|holiday_ref
|political_status=Бүгд найрамдах улс
|political_status_link=Оросын бүгд найрамдах улсууд
|federal_district=[[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн ХТ]]
|economic_region=[[Дорнод Сибирийн эдийн засгийн бүс|Дорнод Сибирийн ЭЗБ]]
|adm_ctr_type=[[Нийслэл]]
|adm_ctr_name=[[Кызыл]]
|adm_ctr_ref
|official_lang_list=[[Тува хэл]]
|official_lang_ref=<ref name="Languages">Үндсэн хууль,&nbsp;5.1</ref>
||pop_2021census=336651
|pop_2021census_rank=76-р байр
|urban_pop_2021census=54.6%
|rural_pop_2021census=45.4%
|pop_2021census_ref=<ref name=2021census>{{cite web|title=Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации|url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx|publisher=[[Federal State Statistics Service (Russia)|Federal State Statistics Service]]|accessdate=1 September 2022}}</ref>
|pop_density
|pop_density_as_of
|pop_density_ref
|pop_latest
|pop_latest_date
|pop_latest_ref
|area_km2=168604
|area_km2_rank=21-р байр
|area_km2_ref
|established_date=3 сарын&nbsp;31, 1992
|established_date_ref
|license_plates=17
|ISO=RU-TY
|gov_as_of=November 2008
|leader_title= [[Бүгд Найрамдах Тува Улсын тэргүүн|Тэргүүн]]
|leader_title_ref=<ref name="HeadTitle">Үндсэн хууль,&nbsp;10.3</ref>
|leader_name=[[Владислав Ховалыг]]
|leader_name_ref=<ref name="Chairman">{{Cite web|url=https://tass.ru/politika/12522789|title=Владислав Ховалыг вступил в должность главы Тувы - ТАСС|website=TACC}}</ref>
|legislature=[[Тувагийн Их Хурал|Их Хурал]]
|legislature_ref=<ref name="Legislature">Үндсэн хууль, &nbsp;10.2</ref>
|website={{URL|https://rtyva.ru}}
|website_ref
|date=August 2010
}}
{{Инфобокс Хятад хэл
| name = Tuva
| mon = Тува
| monr = Tuvagiin
| rus = Тыва́
| rusr = Tyva
| altname = Tuva Republic
| mon2 = Тувагийн Бүгд Найрамдах улс
| monr2 = Tuvagiin Bügd Nairamdakh uls
| rus2 = Респу́блика Тыва́
| rusr2 = Respublika Tyva
| lang1_content = Тыва Республика
| lang1 = [[Тува хэл|Тува]]
| lang2_content = Tyva Respublika
| lang2 = [[Тува хэл|Тува]] латинчалсан
| j = 
| mi = 
| ci = 
}}

'''Бүгд Найрамдах Тува Улс''' ([[товчлол|товч.]] '''Тува'''; {{lang-ru|Республика Тыва}} болон ''Тува''; {{lang-tyv|Тыва Республика}} болон ''Тыва'') [[Оросын Холбооны Улс|Оросын холбооны Улсын]] бүрэлдэхүүн (нэгэн [[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]) батгддаг Бүгд Найрамдах [[Тува]] (нэгэн [[Түрэг]]) улс юм. ОХУ-ын [[Сибирийн Холбооны тойрог|Сибирийн холбооны тойрог]], [[Дорнод Сибирийн эдийн засгийн бүс]]т багтдаг. Нийслэл нь [[Кызыл]] («Улаан») хот.

[[Орос]]т 170,500<ref>{{Cite web |url=http://perepis2002.ru/ct/html/TOM_01_03.htm |title="Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации |access-date=2012-03-28 |archive-date=2011-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181511/http://perepis2002.ru/ct/html/TOM_01_03.htm |url-status=dead }}</ref>&nbsp;км<sup>2</sup> талбайтайгаараа томоохон нутаг, 307,930<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> тоотойгоороо цөөхөн ард иргэд гэж харьцуулагдана. 2010 оны тооллогоор хүн амын 82.0% (249,299) нь [[Тува]]чууд, 16.3% нь [[Оросууд]] аж.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> [[Орос хэл]]нээс гадна [[Тува хэл]] албан ёсоор хэрэглэгдэнэ.

[[555]] онд [[Түрэг улс]] байгуулагдаж байв. [[1206]] онд [[Их Монгол Улс]]ын бүрэлдэхүүнд орсноор [[1915]] он хүртэл Монгол улсын бүрэлдэхүүнд байсан. [[1911]] онд [[Манж Чин улс|Чин улс]] мөхөж [[Ар Монгол]] [[Богд Хаант Монгол Улс|тусгаар тогтноход]] ард нь [[Дундад Иргэн Улс|Хятад]]аас халхлагдсан [[Тува]]г [[Оросууд|Орос]]-[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]] зөөлчлөн мэдэлдээ оруулжээ. Тусгаар улс байснаа болиод [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]]-ын бүрэлдэхүүнд [[1944]] онд "Автономит Тува Муж" болон сайн дураараа орсон. Сүүлд [[1961]] онд "Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Тува Улс" гэж нэрээ өөрчлөн байгуулагдсан. ЗХУ-ын задран унасанаар [[Оросын Холбооны Улс]] тусгаар тогтноход байр суурь дээшилж [[1992]] онд одоогийн зэрэг, нэрээ олжээ.

[[Тува хэл]] нь [[Түрэг]] хэлний бүлэгт багтдаг. Хэдийгээр [[Тува]] нь [[Түрэг]] угсааных боловч Монголчуудын захиргаанд монголчуудтай олон зуун жил ойр хамт байж ирсэн тул соёлын хувьд ойр болсон юм. Тувагийн [[Соёны нуруу|Саяны нуруу]] нь дорно Сибирийн хөвч тайга, ан амьтан, байгалийн баялаг ихтэй.

Тувагийн нийслэл [[Кызыл]] хотод Монгол улсын Ерөнхий Консулын газар 2002 онд албан ёсоор нээгдэж үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

== Түүх ==
Тагна урианхайчууд XVII зууны эхээр [[Хотгойд|Хотгойдын]] Алтан хан [[Шолой убаши хунтайж|Шолой Убаши хунтайжийн]] мэдэлд орж алба татвар төлдөг болжээ. Гэвч [[Оросын Хаант Улс|Оросын хаант улсын]] зүгээс [[Сибирь|Сибирийг]] эзлэх үйл явц хийгээд, Халх, Ойрадын дайн тэмцлээс шалтгаалан Тагна урианхайн (Тувагийн) зарим овог аймгууд Орос, Зүүнгар, Хотгойдын хооронд сэлгэн оршиж, заримдаа Орос, [[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын]] хараат болж, тэдэнд алба төлөх явдал нэлээд байв. Гэвч гол үндсэн хэсэг нь XVII зууны 70-аад он хүртэл Хотгойдын [[Бадма Эрдэнэ хунтайж]], [[Ринчин сайн хунтайж|Лувсан Ринчин хунтайж]] нарын захиргаанд байлаа. 

1688 оны [[Халх-Ойрадын дайн|Халх, Ойрадын дайны]] үр дүнд Хотгойдод харьяалагдаж байсан тагна урианхайчууд Ойрадын мэдэлд орсон юм. Гэвч 1715 онд Хотгойдын бэйл [[Бүүвээ баатар|Бүүвэй]] Тагна урианхайн ихэнх хэсгийг байлдан дагуулж Манж Чин улсын мэдэлд оруулжээ.

Хотгойдын ноёдод захирагдаж явсан түрэг Урианхайн 16 отгийг [[Чингүнжав|Чингүнжавын бослого]] дарагдсаны дараа 1759 онд Хотгойдын захиргаанаас гарган 4 хошуу болгон зохион байгуулж, [[Улиастайн жанжны газар|Улиастайн жанжны газарт]] захируулжээ. Чухам энэ үеэс эдгээр түрэг урианхай нарыг оршин буй газрын нь нэрээр Тагна урианхай гэж нэрлэх болжээ. 

1764 онд Өөлдийн гүн Дамбийн харьяат Хэмчиг урианхайн 10 отгоор Хэмчигийн хошууг байгуулснаар Тагна урианхай 5 хошуутай болжээ. Түүнээс гадна монгол ноёдын харьяат, тэдэнд үст алба өргөдөг 4 хошуу Тагна Урианхайд байжээ. Тэдгээр нь Тагна урианхайн мэйрэн зангийн зэрэг бүгдийн даргын тамгад хамаарагдсан Халхын Сайн ноён аймгийн Бишрэлт бэйсийн харьяат 17 отог, Засагт хан аймгийн Дүүрэгч ван, Ахай бэйс, Далай бэйсийн харьяат 5 отог (сум), энэ 4 хошууны харьяат урианхай юм. 1691-1923 он хүртэл Өвөр Ширхтэн урианхай нь Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч хошуунд захирагдаж байсан бол хөвсгөл нуурын бусад урианхай нь 1805-1911 он хүртэл Улиастайн манж амбанд захирагдаж байсан юм. Өвөр Ширхтэн урианхайг Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошууны ноёны томилсон зайсангууд захирч байжээ. [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөлийн нуурийн]] урианхайг захирч байх Бүгдийн дарга /Үхэрида/ гэдэг албан тушаалыг [[Улиастай]] дахь манж амбан 1805 онд анх бий болгож, өөрөө томилдог байсан бөгөөд 1805-1923 он хүртэл 8 хүн энэ албыг хашсан байна.

Манж нар 1750-иад онд дөрвөдүүдийг өнөөгийн [[Увс аймаг|Увс аймгийн]] [[Улаангом|Улаангомд]] суулган тувачуудыг одоогийн Тува улсын нутагт нүүлгэжээ. Тувачууд хуучин сууж байсан нутгаа тувагийн нутаг гэж үзсэн хэвээр байгаа тул энэ нь одоогийн Тува, Монголын хилийн зөрчлийн шалтаг болсон байна. Тува, Монголын хил дээр Орос улс өөрийн цэргээ олон тоогоор байлгадаггүй тул голчлон Монголын цэрэг хилийн шугамийг хянадаг байна. 

1911 онд Монгол Манжаас салснаар Төвөд болон Тува дагаад 1912 он гэхэд Манжийн нөлөөнөөс бүрэн гарчээ. Энэ үед Тувагийн ноёд Монгол эсвэл Орост нэгдэх, тусгаар тогтнох зэрэг өөр өөр санал гаргаж байсан байна. Монгол Туваг өөрийн улсын бүрэлдэхүүн гэж үзэж байсан ч шууд нэгтгэх боломж гарсангүй. Хаант Орос улс Туваг уулаасаа түрэг хүмүүс хэмээн Монголын нэгтгэх тэрхүү оролдлогод саад хийж байв.

1921 оны дундуур Зөвлөлт Оросын дэмжлэгтэй Тувагийн хувьсгалчид Тува улсын үндэсний бүрэн эрхт байдлыг тунхаглах шийдвэр гаргаж, тусгаар тогтносон [[Бүгд Найрамдах Танну-Тува Ард Улс]] байгуулагдав. Үндсэн хууль, туг, төрийн сүлд, алтны нөөц, төсөв баталж тухайн үед ЗХУ болон БНМАУ-д суух бүрэн эрхт төлөөлөгч томилох шийдвэр гаргаж байжээ. 

1926 оноос хойш - [[Бүгд Найрамдах Тува Ард Улс]] болсон. Тус улсыг 1924 онд ЗСБНХУ, 1926 онд БНМАУ хүлээн зөвшөөрсөн ч Туваг өөрийн нэг хэсэг гэж үздэг Хятад болон дэлхийн бусад улс орнууд хүлээн зөвшөөрөөгүй байжээ. 

1944 оны 8-р сарын 17-нд Тувагийн удирдагч [[Салчак Тока]] (бүтнээр. Салчак Калбак-Хорекович Тока) Тува Улсын 8-р Бага хурлыг нууцаар хуралдуулж ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд Туваг оруулах шийдвэр гаргаж ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлд хандсан байна. Энэ хуралдаан ямар нөхцөлд явагдсан нь одоо болтол тодорхойгүй байдаг. [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]] Тува Оростой нэгдсэнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Монголын тал Саяны нурууг эртнээс монголчуудын нутаглаж байсан нутаг, туваг монгол үндэстний нэг хэсэг гэж үзэж байв. Тувачууд нь хэлний хувьд монгол, түрэг холимог харин соёлын хувьд үндсэндээ монгол соёлтой ард түмэн юм.  

Зөвлөлтийн зарим эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж нотлохыг оролдож байсан бөгөөд [[Тува хэл бичиг|тува хэл]] монгол, түрэг хэлний аль алинийх нь нөлөөнд бүрэлдсэн тул шинэ дүрэм зохиож тува хэлнээс монгол үгийг шахан гаргах, тувачуудыг монгол үндэстнээс холтгох үйл явц харьцангуй хялбар явагдсан байна. Энэ үйл ажиллагаа 1944 оноос хойш эрчимтэй өрнөжээ. 

ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд орсоноос хойш 1978 онд анх удаа Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Тува Улсын Үндсэн хууль батлагдсан байна. 

1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оноос Тувад Оросоос салан тусгаарлах үзэл хүчтэй өрнөсөн байна.

2001 оны тавдугаар сарын 6-ны өдөр бүх нийтийн санал асуулгаар батлагдсан Үндсэн хуульд тусгаар тогтнолын тухай огт дурдаагүй бөгөөд орос, тува хэлний эрхийг тэгшитгэсэн. Мөн 2001 оны Үндсэн хуулиар Бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг цуцалж, бүс нутгийн тэргүүнийг ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн томилсон Засгийн газрын дарга байхаар тусгасан байна. 

== Газар зүйн тойм ==
[[Зураг:Tuva Kyzyl Center of Asia 200107260179.jpg|thumb|left|Кызыл дахь "Азийн төв" хөшөө]]
168.6 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар (Монголынхтой жишвэл Өмнөговь аймгаас жаахан том) эзлэн оршдог Тува орныг Орос дотор багтдагийнх нь хувьд [[Сибирь|Зүүн Сибирийн]] өмнөд үзүүрт байна гэж ойлгож болно. Мөн газар зүйн байршлаар [[Ази тив]]ийн төвд шахуу байх бөгөөд үүнийг таниулж Кызыл хотод "Азийн төв" ({{lang-ru|Центр Азии}}; {{lang-tyv|Азияның төвү}}) гэх хөшөө босгожээ. Тува нутгийн 80% нь ой тайгат уулархаг газар, үлдэх хувь нь уулсын завсрын хээр, голуудын хөндий байдаг. Нутгийн баруун хэсэгт [[Алтайн нуруу]]ны 3000 метрээс өндөр [[Мөнгөнтайга]] (орос. ''Монгун-Тайга''; тув. ''Мөңгүн-Тайга''; 3976 м), [[Ак-Оюк]] (3608 м), [[Мөнгөлөг уул|Мөнгөлөг]] (орос. ''Монгулек''; 3485 м), [[Кызыл-Тайга]] («Улаантайга»; 3121 м) гэх мэт өндөр оргилтой бол зүүн болон хойд талаар нь д.т.д. 2000-3000 метр [[Соёны нуруу|Соён уулс]] (орос. ''Саяны'') сунайдаг.

Тува усны арвин нөөцтэй. Бараг бүх гол нь Енисей мөрний дээд савд багтдаг. Урд талаарх [[Тагна уулс|Тагна уулын]] өврийн гол горхи [[Увс нуур]]ын гадагш урсгалгүй ай савд хамаарна. Тува хэлний ''хем'' гэдэг үг «гол» (магадгүй «мөрөн») гэсэн утгатай. [[Бий-Хем]] («Бие гол» гэсэн утга байж магадгүй; орос. ''Большой Енисей''), [[Каа-Хем]] (магадгүй «Хаа гол») хоёр нийлж яг [[Енисей мөрөн|Енисей мөрнийг]] (тув. ''Улуг-Хем'', «Үлэг гол») үүсгэдэг. Том нуургүй. Харин Уш-Бельдир («Гурвын бэлчир») [[рашаан]] (тув. ''аржаан''), рашаан сувиллын газар нь зартай.
*''Зах хаяа залгах газар орон'':
**''Оросын дотор'': [[Бүгд Найрамдах Хакас Улс]] (баруун/хойд), [[Красноярскийн хязгаар]] (хойд), [[Эрхүү муж]] (хойд/зүүн), [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]] (зүүн), [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]] (баруун/урд)
**''Оросоос гадна'': [[Монгол улс]] (өмнө талаараа 1,305 км урт)
*Умраас өмнөш хамгийн уртдаа: 450 км
*Дорноос өрнөш хамгийн уртдаа: 700 км

== Засаг захиргааны хуваарь ==
[[Зураг:Tyva Kozhuuns Numbered.png|thumb|320px|Үндсэн арван есөн нутаг (хүснэгтийн дугаараар)]]
Одоогоор БНТувУ 17 [[хошуу]] (кожуун, район), хошуунаас гадуур 2 [[хот]] (хоорай, город)-той. 

Хошууд дотроо 116 [[сум]] (сумон), сумд нь цааш [[арван|арвадад]] (арбан) хуваагддаг.

{| align=center border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style="margin: 0 0 0 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; text-align:left; font-size: 95%;"
|- style="text-align:center; background: #efefef; border-bottom:2px solid gray;"
! №
! Нутаг<br>(хошуу, хот)
! Орос нэр<br>(район, город)
! Тува нэр<br>(кожуун, хоорай)
! Талбай<ref name="azstat">[http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.shtml "Territories, number, density of population and territorial units by economic and administrative regions of Azerbaijan Republic"], The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.</ref><br/>(км²)
! Хүн ам<br/>(2010)<ref name="einwohner">Einwohnerzahlen vom 1. Januar 2010 (Berechnung)</ref>
|-  style="background: #f0f0f0;"
|align="center" |I
|align="left" |[[Кызыл]] хот
|align="left" |Кызыл
|align="left" |Кызыл
|align="right"|200 км²
|align="right"|109,986
|- style="background: #f0f0f0;"
|align="center" |II
|align="left" |[[Ак-Довурак]] хот
|align="left" |Ак-Довурак
|align="left" |Ак-Довурак
|align="right"|49 км²
|align="right"|14,458
|-
|align="center" |1
|align="left" |[[Баянтайга хошуу]]
|align="left" |Бай-Тайгинский
|align="left" |Бай-Тайга
|align="right"|7,923 км²
|align="right"|12,453
|-
|align="center" |2
|align="left" |[[Баруунхэмчиг хошуу]]
|align="left" |Барун-Хемчикский
|align="left" |Барыын-Хемчик 
|align="right"|1,050  км²
|align="right"|100,600
|-
|align="center" |3
|align="left" |[[Зүүнхэмчиг хошуу]]
|align="left" |Дзун-Хемчикский
|align="left" |Чөөн-Хемчик
|align="right"|6,485 км²
|align="right"|21,170
|-
|align="center" |4
|align="left" |[[Хаахэм хошуу]]
|align="left" |Каа-Хемский
|align="left" |Каа-Хем
|align="right"|25,726 км²
|align="right"|12,734
|-
|align="center" |5
|align="left" |[[Кызыл хошуу]]
|align="left" |Кызылский
|align="left" |Кызыл
|align="right"|8,527 км²
|align="right"|24,991
|-
|align="center" |6
|align="left" |[[Мөнгөнтайга хошуу]]
|align="left" |Монгун-Тайгинский
|align="left" |Мөңгүн-Тайга
|align="right"|4,414 км²
|align="right"|6,299
|-
|align="center" |7
|align="left" |[[Өвөр хошуу]]
|align="left" |Овюрский
|align="left" |Өвүр
|align="right"|4,523 км²
|align="right"|8,018
|-
|align="center" |8
|align="left" |[[Биехэм хошуу]]
|align="left" |Пий-Хемский
|align="left" |Бий-Хем
|align="right"|8,194 км²
|align="right"|11,099
|-
|align="center" |9
|align="left" |[[Сүтхөл хошуу]]
|align="left" |Сут-Хольский
|align="left" |Сүт-Хөл
|align="right"|6,691 км²
|align="right"|8,689
|-
|align="center" |10
|align="left" |[[Тагны хошуу]]
|align="left" |Тандинский
|align="left" |Таңды
|align="right"|5,092 км²
|align="right"|13,994
|-
|align="center" |11
|align="left" |[[Тэрхөл хошуу]]
|align="left" |Тере-Хольский
|align="left" |Тере-Хөл
|align="right"|10,050 км²
|align="right"|1,873
|-
|align="center" |12
|align="left" |[[Тэсхэм хошуу]]
|align="left" |Тес-Хемский
|align="left" |Тес-Хем
|align="right"|6,691 км²
|align="right"|9,596
|-
|align="center" |13
|align="left" |[[Тож хошуу]]
|align="left" |Тоджинский
|align="left" |Тожу
|align="right"|44,757 км²
|align="right"|6,170
|-
|align="center" |14
|align="left" |[[Үлэгхэм хошуу]]
|align="left" |Улуг-Хемский
|align="left" |Улуг-Хем
|align="right"|5,335 км²
|align="right"|19,507
|-
|align="center" |15
|align="left" |[[Чаахөл хошуу]]
|align="left" |Чаа-Хольский кожуун
|align="left" |Чаа-Хөл
|align="right"|2,903 км²
|align="right"|6,577
|-
|align="center" |16
|align="left" |[[Чэдхөл хошуу]]
|align="left" |Чеди-Хольский
|align="left" |Чеди-Хөл
|align="right"|3,706 км²
|align="right"|8,171
|-
|align="center" |17
|align="left" |[[Эрзин хошуу]]
|align="left" |Эрзинский
|align="left" |Эрзин
|align="right"|11,081 км²
|align="right"|8,637
|-
|}

==Хүн амын тойм==
[[Зураг:Бел аржаанда чаштар.JPG|thumb|200px|Нутгийн хүүхдүүд]]
{| class="wikitable" style="text-align: right;"
|-bgcolor="#e0e0e0"
! rowspan="2" | Яс үндэс
! colspan="2" | 1959 оны тооллого
! colspan="2" | 1970 оны тооллого
! colspan="2" | 1979 оны тооллого
! colspan="2" | 1989 оны тооллого
! colspan="2" | 2002 оны тооллого
! colspan="2" | 2010 оны тооллого<sup>1</sup>
|-bgcolor="#e0e0e0"
! Тоо
! %
! Тоо
! %
! Тоо
! %
! Тоо
! %
! Тоо
! %
! Тоо
! %
|-
| align="left"| [[Тува ястан]]
| 97,996
|57.0%
| 135,306
|58.6%
| 161,888
|60.5%
| 198,448
|64.3%
| 235,313
|77.0%
| 249,299
|82.0%
|-
| align="left"| [[Орос үндэстэн]]
| 68,924
|40.1%
| 88,385
|38.3%
| 96,793
|36.2%
| 98,831
|32.0%
| 61,442
|20.1%
| 49,434
|16.3%
|-
| align="left"| [[Хакас ястан]]
| 1,726
|1.0%
| 2,120
|0.9%
| 2,193
|0.8%
| 2,258
|0.7%
| 1,219
|0.4%
|rowspan="2" |9,197
|rowspan="2" |3.0%
|-
| align="left"| Бусад
| 3,282
|1.9%
| 5,053
|2.2%
| 6,725
|2.5%
| 9,020
|2.9%
|
|2.5%
|-
|-
| align="left"| '''Бүгд'''
| 171,928
| 100%
| 230,864
| 100%
| 267,599
| 100%
| 308,557
| 100%
| 305,510
| 100%
| 307,930
| 100%
|-
| align="left" colspan="13"| <sup>1</sup> <small> 2010 оны тооллогонд 4,073 хүн өөрийн яс үндсээ тодорхой мэдүүлээгүй байна. Тиймээс эзлэх хувийг гаргахад тэднийг хасч тооцов.</small><ref>Bevölkerung der russischen Gebietseinheiten nach Nationalität 2010 (russisch;Zeilen 856-862) http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls</ref>
|}
2010 оны тооллогын дүнгээр Тува орон (БНТувУ)-д 307,930 хүн харьяалагджээ. Үүнээс [[тувачууд]] ([[Тагнын нуруу|Тагнын]] [[урианхай]], [[Соёд|соён]]) 82.0%-ийг, [[оросууд]] 16.3%-ийг эзэлж байна. Тува бол [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн]] [[тува хэл|хэлтэй]], [[Буддын шашин|буддын шүтлэгтэй]], [[монгол соёл|монгол ахуй соёлтой]] ард түмэн юм. Хожуу Оросын бүрэлдэхүүнд орсон үндсэндээ хөдөө газар, 1991 оноос хойш оросууд шахагдаж Туваг орхиж нүүсээр бүүр ч цөөрсөн болохоор энд тува ахуй соёл нь хүчтэй байгаа.

==Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

== Цахим холбоос ==
* [http://books.google.mn/books?id=zddhapKVdHMC&pg=PA99&lpg=PA99&dq=b%C3%A4rimt%C3%A4k&source=bl&ots=9ifVC-pis9&sig=YJg-dsI2VqO30aPat9Y7HtmNiDw&hl=mn&sa=X&ei=oFVOT4PzNsiviQL90bX1Cg&ved=0CBoQ6AEwAA#v=onepage&q=b%C3%A4rimt%C3%A4k&f=false Mongolic elements in Tuvan] by Bayarma Khabtagaeva

{{ОХУ-ын засаг захиргааны нэгжүүд}}
{{Сибирийн холбооны тойрог}}

{{DEFAULTSORT:Тува}}

[[Ангилал:Тува| ]]
[[Ангилал:Оросын бүгд найрамдах улс]]