[go: nahoru, domu]
Naar inhoud springen

Gebruiker:Oranjesam/Kladblok: verschil tussen versies

Beluister (info)
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerkingNieuwere bewerking →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Oranjesam (overleg | bijdragen)
6.527 bewerkingen
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 32: Regel 32:
| Datum Opheffing=[[1919]]
| Datum Opheffing=[[1919]]
| Oppervlakte=3,44 km²
| Oppervlakte=3,44 km²
| Bevolking=256 <small>([[1816]])</small><ref>Dröge, p.45</ref><br />2572 <small>([[1858]])</small>
| Bevolking=256 <small>([[1816]])</small><ref>Dröge, p.45</ref><br />2572 <small>([[1858]])</small><ref>Dröge, p.97</ref><ref>852 Belgen, 807 Pruisen, 204 Nederlanders, 695 Neutralen en 14 overigen</ref>
| Etniciteit=
| Etniciteit=
| Munteenheid=[[Franse frank]], [[Belgische frank]], [[Reichsmark]]
| Munteenheid=[[Franse frank]], [[Belgische frank]], [[Reichsmark]]
Regel 54: Regel 54:
Omdat slechts belasting werd geheven op luxe zaken werd het leven voor de inwoners zeer voordelig en werd Neutraal Moresnet verheven tot een waar [[belastingparadijs]], wat een immigratiestroom tot gevolg had.<ref>Dröge, p.59</ref> In de eerste tien jaar verdubbelde de bevolking van het land,<ref>Dröge, p.63</ref> waaronder jongemannen die de dienstplicht ontdoken.<ref>Dröge, p.64</ref> Omdat de douane makkelijk te omzeilen was werd er ook massaal via Neutraal Moresnet [[smokkelen|gesmokkeld]].<ref>Dröge, p.61</ref> Hoewel ambtenaren niet te spreken waren over de chaos die de situatie veroorzaakten, maar de koningen van Nederland en Pruisen waren vastberaden om het land niet aan hun tegenstander op te geven.<ref>Dröge, p.64</ref>
Omdat slechts belasting werd geheven op luxe zaken werd het leven voor de inwoners zeer voordelig en werd Neutraal Moresnet verheven tot een waar [[belastingparadijs]], wat een immigratiestroom tot gevolg had.<ref>Dröge, p.59</ref> In de eerste tien jaar verdubbelde de bevolking van het land,<ref>Dröge, p.63</ref> waaronder jongemannen die de dienstplicht ontdoken.<ref>Dröge, p.64</ref> Omdat de douane makkelijk te omzeilen was werd er ook massaal via Neutraal Moresnet [[smokkelen|gesmokkeld]].<ref>Dröge, p.61</ref> Hoewel ambtenaren niet te spreken waren over de chaos die de situatie veroorzaakten, maar de koningen van Nederland en Pruisen waren vastberaden om het land niet aan hun tegenstander op te geven.<ref>Dröge, p.64</ref>


Omdat Pruisen bij het oostelijke [[Katowice|Kattowitz]] al een zinkmijn op eigen grondgebied had werden er tegen Mosselman rechtszaken gespannen om concurrentie te voorkomen.<ref>Dröge, pp.68-69</ref> In de eerste jaren leverde de groeve zo'n half miljoen kilo zink per jaar op. Het materiaal werd steeds beter verkocht als bouwmateriaal.<ref>Dröge, p.72</ref> Tussen maakt de 1813 en 1818 787.000 franc winst. Omdat het bedrijf vanwege een maas in de wet al jaren geen pacht meer had betaald werd Mosselman door Nederland en Pruisen aangeklaagd.<ref>Dröge, p.76</ref> Mosselman besloot de groeve te verkopen en onderhandelde in het geheim met Koning Willem I van de Nederlanden, zijn aanklager.<ref>Dröge, p.78</ref> Nadat Mosselman bij een tussenvonnis in het ongelijk wordt gesteld kon Willem de groeve voor een spotprijs overnemen.<ref>Dröge, p.82</ref> Vlak voor de aankoop brak echter de [[Belgische Revolutie]] uit en nam de nieuwe Belgische staat de Nederlandse rol in het condominium over, al behield Nederland haar aanspraak op Moresnet. Door de onafhankelijkheid van België werd [[Vaals]] een vierlandenpunt.<ref>Dröge, pp.84-85</ref> Veel Belgische jongemannen vertrokken naar Moresnet om rekrutering voor het nieuwe Belgische leger te ontduiken.<ref>Dröge, p.96</ref>
Omdat Pruisen bij het oostelijke [[Katowice|Kattowitz]] al een zinkmijn op eigen grondgebied had werden er tegen Mosselman rechtszaken gespannen om concurrentie te voorkomen.<ref>Dröge, pp.68-69</ref> In de eerste jaren leverde de groeve zo'n half miljoen kilo zink per jaar op. Het materiaal werd steeds beter verkocht als bouwmateriaal.<ref>Dröge, p.72</ref> Tussen 1813 en 1818 maakte Vieille Montagen 787.000 franc winst. Omdat het bedrijf vanwege een maas in de wet al jaren geen pacht meer had betaald werd Mosselman door Nederland en Pruisen aangeklaagd.<ref>Dröge, p.76</ref> Mosselman besloot de groeve te verkopen en onderhandelde in het geheim met Koning Willem I van de Nederlanden, zijn aanklager.<ref>Dröge, p.78</ref> Nadat Mosselman bij een tussenvonnis in het ongelijk werd gesteld kon Willem de groeve voor een spotprijs overnemen.<ref>Dröge, p.82</ref> Vlak voor de aankoop brak echter de [[Belgische Revolutie]] uit en nam de nieuwe Belgische staat de Nederlandse rol in het condominium over, al behield Nederland haar aanspraak op Moresnet. Door de onafhankelijkheid van België werd [[Vaals]] een vierlandenpunt.<ref>Dröge, pp.84-85</ref>


Mosselmans invloedrijke dochter [[Fanny Mosselman|Fanny]] en diens echtgenoot, ambassadeur [[Charles Le Hon]], gebruikten hun Franse connecties om te investeren in de groeve. Dit leidde tot de oprichting van het [[naamloze venootschap]] Société des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille Montage met een aandelenkapitaal van 5,8 miljoen frank. Dankzij deze investering kon de achterstallige pacht worden betaald en kwamen Vieille Montagne, België en Pruisen tot een juridische overeenkomst<ref>Dröge, p.93-95</ref> Hoewel de oorspronkelijke concessie van Dony in 1855 zou zijn aflopen werden België en Pruisen het niet eens over de kwestie Neutraal Moresnet en werd de concessie van Vieille Montagne verlengd tot in de eeuwigheid.<ref>Dröge, p.107</ref> Als gevolg bloeide de economie van het land, wat toeleverende bedrijven en detailhandel aantrok. In 1859 werd een inkomstenbelasting ingevoerd.<ref>Dröge, p.117</ref>


Vanwege de diplomatische rompslomp die de buitenlandse politie moest ondergaan om Neutraal Moresnet te betreden konden misdadigers de ordehandhaving in hun eigen land gemakkelijk ontlopen door naar Neutraal Moresnet te vluchten.<ref>Dröge, p.90</ref>
Met de opkomst van de [[industriële revolutie]] steeg de vraag naar zink aanzienlijk. Vergelijkbaar met de [[goudkoorts]] leidde de stijgende waarde van zink tot een explosieve groei van Neutraal Moresnet.<ref>Dröge, p.92</ref> Vanwege de diplomatische rompslomp die de buitenlandse politie moest ondergaan om Neutraal Moresnet te betreden konden misdadigers de ordehandhaving in hun eigen land gemakkelijk ontlopen door naar Neutraal Moresnet te vluchten.<ref>Dröge, p.90-91</ref> Veel Belgische jongemannen vertrokken naar Moresnet om rekrutering voor het nieuwe Belgische leger te ontduiken.<ref>Dröge, p.96</ref>


Met de verlengde concessie van Vieille Montaigne werd duidelijk dat de "tijdelijke oplossing" Neutraal Moresnet niet gauw zou verdwijnen. Het situatie van het land werd breed uitgemeten door geleerden, juristen en journalisten. Reporters berichtten grotendeels lyrisch over hun bezoek aan het land.<ref>Dröge, p.123</ref>
''Neutraal Moresnet ontstond doordat Pruisen en het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] tijdens het [[Congres van Wenen]] in [[1815]] na de val van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] niet tot een akkoord konden komen over de grens tussen hun gebieden. Het twistpunt was de zinkmijn ''[[Vieille Montagne|Altenberg'' / ''Vieille Montagne]]'' in het plaatsje [[Kelmis]], dat in de Franse tijd deel uitmaakte van de gemeente [[Moresnet]]. Pas in [[1816]] werd een compromis bereikt: krachtens het [[traktaat van Aken]] werd de voormalige gemeente Moresnet in drie gedeeld waarbij het westelijk deel van Moresnet deel werd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder de naam [[Moresnet]] (en bij de [[provincie Luik]] gevoegd), het latere [[Neu-Moresnet]] werd onder de naam Preußisch-Moresnet deel van [[Pruisen]] (en bij de [[Rijnprovincie]] gevoegd) en het daartussen gelegen neutraal gebied met het dorpje [[Kelmis]] en de zinkmijn werd een [[condominium (staatsvorm)|condominium]] (een gedeelde soevereiniteit) onder de naam ''Neutraal Moresnet'' onder gezag van achtereenvolgens Nederlands-Pruisisch, Belgisch-Pruisisch en Belgisch-Duits gezag met als [[staatshoofd]] de [[Lijst van staatshoofden van Neutraal Moresnet|burgemeester van Kelmis]]. Beide landen bestuurden Neutraal Moresnet, een gebied met oorspronkelijk slechts 256 inwoners, met een Pruisische en een Nederlandse (na 1830 Belgische) commissaris. Er bestond een verbod om het gebied te bezetten met hun leger. Toen België in 1830 onafhankelijk werd, nam het de bestuurlijke rechten van Nederland over.'''


In 1886 begon de populaire Pruisische huisarts en locoburgemeester Wilhelm Molly met het uitgeven van postzegels de onafhankelijkheid van Neutraal Moresnet te verklaren.<ref>Dröge, p.124-125</ref>
== Geschiedenis ==
''Neutraal Moresnet was een kunstmatige constructie, met als wetboek de [[Code Napoléon]]. Het was min of meer driehoekig met als basis de hoofdweg van Luik naar Aken. Langs het oosten en het westen convergeerden rechte lijnen naar de [[Vaalserberg]]. Er stond een kerk, een vijftigtal huizen en de zinkmijn. De grenspalen met de nabuurlanden werden geïnstalleerd op 23 september 1818. Vanaf 1833 had Neutraal Moresnet een eigen vlag met horizontale banden van zwart, wit en blauw.''

''Er was geen eigen rechtbank. Belgische of Pruisische rechters moesten beslissen op basis van de Code Napoléon. Er was echter ook geen administratief hof, zodat de beslissingen van de burgemeester in de praktijk finaal waren. In 1859 werd er een gemeenteraad opgericht met tien leden, benoemd door de burgemeester. Deze leden hadden alleen een adviserende bevoegdheid. De burgers hadden geen stemrecht. Wettelijk gezien waren ze statenloos.''

''Neutraal Moresnet had geen eigen munt, maar gebruikte de Franse frank als wettig betaalmiddel. Valuta uit Nederland, België en Pruisen (Duitsland vanaf 1871) werden eveneens aanvaard. Vanaf 1848 waren er ook lokale munten in omloop, echter zonder wettelijke basis.<ref> Damen, Cees. ''Coins. Neutral Moresnet''. Retrieved 2008-10-24. </ref>''

''Het leven in Neutraal Moresnet werd beheerst door het bestuur van de zinkmijn. Deze was niet alleen de grootste werkgever, maar ook uitbater van een school, een hospitaal en een bank en bezat veel huizen.''

''Neutraal Moresnet werd al snel een [[belastingparadijs]], terwijl de lonen er hoger lagen dan in de omringende gebieden. Er bestond enkel belasting op personeel en op het aantal ramen en deuren in de huizen. Dus geen douane of invoerrechten. Hiervan zouden vlug enkelen profiteren om hun slag te slaan, waardoor er een economie op gang kwam. Later ingevoerde importrechten waren er lager dan elders, en [[alcoholische drank|alcohol]] stoken was er legaal. Dit veroorzaakte een explosie in het aantal drankhuizen. Er ontstonden al vlug drie distilleerderijen die gin produceerden. Alcoholische dranken werden op vernuftige wijze gesmokkeld over de grenzen.''

''Ook gold de [[dienstplicht]] er aanvankelijk niet (later moesten de inwoners kiezen voor dienst voor Pruisen of voor België). Veel jongeren ontsnapten aan de dienstplicht in hun land door te komen werken in de zinkmijn. Ook voor ontsnapte gevangenen was Moresnet een ideaal onderduikadres. De Brit Laurie Somers kon van Moresnet een gokparadijs maken, omdat de Code Napoléon niets over gokken vermeldde en het dus niet verbood. Toen casino's in België verboden werden, openden Belgische investeerders uit [[Spa (stad)|Spa]] met groot succes een casino in hotel Bergerhoff onder de naam "Cercle de Chasse et de Sport". Dit was tot groot ongenoegen van keizer [[Wilhelm II van Duitsland|Wilhelm II]]. Een artikel in de Code Napoléon verbood echter een samenscholing van meer dan twintig personen zonder toelating. Hierdoor konden Nederlandse en Duitse soldaten, onder toezicht van de wereldpers, volledig legaal het casino sluiten.''

''In 1858 woonden er dan ook meer dan 2500 inwoners, een vertienvoudiging ten opzichte van het oorspronkelijke aantal in 1816.<ref>[http://www.moresnet.nl/nederlands/geschiedenis.htm Geschiedenis van Neutraal Moresnet op www.moresnet.nl]</ref> In 1914 waren er 4668 inwoners. Er waren ook veel geadopteerde kinderen in Moresnet, want bij ongewenste zwangerschap kwamen vrouwen bevallen in Moresnet. Die kinderen werden geadopteerd en reeds op jonge leeftijd, omdat er geen leerplicht bestond, naar de zinkmijn gestuurd.<ref name="Dröge" />''

[[Bestand:Moresnet.jpg|thumb|left|100px|Postzegel uit 1867]]
''In het begin van de 20e eeuw werd enkele malen geprobeerd om Neutraal Moresnet op te laten gaan in België en Pruisen. In 1905 begonnen onderhandelingen, die in 1909 erop uitkwamen dat de mijn Belgisch zou worden en het dorp Moresnet Pruisisch.<ref>[http://www.archiefleeuwardercourant.nl/site/article.do?code=LC&date=19090518&id=LC-19090518-3002 Leeuwarder Courant, 18 mei 1909]</ref>
In 1910 besloten de inwoners met een referendum echter met een meerderheid van 90% dat Moresnet bij België zou gaan horen. Duitsland zou worden gecompenseerd met een stuk grond in [[Belgisch-Kongo]].<ref>[http://www.archiefleeuwardercourant.nl/site/article.do?code=LC&date=19100322&id=LC-19100322-3004 Leeuwarder Courant, 22 maart 1910]</ref>''

''Het einde van Neutraal Moresnet kwam met de [[Eerste Wereldoorlog]].
In [[1914]] werd het bezet door [[Duitsland]], waarin Pruisen was opgegaan. Neutraal Moresnet werd geannexeerd in 1915, zonder dat dit internationaal erkend werd. Duitsland verloor de oorlog, en bij het [[Vrede van Versailles (1919)|Verdrag van Versailles]] werd in [[1919]] beslist dat Neutraal Moresnet, samen met [[Eupen]], [[Malmédy]] en [[Sankt Vith]], bij België gevoegd zou worden. Artikel 32 van het Verdrag van Versailles luidt: "Duitsland erkent de volkomen soevereiniteit van België over het gehele betwiste gebied van Moresnet".<ref> [http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/versa/versa2.html Peace Treaty of Versailles, articles 31-117] </ref> Op [[10 januari]] [[1920]] lijfde België Neutraal Moresnet definitief in en het gebied werd toegevoegd aan de [[Oostkantons]] onder leiding van generaal [[Herman Baltia]]. De naam werd gewijzigd in [[Kelmis]] (Frans; La Calamine) om verwarring te vermijden met Moresnet (in de naburige gemeente [[Blieberg|Plombières]]) en het aangrenzende [[Neu-Moresnet]]. In 1977 werden Kelmis en Neu-Moresnet samen met Hergenrath tot de fusiegemeente Kelmis samengevoegd.''

''De [[zink (element)|zink]][[mijnbouw|mijn]], dé bestaansreden van Neutraal Moresnet, was reeds uitgeput in [[1885]].''


== Esperanto ==
''Nog voordat Neutraal Moresnet opgeheven zou worden, kwam het idee op om van het land een Esperantostaat te maken. Het idee ging uit van de Fransman Gustave Roy, een grote voorstander van de nieuwe kunsttaal [[Esperanto]]. Hij vond een enthousiaste bondgenoot in de Duitse [[huisarts]], [[filatelie|filatelist]] en [[esperantist]] [[Wilhelm Molly]]. Hij streefde ook ernaar van Moresnet een volwaardige staat te maken. Hij bracht ook [[postzegel]]s uit voor het neutrale landje, die later door de Belgische autoriteiten werden verboden.''

''De neutraliteit van de streek leek Molly een goede reden om Moresnet tot de thuisbasis van de wereldwijde [[Esperantio|Esperantobeweging]] te maken. Hij slaagde er zelfs in de Esperantozetel van Genève naar Moresnet over te plaatsen. Hierdoor werd het ministaatje even voorpaginanieuws in de internationale pers.<ref name="Dröge"> [http://www.unieboekspectrum.nl/boek/9789000349609/Moresnet/ Boek: Philip Dröge: Het bizarre verhaal van ons vergeten buurlandje, Moresnet, uitg. Het Spectrum, febr. 2016, ISBN 9789000349609] </ref>''

''Molly was enorm populair en groeide langzamerhand uit tot de informele president van Moresnet. Het Esperantolandje zou ''Amikejo'' gaan heten: Vriendplaats. In [[1908]] werd een vergadering gehouden, waarbij enkele Esperantisten en een deel van de plaatselijke bevolking bijeenkwamen. Het landje werd enthousiast aangekondigd en een mars van de plaatselijke componist Willy Huppermans op een tekst in het Esperanto, de Amikejo-mars, werd ten gehore gebracht. Dit volkslied werd door [[Giorgio Silfer]] aan het eind van de [[20e eeuw]] weer naar boven gehaald. Uiteindelijk kwam van Amikejo weinig terecht. De Eerste Wereldoorlog gooide opnieuw roet in het eten. Molly overleed in [[1919]]. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd Kelmis (voormalig Neutraal Moresnet) tijdelijk weer een deel van Duitsland net als [[Eupen]] en [[Malmedy]]. Tegenwoordig is Kelmis deel van de [[Duitstalige Gemeenschap|Duitstalige gemeenschap]] binnen [[Wallonië]].'''


==Maatschappij==
==Maatschappij==
===Ligging===
===Ligging===
Ondanks de naam lagen beide dorpen [[Moresnet]] en [[Neu-Moresnet]] net buiten de grens van het land.<ref>Dröge, p.48</ref>
Ondanks de naam lagen beide dorpen [[Moresnet]] en [[Neu-Moresnet]] net buiten de grens van het land.<ref>Dröge, p.48</ref> Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door houten grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.<ref>Dröge, p.45</ref> In 1869 werden de houten palen vervangen door stenen modellen.<ref>Dröge, p.115</ref> Hoewel het landje door journalisten destijds het kleinste land ter wereld werd genoemd was [[Monaco]] kleiner.<ref>Dröge, p.122</ref>

Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.<ref>Dröge, p.45</ref>


===Regering===
===Regering===
De unieke situatie van Neutral Moresnet werd gedurende diens bestaan grondig bestudeerd door geleerden.
⚫
Neutraal Moresnet werd officieel geregeerd door de burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet. Kleine kwesties werden behandelt door de burgemeester, middelgrote zaken door de Nederlandse en Pruisische commissarissen en grote zaken door de Nederlandse of Pruisische regeringen.<ref>Dröge, pp.54-55</ref>

⚫
Neutraal Moresnet werd officieel geregeerd door de burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet. Kleine kwesties werden behandelt door de burgemeester, middelgrote zaken door de Nederlandse en Pruisische commissarissen en grote zaken door de Nederlandse of Pruisische regeringen.<ref>Dröge, pp.54-55</ref> In 1854 kreeg het land een gemeenteraad.<ref>Dröge, p.117</ref>


===Strafrecht===
===Strafrecht===
Omdat beide regeringen niet toestonden dat het strafrecht van de tegenstander gold werd de [[Code Napoléon]] in 1822 ingesteld als wetboek van Neutraal Moresnet.<ref>Dröge, p.57</ref> Hierdoor konden de inwoners van Neutraal Morenet niet in Nederlandse of Pruisische dienstplicht. Strafrechtszaken werden het ene jaar in Aken en het andere jaar in Luik gehouden, civiele rechtszaken aanvankelijk in Aken en bij hoger beroep in Luik.<ref>Dröge, p.58</ref>
Omdat beide regeringen niet toestonden dat het strafrecht van de tegenstander gold werd de [[Code Napoléon]] in 1822 ingesteld als wetboek van Neutraal Moresnet.<ref>Dröge, p.57</ref> Hierdoor konden de inwoners van Neutraal Morenet niet in Nederlandse of Pruisische dienstplicht. Strafrechtszaken werden het ene jaar in Aken en het andere jaar in Luik gehouden, civiele rechtszaken aanvankelijk in Aken en bij hoger beroep in Luik.<ref>Dröge, p.58</ref>

Ter bescherming van de neutraliteit moesten Belgische, Pruisische en Nederlandse agenten toestemming van de burgemeester hebben om een misdadiger in Moresnet op te pakken.<ref>Dröge, p.90</ref> Er was geen sprake van een uitleveringsverdrag.<ref>Dröge, p.91</ref> Anno 1850 had Neutraal Moresnet slechts één wetsdienaar, de Nederlandse veldwachter Jean-Pierre Gielens.<ref>Dröge, p.89</ref> Aangezien Neutraal Moresnet geen gevangenis had kon hij echter niemand arresteren.<ref>Dröge, p.100</ref> Vanwege de anarchistische omstandigheden wees burgemeester De Lasaulx enkele vooraanstaande inwoners aan als hulpagenten. Daarnaast werd locoburgemeester Corneil Hubert Mostert aangewezen als ordehandhaver.<ref>Dröge, p.102</ref>


===Industrie===
===Industrie===
Regel 112: Regel 85:
===Munteenheid===
===Munteenheid===
De [[Franse frank]] was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.<ref>Dröge, p.58</ref>
De [[Franse frank]] was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.<ref>Dröge, p.58</ref>

===Cultuur===
Een groot deel van de arbeiders waren jong en alleenstaand en werden vermaakt in de zogenaamde ''cabarets'', bars met muziek, dans en kansspellen. Gewoonlijk werd er graanjenever met een alcoholpercentage van rond de 43% geschonken. De vele weduwen van Neutraal Moresnet keerden vaan naar de prostitutie om geld bij te verdienen.<ref>Dröge, p.98-99</ref> De Belgische commissaris telde in 1853 tachtig drankgelegenheden.<ref>Dröge, p.100</ref>


===Bevolking===
===Bevolking===
De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet stonden bekend als Neutralen.<ref>Dröge, p.52</ref> In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit.<ref name=negenzeven/>
De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet en diens nakomelingen stonden bekend als Neutralen.<ref>Dröge, p.52</ref><ref name=negenzeven/> In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit. Het merendeel van de inwoners was man.<ref name=negenzeven/>


== Meer informatie ==
== Meer informatie ==

Versie van 13 feb 2017 23:03

Voor het gelijknamige, bestaande dorp, zie Moresnet
Moresnet neutre
Neutral-Moresnet
← Eerste Franse Keizerrijk 1816 – 1920 België →
Vlag van Neutraal Moresnet
(Details)
Kaart
■ Limburg (Nederland) ■ Luik (België, voorheen Nederland) ■ Neutraal Moresnet ■ Rijnprovincie (Pruisen)
■ Luik (België, voorheen Nederland)
■ Neutraal Moresnet
Algemene gegevens
Hoofdstad Kelmis
Oppervlakte 3,44 km²
Bevolking 256 (1816)[1]
2572 (1858)[2][3]
Talen Duits, Frans, Nederlands
Munteenheid Franse frank, Belgische frank, Reichsmark
Regering
Regeringsvorm Condominium
Staatshoofd Burgemeester van Kelmis
Geschiedenis
- Traktaat van Aken 1816
- WOI 1914
- Vrede van Versailles 1919

Neutraal Moresnet of kortweg Moresnet was een dwergstaatje met een oppervlakte van 344 hectare[4][5] (ongeveer twee keer zo groot als het huidige dwergstaatje Monaco). Het lag ongeveer zeven kilometer ten zuidwesten van Aken. Moresnet bestond van 1816 tot 1920, en grensde aan het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen. Na 1839 grensde Moresnet aan België, Pruisen en op het vierlandenpunt de Vaalserberg ook aan Nederland. (Weliswaar was België in 1830 onafhankelijk geworden, maar tot 1839 hoorde Nederlands Limburg, met uitzondering van Maastricht, bij België.)

Geschiedenis

Voorgeschiedenis

Al aan het begin van de Christelijke jaartelling schreef Plinius de Oudere over een kostbaar erts aan de voet van de Altenberg.[6] Vanaf de 15e eeuw werd er in een groeve nabij het dorpje Kelmis naar zinkspaat gedolven, een mineraal waarvan zinkpoeder werd gemaakt. Samen met koper werd zink vooral gebruikt voor de productie van messing. De zinkpoeder werd gewonnen door de zinkspaat in een oven te verhitten en de brokstukken tot poeder te vermalen. In de oven liep de temperatuur zo hoog op dat een groot deel van het zink in gasvorm door de schoorsteen verdween. Door dit moeizame proces was het vrijwel onmogelijk voor commerciële ondernemingen om er winst mee te maken, en werd de zinkgroeve geëxploiteerd door het Franse staatsbedrijf Vieille-Montagne.[7] Aan het begin van de 19e eeuw vond de Luikse uitvinder Jean-Jacques Dony de revolutionaire reductieoven uit, waarbij het zinkgas door een pijp wordt opgevangen en niet meer verloren gaat. Door dit proces kon het materiaal eindelijk in grote mate geproduceerd worden.[8] Zo kon zink ook gebruikt worden als een roestvrij metaal. In 1805 vroeg Dony bij keizer Napoleon Bonaparte een concessie aan om naar metalen te graven in een gebied van 8000 hectare, liggend in het Ourthedepartement van het Eerste Franse Keizerrijk.[9] Vijf jaar later verkrijgt Dony van Napoleon een patent op de productie van zink met een reductieoven.[10] Samen met de boekhouder Hector Chaulet sticht hij Dony et Compagnie.[11]

Dankzij de reductieoven nam de winning van zink enorm toe, maar Dony wist het product niet te verkopen. De val van Napoleon in 1814 leidt tot de instorting van de zinkmarkt. Het bedrijf werd van faillissement gered door de schatrijke zakenman François-Dominique Mosselman, die op 25 april 1813 driekwart van de aandelen kocht voor 550.000 frank. Na de Honderd Dagen werd Napoleon in 1815 opnieuw verslagen en wordt op het Congres van Wenen door de Nederlanden en Pruisen gestreden om het bezit van de groeve van Kelmis.[12] De diplomaat Hans Christoph Ernst von Gagern wist namens koning Willem I een deel van de oostelijke Maasoever op te eisen, maar over de precieze grens met Pruisen bestond nog onduidelijkheid. De gedetailleerde grenzen werden onderhandeld door Maximiliaam de Man namens de Nederlanden en Karl von Bernuth namens Pruisen.[13] Over het bezit van Kelmis bleken twee artikelen van het Weense verdrag elkaar tegen te spreken, en met het oog op de zinkgroeve kwamen de twee partijen niet tot een overeenkomst. De regeringen van de Nederlanden en Pruisen besloten om het land tijdelijk tot neutraal gebied te verklaren, en op 26 juni 1816 werd het Traktaat van Aken gesloten.[14] Neutraal Moresnet had een tijdelijke oplossing moeten worden, maar de speciale commissie die het vraagstuk moest oplossen werd nooit opgericht.[15]

Beginjaren

De unieke situatie waarin Moresnet zich begaf leidde in de beginjaren tot verwarrende situaties. Zo was het niet duidelijk was tot welke nationaliteit de inwoners toebehoorden en aan welk land ze dienstplicht en belastingen verschuldigd waren.[16] Door de kaarsrechte grenzen lagen sommige huizen in twee landen tegelijk.[17] Deze ongekende vraagstukken leidde tot langdurige bureaucratische processen en onzekerheid bij de bevolking.[18] De burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet, werd aangesteld als staatshoofd van Neutraal Moresnet, waarvan Arnold Timothée de Lasaulx de eerste was.[19] In 1817 zonden de Nederlanden en Pruisen eveneens commissarissen naar het land toe; Werner Jacob namens de Nederlanden en Wilhelm Hardt namens Pruisen.[20] Bij twijfel werden grote beslissingen doorverwezen naar de regeringen van de landen.[21] Vanwege de ingewikkelde vraagstellingen rondom het land gaven zij het advies om het land semi-onafhankelijk te maken, maar dit idee werd door beide regeringen afgewezen.[22]

Omdat slechts belasting werd geheven op luxe zaken werd het leven voor de inwoners zeer voordelig en werd Neutraal Moresnet verheven tot een waar belastingparadijs, wat een immigratiestroom tot gevolg had.[23] In de eerste tien jaar verdubbelde de bevolking van het land,[24] waaronder jongemannen die de dienstplicht ontdoken.[25] Omdat de douane makkelijk te omzeilen was werd er ook massaal via Neutraal Moresnet gesmokkeld.[26] Hoewel ambtenaren niet te spreken waren over de chaos die de situatie veroorzaakten, maar de koningen van Nederland en Pruisen waren vastberaden om het land niet aan hun tegenstander op te geven.[27]

Omdat Pruisen bij het oostelijke Kattowitz al een zinkmijn op eigen grondgebied had werden er tegen Mosselman rechtszaken gespannen om concurrentie te voorkomen.[28] In de eerste jaren leverde de groeve zo'n half miljoen kilo zink per jaar op. Het materiaal werd steeds beter verkocht als bouwmateriaal.[29] Tussen 1813 en 1818 maakte Vieille Montagen 787.000 franc winst. Omdat het bedrijf vanwege een maas in de wet al jaren geen pacht meer had betaald werd Mosselman door Nederland en Pruisen aangeklaagd.[30] Mosselman besloot de groeve te verkopen en onderhandelde in het geheim met Koning Willem I van de Nederlanden, zijn aanklager.[31] Nadat Mosselman bij een tussenvonnis in het ongelijk werd gesteld kon Willem de groeve voor een spotprijs overnemen.[32] Vlak voor de aankoop brak echter de Belgische Revolutie uit en nam de nieuwe Belgische staat de Nederlandse rol in het condominium over, al behield Nederland haar aanspraak op Moresnet. Door de onafhankelijkheid van België werd Vaals een vierlandenpunt.[33]

Mosselmans invloedrijke dochter Fanny en diens echtgenoot, ambassadeur Charles Le Hon, gebruikten hun Franse connecties om te investeren in de groeve. Dit leidde tot de oprichting van het naamloze venootschap Société des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille Montage met een aandelenkapitaal van 5,8 miljoen frank. Dankzij deze investering kon de achterstallige pacht worden betaald en kwamen Vieille Montagne, België en Pruisen tot een juridische overeenkomst[34] Hoewel de oorspronkelijke concessie van Dony in 1855 zou zijn aflopen werden België en Pruisen het niet eens over de kwestie Neutraal Moresnet en werd de concessie van Vieille Montagne verlengd tot in de eeuwigheid.[35] Als gevolg bloeide de economie van het land, wat toeleverende bedrijven en detailhandel aantrok. In 1859 werd een inkomstenbelasting ingevoerd.[36]

Met de opkomst van de industriële revolutie steeg de vraag naar zink aanzienlijk. Vergelijkbaar met de goudkoorts leidde de stijgende waarde van zink tot een explosieve groei van Neutraal Moresnet.[37] Vanwege de diplomatische rompslomp die de buitenlandse politie moest ondergaan om Neutraal Moresnet te betreden konden misdadigers de ordehandhaving in hun eigen land gemakkelijk ontlopen door naar Neutraal Moresnet te vluchten.[38] Veel Belgische jongemannen vertrokken naar Moresnet om rekrutering voor het nieuwe Belgische leger te ontduiken.[39]

Met de verlengde concessie van Vieille Montaigne werd duidelijk dat de "tijdelijke oplossing" Neutraal Moresnet niet gauw zou verdwijnen. Het situatie van het land werd breed uitgemeten door geleerden, juristen en journalisten. Reporters berichtten grotendeels lyrisch over hun bezoek aan het land.[40]

In 1886 begon de populaire Pruisische huisarts en locoburgemeester Wilhelm Molly met het uitgeven van postzegels de onafhankelijkheid van Neutraal Moresnet te verklaren.[41]

Maatschappij

Ligging

Ondanks de naam lagen beide dorpen Moresnet en Neu-Moresnet net buiten de grens van het land.[42] Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door houten grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.[43] In 1869 werden de houten palen vervangen door stenen modellen.[44] Hoewel het landje door journalisten destijds het kleinste land ter wereld werd genoemd was Monaco kleiner.[45]

Regering

De unieke situatie van Neutral Moresnet werd gedurende diens bestaan grondig bestudeerd door geleerden.

Neutraal Moresnet werd officieel geregeerd door de burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet. Kleine kwesties werden behandelt door de burgemeester, middelgrote zaken door de Nederlandse en Pruisische commissarissen en grote zaken door de Nederlandse of Pruisische regeringen.[46] In 1854 kreeg het land een gemeenteraad.[47]

Strafrecht

Omdat beide regeringen niet toestonden dat het strafrecht van de tegenstander gold werd de Code Napoléon in 1822 ingesteld als wetboek van Neutraal Moresnet.[48] Hierdoor konden de inwoners van Neutraal Morenet niet in Nederlandse of Pruisische dienstplicht. Strafrechtszaken werden het ene jaar in Aken en het andere jaar in Luik gehouden, civiele rechtszaken aanvankelijk in Aken en bij hoger beroep in Luik.[49]

Ter bescherming van de neutraliteit moesten Belgische, Pruisische en Nederlandse agenten toestemming van de burgemeester hebben om een misdadiger in Moresnet op te pakken.[50] Er was geen sprake van een uitleveringsverdrag.[51] Anno 1850 had Neutraal Moresnet slechts één wetsdienaar, de Nederlandse veldwachter Jean-Pierre Gielens.[52] Aangezien Neutraal Moresnet geen gevangenis had kon hij echter niemand arresteren.[53] Vanwege de anarchistische omstandigheden wees burgemeester De Lasaulx enkele vooraanstaande inwoners aan als hulpagenten. Daarnaast werd locoburgemeester Corneil Hubert Mostert aangewezen als ordehandhaver.[54]

Industrie

Onderwijs

De meeste minderjarigen werkten in de groeve. In 1845 richtte Vieille Montagne voor deze kinderen een school op.[55]

Munteenheid

De Franse frank was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.[56]

Cultuur

Een groot deel van de arbeiders waren jong en alleenstaand en werden vermaakt in de zogenaamde cabarets, bars met muziek, dans en kansspellen. Gewoonlijk werd er graanjenever met een alcoholpercentage van rond de 43% geschonken. De vele weduwen van Neutraal Moresnet keerden vaan naar de prostitutie om geld bij te verdienen.[57] De Belgische commissaris telde in 1853 tachtig drankgelegenheden.[58]

Bevolking

De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet en diens nakomelingen stonden bekend als Neutralen.[59][55] In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit. Het merendeel van de inwoners was man.[55]

Meer informatie

Literatuur

Op andere Wikimedia-projecten

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gebruiker:Oranjesam/Kladblok&oldid=48599112"