[go: nahoru, domu]

Naar inhoud springen

Gebruiker:Oranjesam/Kladblok: verschil tussen versies

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Oranjesam (overleg | bijdragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Oranjesam (overleg | bijdragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 31: Regel 31:
| Datum Opheffing=[[1919]]
| Datum Opheffing=[[1919]]
| Oppervlakte=3,44 km²
| Oppervlakte=3,44 km²
| Bevolking=256 <small>([[1816]])</small><ref>Dröge, p.45</ref><br />2572 <small>([[1858]])</small><ref group="n">852 Belgen, 807 Pruisen, 204 Nederlanders, 695 Neutralen en 14 overigen</ref><ref>Dröge, p.97</ref><br />~4000 <small>(~[[1907]])</small><ref name=eennegennul>Dröge, p.190</ref>
| Bevolking=256 <small>([[1816]])</small><ref>Dröge, p.45</ref><br />2572 <small>([[1858]])</small><ref group="n">852 Belgen, 807 Pruisen, 204 Nederlanders, 695 Neutralen en 14 overigen</ref><ref name=negenzeven>Dröge, p.97</ref><br />~4000 <small>(~[[1907]])</small><ref name=eennegennul>Dröge, p.190</ref>
| Etniciteit=
| Etniciteit=
| Munteenheid=[[Franse frank]], [[Belgische frank]], [[Reichsmark]]
| Munteenheid=[[Franse frank]] <small>(off.)</small>, [[Belgische frank]], [[Reichsmark]]<ref name=vijfacht>Dröge, p.58</ref>
| Leus=
| Leus=
| Nationale feestdag=
| Nationale feestdag=
Regel 41: Regel 41:
}}
}}
{{Gesproken Wikipedia klein|Nl-Neutraal Moresnet-article.ogg|3679349}}
{{Gesproken Wikipedia klein|Nl-Neutraal Moresnet-article.ogg|3679349}}
'''Neutraal Moresnet''' of kortweg '''Moresnet''' was een [[dwergstaat]] met een oppervlakte van 344 [[hectare]] die bestond van [[1816]] tot [[1920]]<ref group="n">De opheffing van Neutraal Moresnet werd al in 1919 met het Verdrag van Versailles bezegeld, maar deze trad pas in werking op 10 januari 1920.</ref><ref name=tweedrievijf>Dröge, p.235</ref> aan het hedendaagse [[Drielandenpunt (Vaals)|Drielandenpunt bij Vaals]]. Het land was een [[Condominium (staatsvorm)|condominium]], een semi-onafhankelijk gebied in de vorm van een taartpunt, ongeveer zeven kilometer ten zuidwesten van [[Aken (stad)|Aken]]. Het land telde begin 19e eeuw zo'n 4000 inwoners.<ref name="eennegennul">Dröge, p.190</ref>
'''Neutraal Moresnet''' of kortweg '''Moresnet''' was een [[dwergstaat]] met een oppervlakte van 344 [[hectare]] die bestond van [[1816]] tot [[1920]]<ref group="n">De opheffing van Neutraal Moresnet werd al in 1919 met het Verdrag van Versailles bezegeld, maar deze trad pas in werking op 10 januari 1920.</ref><ref name=tweedrievijf>Dröge, p.235</ref> in het uiterste noordoosten van het hedendaagse [[België]]. Het land was een [[condominium (staatsvorm)|condominium]] dat werd bestuurd door de burgemeester van de hoofdstad [[Kelmis]], onder toezicht van [[Koninkrijk der Nederlanden|Nederlandse]] (later Belgische) en [[Pruisen|Pruisische]] commissarissen. Het land telde begin 19e eeuw zo'n 4000 inwoners<ref name="eennegennul"></ref> en werd voornamelijk bewoond door Belgen, Duitsers en in mindere mate Nederlanders.<ref name=negenzeven></ref>


Neutraal Moresnet werd gesticht nadat het [[Koninkrijk der Nederlanden]] en [[Pruisen]] het niet eens werden over het bezit van een waardevolle [[Zink (element)|zinkgroeve]] nabij het dorpje [[Kelmis]]. Na de [[Belgische Revolutie]] van 1830 werd het co-bestuur van Moresnet overgenomen door [[België]]. Het neutrale gebied bestond ruim een eeuw en groeide in de loop der jaren uit als een zinkexporteur, een [[belastingparadijs]], een vrijplaats voor [[smokkelen]], een bestemming voor [[Kansspel|gokkers]] en een potentiële [[Esperanto|Esperantostaat]]. Na de [[Eerste Wereldoorlog]] werd Moresnet ingelijfd door België.
Neutraal Moresnet werd gesticht nadat het Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen het niet eens werden over het bezit van een waardevolle [[zink (element)|zinkgroeve]] nabij Kelmis. Na de [[Belgische Revolutie]] van 1830 werd het co-bestuur van Moresnet overgenomen door [[België]]. Het neutrale gebied bestond ruim een eeuw en groeide in de loop der jaren uit als een zinkexporteur, een [[belastingparadijs]], een [[smokkel]]vrijplaats, een [[kansspel|gok]]bestemming en een potentiële [[Esperanto|Esperantostaat]]. Na de [[Eerste Wereldoorlog]] werd Moresnet ingelijfd door België.


==Geschiedenis==
==Geschiedenis==
Regel 75: Regel 75:


=== >
=== >
[[Bestand:Wilhelm Molly.jpg|thumb|Wilhelm Molly]]
[[Bestand:Wilhelm Molly.jpg|thumb|[[Wilhelm Molly]]]]
[[Bestand:Moresnet.jpg|thumb|Een zeldzame postzegel uit Moresnet]]
[[Bestand:Moresnet.jpg|thumb|Een zeldzame postzegel uit Moresnet]]
In 1886 begon de populaire Pruisische huisarts en locoburgemeester [[Wilhelm Molly]] een onafhankelijkheidsbeweging. Molly en zijn gelijkgestemden richtten het postzegelbedrijf Verkehrsanstalt op en begonnen zeldzame postzegels uit te geven. Hoewel deze zegels in de praktijk van weinig waarde waren was het deels een symbolische onafhankelijkheidsverklaring en een poging om geld te verdienen aan [[Filatelie|filatelisten]]. Volgens de Code Napoléon mochten niet-gouvernementele organisaties als de Verkehrsanstalt echter niet bemoeien met postzaken, en na afkeuring van België en Duitsland hield de Verkehrsanstalt al vlug op te bestaan. De postzegels van Moresnet behoren tegenwoordig tot de zeldzaamste ter wereld.<ref>Dröge, pp.124-129</ref> In 1897 werd een comité opgericht tegen de opheffing van de neutraliteit.<ref>Dröge, p.178</ref>
In 1886 begon de populaire Pruisische huisarts en locoburgemeester [[Wilhelm Molly]] een onafhankelijkheidsbeweging. Molly en zijn gelijkgestemden richtten het postzegelbedrijf Verkehrsanstalt op en begonnen zeldzame postzegels uit te geven. Hoewel deze zegels in de praktijk van weinig waarde waren was het deels een symbolische onafhankelijkheidsverklaring en een poging om geld te verdienen aan [[Filatelie|filatelisten]]. Volgens de Code Napoléon mochten niet-gouvernementele organisaties als de Verkehrsanstalt echter niet bemoeien met postzaken, en na afkeuring van België en Duitsland hield de Verkehrsanstalt al vlug op te bestaan. De postzegels van Moresnet behoren tegenwoordig tot de zeldzaamste ter wereld.<ref>Dröge, pp.124-129</ref> In 1897 werd een comité opgericht tegen de opheffing van de neutraliteit.<ref>Dröge, p.178</ref>


Naar aanleiding van berichten dat Duitsland dreigde Moresnet te annexeren vaardigde het gemeentebestuur in 1908 een nieuwe reeks politieverordeningen uit om de prostitutie aan te pakken.<ref>Dröge, pp.160-161</ref> Daarnaast maakten de buurlanden zich zorgen over de achterstalligheid van Moresnet betreffende stemrecht, kinderarbeid en leerplicht.<ref>Dröge, pp.168-169</ref> In 1902 begon Duitsland met het schrijven van een [[zwartboek (publicatie)|zwartboek]] over de misstanden in Moresnet.<ref>Dröge, pp.169-170</ref> Er waren in 1903 hoge verwachtingen dat een staatsbezoek van de Belgische koning [[Leopold II van België|Leopold II]] aan de Duitse keizer [[Wilhelm II van Duitsland|Wilhelm II]] de situatie zou ophelderen, maar de verdeling van Moresnet werd door Belgische politici geblokkeerd.<nowiki><ref>Dröge, p.176</ref></nowiki> Ook Vieille Montagne had baat bij een neutraal belastingparadijs en werkte de opdeling tegen.<ref>Dröge, p.209</ref> In een informeel referendum stemden 95% van de inwoners voor het behoud van de neutraliteit. In het hypothetische geval van verdeling had inlijving door België bij de inwoners de voorkeur, omdat het leven in België goedkoper was dan Duitsland.<ref>Dröge, p.180</ref>
Naar aanleiding van berichten dat Duitsland dreigde Moresnet te annexeren vaardigde het gemeentebestuur in 1908 een nieuwe reeks politieverordeningen uit om de prostitutie aan te pakken.<ref>Dröge, pp.160-161</ref> Daarnaast maakten de buurlanden zich zorgen over de achterstalligheid van Moresnet betreffende stemrecht, kinderarbeid en leerplicht.<ref>Dröge, pp.168-169</ref> In 1902 begon Duitsland met het schrijven van een [[zwartboek (publicatie)|zwartboek]] over de misstanden in Moresnet.<ref>Dröge, pp.169-170</ref> Er waren in 1903 hoge verwachtingen dat een staatsbezoek van de Belgische koning [[Leopold II van België|Leopold II]] aan de Duitse keizer [[Wilhelm II van Duitsland|Wilhelm II]] de situatie zou ophelderen, maar de verdeling van Moresnet werd door Belgische politici geblokkeerd.<ref>Dröge, p.176</ref> Ook Vieille Montagne had baat bij een neutraal belastingparadijs en werkte de opdeling tegen.<ref>Dröge, p.209</ref> In een informeel referendum stemden 95% van de inwoners voor het behoud van de neutraliteit. In het hypothetische geval van verdeling had inlijving door België bij de inwoners de voorkeur, omdat het leven in België goedkoper was dan Duitsland.<ref>Dröge, p.180</ref>


Om de reputatie van Moresnet te herstellen liet burgemeester Hubert Schmetz de drie distilleerderijen van Moresnet te sluiten en liet hij wegen, stoepen, straatverlichting, straatnaamborden, brandweerbenodigdheden, een nieuwe school en een elektriciteitscentrale bouwen. Daarnaast werden de politieverordeningen in een boekje gebundeld en verspreidt, bij gebrek aan een grondwet.<ref>Dröge, p.181</ref>
Om de reputatie van Moresnet te herstellen liet burgemeester Hubert Schmetz de drie distilleerderijen van Moresnet te sluiten en liet hij wegen, stoepen, straatverlichting, straatnaamborden, brandweerbenodigdheden, een nieuwe school en een elektriciteitscentrale bouwen. Daarnaast werden de politieverordeningen in een boekje gebundeld en verspreidt, bij gebrek aan een grondwet.<ref>Dröge, p.181</ref>
Regel 96: Regel 96:
Om de opdeling van Moresnet te forceren liet Duitsland in 1913 alle telefoon- en elektriciteitsdraden naar Duitsland doorknippen en mochten Duitse postbodes geen brieven en telegrammen meer bezorgen in Kelmis.<ref>Dröge, pp.207-208</ref> Duitsland overwoog in het geheim om de zaak op te lossen via het [[Permanent Hof van Arbitrage]] te [[Den Haag]].<ref>Dröge, pp.211-212</ref> Naar mate de Duitse maatregelen verhardden werden de onafhankelijkheidsgevoelens van de Neutralen versterkt. Er werd een comité opgericht om het 100-jarige jubileum van Moresnet groots te vieren, maar de pro-Duitse burgemeester Schmetz liet de voorbereidingen afblazen.<ref>Dröge, pp.213-215</ref>
Om de opdeling van Moresnet te forceren liet Duitsland in 1913 alle telefoon- en elektriciteitsdraden naar Duitsland doorknippen en mochten Duitse postbodes geen brieven en telegrammen meer bezorgen in Kelmis.<ref>Dröge, pp.207-208</ref> Duitsland overwoog in het geheim om de zaak op te lossen via het [[Permanent Hof van Arbitrage]] te [[Den Haag]].<ref>Dröge, pp.211-212</ref> Naar mate de Duitse maatregelen verhardden werden de onafhankelijkheidsgevoelens van de Neutralen versterkt. Er werd een comité opgericht om het 100-jarige jubileum van Moresnet groots te vieren, maar de pro-Duitse burgemeester Schmetz liet de voorbereidingen afblazen.<ref>Dröge, pp.213-215</ref>


Op 3 augustus 1914 verklaarde Duitsland [[Eerste Wereldoorlog|de oorlog]] aan Frankrijk en vielen Duitse troepen volgens het [[Schlieffenplan]] België binnen. Neutraal Moresnet werd op 4 augustus binnen een half uur ingenomen. Aangezien het neutrale land geen leger had bleef Kelmis vrijwel onbeschadigd gedurende de inval.<ref>Dröge, pp.216-219</ref> Zonder Belgische samenwerking kon het land echter niet worden opgeheven en bleef Moresnet bestaan, zij het onder Duits gezag. Alle inwoners van Moresnet kregen de Duitse nationaliteit.<ref>Dröge, pp.220-221</ref> Eind 1915 werd Moresnet als nog geannexeerd als onderdeel van de [[Rijnprovincie]].<ref>Dröge, p.222</ref> Ten gunste van de oorlogsmachine investeerden de Duitsers in Vieille Montagne en werd eer een spoorlijn van Aken naar Kelmis aangelegd, waarvoor een tunnel onder de Vaalserberg en een viaduct over het [[Geuldal]] moest worden aangelegd.<ref>Dröge, pp.223-224</ref> In 1918 verloor Duitsland de Eerste Wereldoorlog, waarbij in totaal 147 inwoners van Moresnet omkwamen.<ref>Dröge, p.225</ref> Eind 1918 werd Moresnet bezet door het Belgische leger.<ref>Dröge, p.226</ref>
Op 3 augustus 1914 verklaarde Duitsland [[Eerste Wereldoorlog|de oorlog]] aan Frankrijk en vielen Duitse troepen volgens het [[Schlieffenplan]] België binnen. Neutraal Moresnet werd op 4 augustus binnen een half uur ingenomen. Aangezien het neutrale land geen leger had bleef Kelmis vrijwel onbeschadigd gedurende de inval.<ref>Dröge, pp.216-219</ref> Zonder Belgische toestemming kon het land echter wettelijk niet worden opgeheven en bleef Moresnet bestaan, zij het onder Duits gezag. Alle inwoners van Moresnet kregen de Duitse nationaliteit.<ref>Dröge, pp.220-221</ref> Eind 1915 werd Moresnet als nog geannexeerd als onderdeel van de [[Rijnprovincie]].<ref>Dröge, p.222</ref> Ten gunste van de oorlogsmachine investeerden de Duitsers in Vieille Montagne en werd eer een spoorlijn van Aken naar Kelmis aangelegd, waarvoor een tunnel onder de Vaalserberg en een viaduct over het [[Geuldal]] moest worden aangelegd.<ref>Dröge, pp.223-224</ref> In 1918 verloor Duitsland de Eerste Wereldoorlog, waarbij in totaal 147 inwoners van Moresnet omkwamen.<ref>Dröge, p.225</ref> Eind 1918 werd Moresnet bezet door het Belgische leger.<ref>Dröge, p.226</ref>


Op 10 januari 1920 treedde het [[Verdrag van Versailles (1919)|Verdrag van Versailles]] in werking, waarbij Moresnet definitief werd ingelijfd door België. Alle inwoners kregen de Belgische nationaliteit, Kelmis werd wettelijk Franstalig en hernoemd naar La Callamine en Moresnet werd onderdeel van de provincie [[Luik (provincie)|Luik]].<ref name=tweedrievijf></ref>
Op 10 januari 1920 treedde het [[Verdrag van Versailles (1919)|Verdrag van Versailles]] in werking, waarbij Moresnet definitief werd ingelijfd door België. Alle inwoners kregen de Belgische nationaliteit, Kelmis werd wettelijk Franstalig en hernoemd naar La Callamine en Moresnet werd onderdeel van de provincie [[Luik (provincie)|Luik]].<ref name=tweedrievijf></ref>
Regel 104: Regel 104:
[[Bestand:Grenssteen 53 Moresnet.jpg|thumb|Een van de stenen grenspalen van Moresnet]]
[[Bestand:Grenssteen 53 Moresnet.jpg|thumb|Een van de stenen grenspalen van Moresnet]]
Ondanks de naam lagen beide dorpen [[Moresnet]] en [[Neu-Moresnet]] net buiten de grens van het land.<ref>Dröge, p.48</ref> Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door houten grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.<ref>Dröge, p.45</ref> In 1869 werden de houten palen vervangen door stenen modellen.<ref>Dröge, p.115</ref> Hoewel het landje door journalisten destijds het kleinste land ter wereld werd genoemd was [[Monaco]] kleiner.<ref>Dröge, p.122</ref>
Ondanks de naam lagen beide dorpen [[Moresnet]] en [[Neu-Moresnet]] net buiten de grens van het land.<ref>Dröge, p.48</ref> Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door houten grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.<ref>Dröge, p.45</ref> In 1869 werden de houten palen vervangen door stenen modellen.<ref>Dröge, p.115</ref> Hoewel het landje door journalisten destijds het kleinste land ter wereld werd genoemd was [[Monaco]] kleiner.<ref>Dröge, p.122</ref>

===Bevolking===
De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet en diens nakomelingen stonden bekend als Neutralen.<ref>Dröge, p.52</ref><ref name=negenzeven/> In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit. Het merendeel van de inwoners was man.<ref name=negenzeven/>


===Regering===
===Regering===
Regel 119: Regel 122:


===>
===>
De meeste minderjarigen werkten in de groeve. In 1845 richtte Vieille Montagne voor deze kinderen een school op.<ref name=negenzeven>Dröge, p.97</ref>
De meeste minderjarigen werkten in de groeve. In 1845 richtte Vieille Montagne voor deze kinderen een school op.<ref name=negenzeven>Dröge, p.97</ref> De Code Napoléon vermeldde echter niets over een [[leerplicht]]. In 1902 attendeerden 500 leerlingen deze school, onderwezen door twee leraren en drie ongeschoolde leraressen.<ref>Dröge p.169</ref>


===Munteenheid===
===Munteenheid===
De [[Franse frank]] was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.<ref>Dröge, p.58</ref>
De [[Franse frank]] was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.<ref name=vijfacht></ref>


===Cultuur===
===Cultuur===
Regel 128: Regel 131:


Hoewel er na verloop van tijd sprake werd van een gemeenschappelijke identiteit voelden de inwoners van Moresnet zich op de eerste plaats verbonden met hun land van afkomst, hoofdzakelijk Duits, Belgisch of Nederlands.<ref>Dröge, p.215</ref>
Hoewel er na verloop van tijd sprake werd van een gemeenschappelijke identiteit voelden de inwoners van Moresnet zich op de eerste plaats verbonden met hun land van afkomst, hoofdzakelijk Duits, Belgisch of Nederlands.<ref>Dröge, p.215</ref>

===Bevolking===
De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet en diens nakomelingen stonden bekend als Neutralen.<ref>Dröge, p.52</ref><ref name=negenzeven/> In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit. Het merendeel van de inwoners was man.<ref name=negenzeven/>


==Nalatenschap==
==Nalatenschap==

Versie van 16 feb 2017 10:32

Voor het gelijknamige, bestaande dorp, zie Moresnet
Moresnet neutre
Neutral-Moresnet
 Eerste Franse Keizerrijk 1816 – 1920 België 
Vlag van Neutraal Moresnet
(Details)
Kaart
■ Limburg (Nederland) ■ Luik (België, voorheen Nederland) ■ Neutraal Moresnet ■ Rijnprovincie (Pruisen)
 Luik (België, voorheen Nederland)
 Neutraal Moresnet
Algemene gegevens
Hoofdstad Kelmis
Oppervlakte 3,44 km²
Bevolking 256 (1816)[1]
2572 (1858)[n 1][2]
~4000 (~1907)[3]
Talen Duits, Frans, Nederlands, Esperanto[n 2][4]
Religie(s) Rooms-katholiek
Munteenheid Franse frank (off.), Belgische frank, Reichsmark[5]
Regering
Regeringsvorm Condominium
Staatshoofd Burgemeester van Kelmis
Geschiedenis
- Traktaat van Aken 1816
- WOI 1914
- Vrede van Versailles 1919

Neutraal Moresnet of kortweg Moresnet was een dwergstaat met een oppervlakte van 344 hectare die bestond van 1816 tot 1920[n 3][6] in het uiterste noordoosten van het hedendaagse België. Het land was een condominium dat werd bestuurd door de burgemeester van de hoofdstad Kelmis, onder toezicht van Nederlandse (later Belgische) en Pruisische commissarissen. Het land telde begin 19e eeuw zo'n 4000 inwoners[3] en werd voornamelijk bewoond door Belgen, Duitsers en in mindere mate Nederlanders.[2]

Neutraal Moresnet werd gesticht nadat het Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen het niet eens werden over het bezit van een waardevolle zinkgroeve nabij Kelmis. Na de Belgische Revolutie van 1830 werd het co-bestuur van Moresnet overgenomen door België. Het neutrale gebied bestond ruim een eeuw en groeide in de loop der jaren uit als een zinkexporteur, een belastingparadijs, een smokkelvrijplaats, een gokbestemming en een potentiële Esperantostaat. Na de Eerste Wereldoorlog werd Moresnet ingelijfd door België.

Geschiedenis

Voorgeschiedenis

Zinkspaat
Jean-Jacques Dony

Al aan het begin van de Christelijke jaartelling schreef Plinius de Oudere over een kostbaar erts aan de voet van de Altenberg.[7] In de middeleeuwen ontstond hier het dorpje Kelmis, een verbastering van cadmia, het Latijnse woord voor zink.[8] Vanaf de 15e eeuw dolven de inwoners in een groeve naar zinkspaat, een mineraal waarvan zinkpoeder werd gemaakt. Samen met koper werd zink vooral gebruikt voor de productie van messing. In de loop der eeuwen streden de Rijksstad Aken en het Hertogdom Limburg om het bezit van de groeve. Aken hield het gebied onder controle totdat keizer Napoleon Bonaparte het gebied aan het einde van de 19e eeuw inlijfde.[9]

De zinkpoeder werd gewonnen door de zinkspaat in een oven te verhitten en de brokstukken tot poeder te vermalen. In de oven liep de temperatuur zo hoog op dat een groot deel van het zink in gasvorm door de schoorsteen verdween. Door dit moeizame proces was het vrijwel onmogelijk voor commerciële ondernemingen om er winst mee te maken, en werd de zinkgroeve geëxploiteerd door het Franse staatsbedrijf Vieille-Montagne.[10]

Aan het begin van de 19e eeuw vond de Luikse uitvinder Jean-Jacques Dony de revolutionaire reductieoven uit, waarbij het zinkgas door een pijp wordt opgevangen en niet meer verloren gaat. Door dit proces kon het materiaal eindelijk in grote mate geproduceerd worden.[11] Zo kon zink ook gebruikt worden als een roestvrij metaal. In 1805 vroeg Dony bij Napoleon een concessie aan om naar metalen te graven in een gebied van 8000 hectare, liggend in het Ourthedepartement van het Eerste Franse Keizerrijk.[12] Vijf jaar later verkreeg Dony van Napoleon een patent op de productie van zink met een reductieoven. Samen met de boekhouder Hector Chaulet stichtte hij de mijnonderneming Dony et Compagnie.[13]

Dankzij de reductieoven nam de winning van zink enorm toe, maar Dony wist het product niet te verkopen. Daarbij leidde de val van Napoleon in 1814 leidt tot de instorting van de zinkmarkt. Het bedrijf werd van faillissement gered door de schatrijke zakenman François-Dominique Mosselman, die op 25 april 1813 driekwart van de aandelen kocht voor 550.000 frank. Na de Honderd Dagen werd Napoleon in 1815 opnieuw verslagen en wordt op het Congres van Wenen door het Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen gestreden om het bezit van de groeve van Kelmis.[14]

De diplomaat Hans Christoph Ernst von Gagern wist namens koning Willem I een deel van de oostelijke Maasoever op te eisen, maar over de precieze grens met Pruisen bestond nog onduidelijkheid. De gedetailleerde grenzen werden onderhandeld door Maximiliaam de Man namens de Nederlanden en Karl von Bernuth namens Pruisen.[15] Over het bezit van Kelmis bleken twee artikelen van het Weense verdrag elkaar tegen te spreken, en met het oog op de zinkgroeve kwamen de twee partijen niet tot een overeenkomst. De regeringen van de Nederlanden en Pruisen besloten om het land tijdelijk tot neutraal gebied te verklaren, en op 26 juni 1816 werd het Traktaat van Aken gesloten. Neutraal Moresnet had een tijdelijke oplossing moeten worden, maar de speciale commissie die het vraagstuk moest oplossen werd nooit opgericht.[16]

Beginjaren

De unieke situatie waarin Moresnet zich begaf leidde in de beginjaren tot verwarrende situaties. Zo was het niet duidelijk was tot welke nationaliteit de inwoners toebehoorden en aan welk land ze dienstplicht en belastingen verschuldigd waren. Door de kaarsrechte grenzen lagen sommige huizen in twee landen tegelijk.[17] Deze ongekende vraagstukken leidde tot langdurige bureaucratische processen en onzekerheid bij de bevolking.[18] De burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet werd aangesteld als staatshoofd van Neutraal Moresnet, waarvan Arnold Timothée de Lasaulx de eerste was.[19] In 1817 zonden de Nederlanden en Pruisen eveneens commissarissen naar het land toe, ter handhaving van het dagelijkse bestuur.[20] Bij twijfel werden grote beslissingen doorverwezen naar de regeringen van de landen. Vanwege de ingewikkelde vraagstellingen rondom het land gaven zij het advies om het land semi-onafhankelijk te maken, maar dit idee werd door beide regeringen afgewezen.[21]

Omdat slechts belasting werd geheven op luxe zaken leefden de inwoners zeer voordelig en werd Neutraal Moresnet verheven tot een waar belastingparadijs, wat een immigratiestroom tot gevolg had.[22] In de eerste tien jaar verdubbelde de bevolking van het land,[23] waaronder jongemannen die de dienstplicht ontdoken.[24] Omdat de douane makkelijk te omzeilen was werd er ook massaal via Neutraal Moresnet gesmokkeld.[25] Hoewel ambtenaren niet te spreken waren over de chaos die de situatie veroorzaakten, maar de koningen van Nederland en Pruisen waren vastberaden om het land niet aan hun tegenstander op te geven.[26]

Omdat Pruisen bij het oostelijke Kattowitz al een zinkmijn op eigen grondgebied had werden er tegen Mosselman rechtszaken gespannen om concurrentie te voorkomen.[27] In de eerste jaren leverde de groeve zo'n half miljoen kilo zink per jaar op. Het materiaal werd steeds beter verkocht als bouwmateriaal.[28] Tussen 1813 en 1818 maakte Vieille Montagen 787.000 franc winst. Omdat het bedrijf vanwege een maas in de wet al jaren geen pacht meer had betaald werd Mosselman door Nederland en Pruisen aangeklaagd.[29] Mosselman besloot de groeve te verkopen en onderhandelde in het geheim met Koning Willem I van de Nederlanden, zijn aanklager.[30] Nadat Mosselman bij een tussenvonnis in het ongelijk werd gesteld kon Willem de groeve voor een spotprijs overnemen.[31] Vlak voor de aankoop brak echter de Belgische Revolutie uit en nam de nieuwe Belgische staat de Nederlandse rol in het condominium over, al behield Nederland haar aanspraak op Moresnet. Door de onafhankelijkheid van België werd Vaals een vierlandenpunt.[32]

Stabilisering

Kaart van Neutraal Moresnet uit 1862

Mosselmans invloedrijke dochter Fanny en diens echtgenoot, ambassadeur Charles Le Hon, gebruikten hun Franse connecties om te investeren in de groeve. Dit leidde tot de oprichting van het naamloze venootschap Société des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille Montage met een aandelenkapitaal van 5,8 miljoen frank. Dankzij deze investering kon de achterstallige pacht worden betaald en kwamen Vieille Montagne, België en Pruisen tot een juridische overeenkomst.[33] In 1846 nam Louis St-Paul de Sinçay de leiding over Vieille Montagne van Le Hon over.[34] In 1855 bereikte de zinkwinning een hoogtepunt: dat jaar werd 137.000 ton zink opgegraven. Sindsdien daalde de opbrengst elk jaar meer.[35] Hoewel de oorspronkelijke concessie van Dony in 1855 zou zijn aflopen werden België en Pruisen het niet eens over de kwestie Neutraal Moresnet en werd in 1856 de concessie van Vieille Montagne verlengd tot in de eeuwigheid.[36] Als gevolg bloeide de economie van het land, wat toeleverende bedrijven en detailhandel aantrok. In 1859 werd een inkomstenbelasting ingevoerd.[37]

Met de opkomst van de industriële revolutie steeg de vraag naar zink aanzienlijk. Vergelijkbaar met de goudkoorts leidde de stijgende waarde van zink tot een explosieve groei van Neutraal Moresnet.[38] Vanwege de diplomatische rompslomp die de buitenlandse politie moest ondergaan om Neutraal Moresnet te betreden konden misdadigers de ordehandhaving in hun eigen land gemakkelijk ontlopen door naar Neutraal Moresnet te vluchten.[39] Veel Belgische jongemannen vertrokken naar Moresnet om rekrutering voor het nieuwe Belgische leger te ontduiken.[40] De situatie van het land werd breed uitgemeten door geleerden, juristen en journalisten. Reporters berichtten grotendeels lyrisch over hun bezoek aan het land.[41]

Naarmate de groeve steeds verder werd uitgeput werd duidelijk dat de bestaansreden van het condominium Neutraal Moresnet uiteindelijk zou zijn achterhaald. In 1869 komen België en Pruisen na een inspectie tot een overeenkomst; Kelmis en de groeve gingen naar Pruisen (119 hectare, 2400 inwoners); het beboste noorden naar België (213 hectare, 400 inwoners). Met de aanwinst van Kelmis zou Pruisen worden opgescheept met een uitgeputte groeve en een werkloosheidsprobleem. Om onopgehelderde redenen ging dit plan echter niet door; mogelijk omdat Louis St-Paul de Sinçay de industrie van Moresnet in stand hield door zinkertsen uit het buitenland te importeren en in de smelterijen van Kelmis om te smelten. St-Paul liet Kelmis aansluiten aan het Belgische spoor en richtte een dochteronderneming op om Pruisische zinkgroeves langs de Rijn uit te baten. Zo kon het land alsnog voortbestaan als een neutrale grootmacht in de zinkindustrie. In 1884 was de groeve van Kelmis volledig uitgeput.[42]

Onafhankelijkheidsbeweging

Wilhelm Molly
Een zeldzame postzegel uit Moresnet

In 1886 begon de populaire Pruisische huisarts en locoburgemeester Wilhelm Molly een onafhankelijkheidsbeweging. Molly en zijn gelijkgestemden richtten het postzegelbedrijf Verkehrsanstalt op en begonnen zeldzame postzegels uit te geven. Hoewel deze zegels in de praktijk van weinig waarde waren was het deels een symbolische onafhankelijkheidsverklaring en een poging om geld te verdienen aan filatelisten. Volgens de Code Napoléon mochten niet-gouvernementele organisaties als de Verkehrsanstalt echter niet bemoeien met postzaken, en na afkeuring van België en Duitsland hield de Verkehrsanstalt al vlug op te bestaan. De postzegels van Moresnet behoren tegenwoordig tot de zeldzaamste ter wereld.[43] In 1897 werd een comité opgericht tegen de opheffing van de neutraliteit.[44]

Naar aanleiding van berichten dat Duitsland dreigde Moresnet te annexeren vaardigde het gemeentebestuur in 1908 een nieuwe reeks politieverordeningen uit om de prostitutie aan te pakken.[45] Daarnaast maakten de buurlanden zich zorgen over de achterstalligheid van Moresnet betreffende stemrecht, kinderarbeid en leerplicht.[46] In 1902 begon Duitsland met het schrijven van een zwartboek over de misstanden in Moresnet.[47] Er waren in 1903 hoge verwachtingen dat een staatsbezoek van de Belgische koning Leopold II aan de Duitse keizer Wilhelm II de situatie zou ophelderen, maar de verdeling van Moresnet werd door Belgische politici geblokkeerd.[48] Ook Vieille Montagne had baat bij een neutraal belastingparadijs en werkte de opdeling tegen.[49] In een informeel referendum stemden 95% van de inwoners voor het behoud van de neutraliteit. In het hypothetische geval van verdeling had inlijving door België bij de inwoners de voorkeur, omdat het leven in België goedkoper was dan Duitsland.[50]

Om de reputatie van Moresnet te herstellen liet burgemeester Hubert Schmetz de drie distilleerderijen van Moresnet te sluiten en liet hij wegen, stoepen, straatverlichting, straatnaamborden, brandweerbenodigdheden, een nieuwe school en een elektriciteitscentrale bouwen. Daarnaast werden de politieverordeningen in een boekje gebundeld en verspreidt, bij gebrek aan een grondwet.[51]

Gokparadijs

In de 19e vierden kansspelen hoogtij in Europa, maar de daaropvolgende tegenbeweging leidde ertoe dat veel landen kansspelen verboden. In navolging van de dwergstaat Monaco, dat kansspelen legaliseerde en de belangrijkste bron van inkomsten maakte, worden er pogingen gedaan om van Neutraal Moresnet een gokimperium te maken. In de Code Napoléon stond namelijk niets over een verbod op gokken. De eerste poging werd gedaan door kantoorboekhandelaar Laurie Somers een gokkantoor op in Kelmis, maar hij ging vanwege concurrentie uit Nederland failliet.[52] Zijn advertenties in de Britse kranten trokken echter de aandacht van zakenmannen die hoopten van Neutraal Moresnet een gokpaleis te maken.[53] Belgische casino-uitbaters, die hun fortuin waren verloren aan het Belgische gokverbod, richtten op 15 augustus 1903 de casino Cercle de Chasse op in het luxe hotel Bergerhoff.[54] Het casino werd een groot succes bij de gegoede burgerij van de Europese industriesteden. België en Pruisen vreesde dat Moresnet onbeheersbaar zou worden en beriepen zich op een zelden nageleefde wet in de Code Napoléon, die een samenscholing van meer dan twintig personen verbood. Op 2 september 1903 viel de Belgische en Pruisische politie het hotel binnen en werd de casino gesloten.[55] Gokken bleef echter op kleine schaal populair in Moresnet.[56]

Esperantostaat

Een ansichtkaart uit 1905 van het Vierlandenpunt bij Vaals

In 1906 ontmoette Wilhelm Molly de Esperantist Gustave Roy. Molly zag in de opkomst van de kunsttaal Esperanto een mogelijke nieuwe bestaansreden voor Moresnet en samen poogden ze van Moresnet de eerste Esperantostaat te maken.[57] Het plan werd door de inwoners met enthousiasme ontvangen en Neutraal Moresnet werd door Esperantisten omgedoopt tot Amikejo (oord van vrienden). In de overtuiging dat het Esperanto na verloop van tijd wereldwijd aan zou slaan was het plan om alle inwoners van Moresnet binnen tien jaar Esperanto te laten spreken.[58] De uitvinder van het Esperanto, Lejzer Zamenhof, gaf zijn goedkeuring, en in 1908 wist Roy op een conference voor Esperantisten de steun te krijgen voor de verplaatsing van het Centrale Bureau van de Esperanto-beweging van Genève naar Moresnet.[59]

Pruisen zag deze beweging als een bedreiging en moedigde Duitsers aan om naar Moresnet te emigreren, zodat een Duitse meerderheid de sfeer kon beïnvloeden. Daarnaast dwarsboomde burgemeester Schmetz, inmiddels in collaboratie met Pruisen, de aanleg van een nieuwe telefoonkabel aan met België.[60] In het Pruisische parlement werden de sentimenten naar Moresnet almaar vijandiger.[61] Het Centrale Bureau van de Esperanto-beweging kwam de verhuizing niet na en het enthousiasme voor de Esperantostaat kelderde.[62]

Einde

De gebieden die Duitsland af moest staan na de Eerste Wereldoorlog; Neutraal Moresnet valt onder nummer 8

Om de opdeling van Moresnet te forceren liet Duitsland in 1913 alle telefoon- en elektriciteitsdraden naar Duitsland doorknippen en mochten Duitse postbodes geen brieven en telegrammen meer bezorgen in Kelmis.[63] Duitsland overwoog in het geheim om de zaak op te lossen via het Permanent Hof van Arbitrage te Den Haag.[64] Naar mate de Duitse maatregelen verhardden werden de onafhankelijkheidsgevoelens van de Neutralen versterkt. Er werd een comité opgericht om het 100-jarige jubileum van Moresnet groots te vieren, maar de pro-Duitse burgemeester Schmetz liet de voorbereidingen afblazen.[65]

Op 3 augustus 1914 verklaarde Duitsland de oorlog aan Frankrijk en vielen Duitse troepen volgens het Schlieffenplan België binnen. Neutraal Moresnet werd op 4 augustus binnen een half uur ingenomen. Aangezien het neutrale land geen leger had bleef Kelmis vrijwel onbeschadigd gedurende de inval.[66] Zonder Belgische toestemming kon het land echter wettelijk niet worden opgeheven en bleef Moresnet bestaan, zij het onder Duits gezag. Alle inwoners van Moresnet kregen de Duitse nationaliteit.[67] Eind 1915 werd Moresnet als nog geannexeerd als onderdeel van de Rijnprovincie.[68] Ten gunste van de oorlogsmachine investeerden de Duitsers in Vieille Montagne en werd eer een spoorlijn van Aken naar Kelmis aangelegd, waarvoor een tunnel onder de Vaalserberg en een viaduct over het Geuldal moest worden aangelegd.[69] In 1918 verloor Duitsland de Eerste Wereldoorlog, waarbij in totaal 147 inwoners van Moresnet omkwamen.[70] Eind 1918 werd Moresnet bezet door het Belgische leger.[71]

Op 10 januari 1920 treedde het Verdrag van Versailles in werking, waarbij Moresnet definitief werd ingelijfd door België. Alle inwoners kregen de Belgische nationaliteit, Kelmis werd wettelijk Franstalig en hernoemd naar La Callamine en Moresnet werd onderdeel van de provincie Luik.[6]

Maatschappij

Ligging

Een van de stenen grenspalen van Moresnet

Ondanks de naam lagen beide dorpen Moresnet en Neu-Moresnet net buiten de grens van het land.[72] Na de stichting van het land in 1816 werd de grens van het land aangegeven door houten grenspalen, oranje-wit aan de Nederlandse kant en zwart-wit aan de Duitse.[73] In 1869 werden de houten palen vervangen door stenen modellen.[74] Hoewel het landje door journalisten destijds het kleinste land ter wereld werd genoemd was Monaco kleiner.[75]

Bevolking

De oorspronkelijke inwoners van Neutraal Moresnet en diens nakomelingen stonden bekend als Neutralen.[76][2] In 1859 bestond de bevolking uit 852 Belgen, 807 Pruisen, 695 Neutralen, 204 Nederlanders en 14 mensen met een andere nationaliteit. Het merendeel van de inwoners was man.[2]

Regering

De unieke situatie van Neutral Moresnet werd gedurende diens bestaan grondig bestudeerd door geleerden.

Neutraal Moresnet werd officieel geregeerd door de burgemeester van Kelmis en Neu-Moresnet. Kleine kwesties werden behandelt door de burgemeester, middelgrote zaken door de Nederlandse en Pruisische commissarissen en grote zaken door de Nederlandse of Pruisische regeringen.[77] In 1854 kreeg het land een gemeenteraad.[78]

Strafrecht

De Code Napoléon

Omdat beide regeringen niet toestonden dat het strafrecht van de tegenstander gold werd de Code Napoléon in 1822 ingesteld als wetboek van Neutraal Moresnet.[79] Hierdoor konden de inwoners van Neutraal Morenet niet in Nederlandse of Pruisische dienstplicht. Strafrechtszaken werden het ene jaar in Aken en het andere jaar in Luik gehouden, civiele rechtszaken aanvankelijk in Aken en bij hoger beroep in Luik.[80]

Ter bescherming van de neutraliteit moesten Belgische, Pruisische en Nederlandse agenten toestemming van de burgemeester hebben om een misdadiger in Moresnet op te pakken.[81] Er was geen sprake van een uitleveringsverdrag.[82] Anno 1850 had Neutraal Moresnet slechts één wetsdienaar, de Nederlandse veldwachter Jean-Pierre Gielens.[83] Aangezien Neutraal Moresnet geen gevangenis had kon hij echter niemand arresteren.[84] Vanwege de anarchistische omstandigheden wees burgemeester De Lasaulx enkele vooraanstaande inwoners aan als hulpagenten. Daarnaast werd locoburgemeester Corneil Hubert Mostert aangewezen als ordehandhaver.[85] De Code Napoléon werd in de loop der jaren steeds meer achterhaald en weerhielden Moresnet om zich aan te passen aan de tijdsgeest. Lichte overtreden konden beboet worden met lijf- en gevangenisstraffen.[86]

Vanwege het gebrek aan accijnzen werd er veel naar Moresnet gesmokkeld. De prijzen waren te Moresnet zo'n 30% goedkoper. Met name alcohol werd gesmokkeld.[87]

Onderwijs

De meeste minderjarigen werkten in de groeve. In 1845 richtte Vieille Montagne voor deze kinderen een school op.[2] De Code Napoléon vermeldde echter niets over een leerplicht. In 1902 attendeerden 500 leerlingen deze school, onderwezen door twee leraren en drie ongeschoolde leraressen.[88]

Munteenheid

De Franse frank was de officiële munteenheid van het land, maar ook Pruisisch, Nederlands, Frans en Oostenrijks geld werd gebruikt.[5]

Cultuur

Een groot deel van de arbeiders waren jong en alleenstaand en werden vermaakt in de zogenaamde cabarets, bars met muziek, dans en kansspellen. Gewoonlijk werd er graanjenever met een alcoholpercentage van rond de 43% geschonken. De vele weduwen van Neutraal Moresnet keerden vaan naar de prostitutie om geld bij te verdienen.[89] De Belgische commissaris telde in 1853 tachtig drankgelegenheden.[90] Sinds 1885 had Neutraal Moresnet een luxe hotel, Bergerhoff.[91] Clubs voor duivenmelkers, gymnasten, muziekliefhebbers, bowlers en schutters bestonden uit inwoners van verschillende nationaliteiten.[92]

Hoewel er na verloop van tijd sprake werd van een gemeenschappelijke identiteit voelden de inwoners van Moresnet zich op de eerste plaats verbonden met hun land van afkomst, hoofdzakelijk Duits, Belgisch of Nederlands.[93]

Nalatenschap

Sinds het overlijden van Agnes Alwine Hackens-Paffen (19 oktober 1913 – 26 oktober 2016) is er nog één persoon over die in Neutraal Moresnet geboren is: Catharina Meessen (102 jaar oud in 2016), de oudste van tien kinderen. Zij leeft al sinds 1945 op hetzelfde adres in Kelmis.[94]

Meer informatie

Literatuur

  • (en) Charles HOCH: The neutral territory of Moresnet, 1882.
  • (de) Ferdinand SCHROEDER: Das Grenzstreitige Gebiet von Moresnet, 1902.
  • (de) Fritz SPANDAU: Zur Geschichte von Neutral-Moresnet, mit besonderer Berücksichtigung des Altenbergs und des Aachener Reichs, 1904.
  • (de) Max LEICSENRING: Neutral-Moresnet, seine Entstehung und völkerrechtliche Natur, 1911.
  • (fa) Centenaire de la Société des mines et fonderies de Zinc de la Vieille-Montagneee, Luik, 1937.
  • (de) Jozef KRIESCHER: Moresnet, eine geschichtliche und politische Darstellung, 1941.
  • (fa) Carlo BRONNE: La comtesse Le Hon, 1952.
  • (fa) Firmin PAUQUET: Le territoire contesté de Moresnet, dit Moresnet neutre. Notes historiques sur son statut, sa législation et son administration, 1960.
  • (de) Klaus PABST: Neutral-Moresnet, ein Dorf ohne Staatsangehörigkeit, in: 150 Jahre Regierung und Regierungsbezirk Aachen, 1967.
  • (fa) Germain PIRLOT: Coup d'oeil sur Moresnet Neutre, 1816-1919, 1987.
  • (fa) Jean-Marie ROUART: Morny, un voluptueux au pouvoir, 1995.
  • (nl) Philip DRÖGE: Moresnet, Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje, Houten/Antwerpen, Uitgeverij Unieboek/Het Spectrum, 2016; 271 blz., ISBN 978-9-00034-960-9.
  • (nl) David VAN REYBROUCK: Zink. CPNB, boekenweekessay 2016, Antwerpen/Amsterdam: Productie De Bezige Bij, ISBN 978-90-596-5358-0.
Op andere Wikimedia-projecten