Bewerken van Oost-Friesland

[[Bestand:Ostfriesland karte.jpg|thumb|300px|Oost-Friesland volgens de historische en culturele afbakening, met de belangrijkste steden]]
'''Oost-Friesland''' ([[Duits]]: ''Ostfriesland'', [[Nedersaksisch]]: ''Oostfreesland'' (uitspraak: ''[Oustfrijsland]''), [[Saterfries]]: ''Aastfräislound'') is een streek in het uiterste noordwesten van de [[Duitsland|Duitse]] deelstaat [[Nedersaksen]], grenzend aan de [[Waddenzee]] in het noorden en aan de [[Nederland]]se provincie [[Groningen (provincie)|Groningen]] in het westen. Tot het gebied behoren ook de [[Oost-Friese Waddeneilanden]]. Belangrijke plaatsen zijn [[Aurich (stad)|Aurich]], [[Emden (Nedersaksen)|Emden]], [[Leer (stad)|Leer]], [[Norden]] en [[Wittmund (stad)|Wittmund]]. Oost-Friesland had op 1 januari 2021 in totaal 468.919 inwoners.

==Afbakening==
Hoewel Oost-Friesland als culturele regio alom bekend is en geaccepteerd wordt, vormt het geen bestuurlijke eenheid meer. Mede daardoor bestaat er geen duidelijke afbakening van het gebied. Doorgaans wordt met Oost-Friesland het gebied bedoeld dat onder het werkgebied van de [[Ostfriesische Landschaft]] valt, de opvolger van de feodale standenvergadering en een semi-politieke organisatie die zich bezighoudt met terreinen als cultuurbeleid, sociale zaken, onderzoek en onderwijs. Dit gebied bestaat uit de huidige [[Landkreis]]en [[Landkreis Aurich|Aurich]], [[Landkreis Leer|Leer]] en [[Landkreis Wittmund|Wittmund]] en de [[kreisfreie Stadt]] [[Emden (Nedersaksen)|Emden]]. Historische hoofdstad van Oost-Friesland en thans nog zetel van de Ostfriesische Landschaft, is Aurich. Er zijn momenteel discussies gaande over een mogelijke samenvoeging tot één ''Landkreis Ostfriesland''.{{Wanneer?|Onduidelijk op welk jaar momenteel duidt?|2024|05|11}}

Het Oost-Friese schiereiland (''Ostfriesische Halbinsel'') bestaat behalve deze vier Landkreisen ook uit het oostelijker gelegen [[Landkreis Friesland]] en de kreisfreie stadt [[Wilhelmshaven]]. Deze behoren van oudsher tot het [[Groothertogdom Oldenburg]] en vormen het ''Oldenburgische Friesland''. De bewoners identificeren zich dan ook niet als Oost-Friezen.

==Geografie==
Oost-Friesland heeft een oppervlakte van 3142&nbsp;km² en ruim 465.000 inwoners (ter vergelijking: de Nederlandse provincie [[Friesland]] meet 3349&nbsp;km² en heeft 645.000 inwoners). Het gebied is met 148 inwoners per km² relatief dunbevolkt.

===Landschap===
De regio kenmerkt zich door een landschap dat voor Duitsland afwijkend, maar voor Nederlanders en Vlamingen vrij herkenbaar is: vlak met veel weilanden. De volgende landschapstypen worden onderscheiden:
* [[Duin (geografie)|Duin]]landschap op de Waddeneilanden
* [[Waddenzee]] met een getijdenlandschap
* [[Polder]]landschap in de kustgebieden en langs de rivieren
* [[Coulisselandschap]] met [[heg|houtwal]]len verder het 'binnenland' in
* [[Veenkolonie|Veenkoloniaal]] landschap met [[lintdorp|lintbebouwing]] langs de ''Wieken'' ([[wijk (watergang)|wijken]], veenkanalen)
* niet ontgonnen [[Laagveen|laag-]] en [[hoogveen]]gebieden

Er zijn landinwaarts bosgebieden te vinden. Er worden plannen ontwikkeld om landbouwgebieden te bebossen en zo het bosareaal te vergroten.

===Streken===
Oost-Friesland valt historisch uiteen in negen landstreken:
* [[Aurikerland]]
* [[Broekmerland]]
* [[Harlingerland]]
* [[Krummhörn]]
* [[Lengenerland]]
* [[Moormerland]]
* [[Norderland]]
* [[Overledingerland]]
* [[Reiderland (landstreek)|Reiderland]]

===Infrastructuur===
====Wegen====
Oost-Friesland is bereikbaar via drie hoofdverkeersassen:
* [[Bundesautobahn 28|A28]] Leer - [[Oldenburg (Nedersaksen)|Oldenburg]] in oostelijke richting
* [[Bundesautobahn 31|A31]] Emden - Leer - [[Landkreis Emsland|Emsland]] - [[Ruhrgebied]] in zuidelijke richting
* [[Bundesautobahn 280|A280]] [[Weener]] - Nederlandse grens (verder als de [[Rijksweg 7|Nederlandse A 7]]) in westelijke richting

Andere belangrijke wegen zijn de regionale wegen:
* [[Bundesstraße 70|B70]] Leer - [[Papenburg]] - [[Meppen (Duitsland)|Meppen]] - [[Lingen (Ems)|Lingen]] - [[Rheine]] - [[Borken (stad)|Borken]] - [[Wesel (stad)|Wesel]] (noord-zuidverbinding parallel aan A31)
* [[Bundesstraße 72|B72]] [[Cloppenburg (stad)|Cloppenburg]] - Aurich - Norden - [[Norddeich (Norden)|Norddeich]] (veerhaven)
* [[Bundesstraße 210|B210]] [[Emden (Nedersaksen)|Emden]] - [[Wilhelmshaven]] (oost-westverbinding).

====Spoorwegen====
De stad Leer is het spoorwegknooppunt van de regio. Hiervandaan lopen vier van de vijf Oost-Friese spoorlijnen:
* Leer - Emden - Norden - Norddeich in noordelijke richting ([[Deutsche Bahn|DB]]), met in Emden een kleine zijtak naar [[Station Emden Außenhafen|Emden Außenhafen]] waarover beperkt treinverkeer plaatsvindt
* Leer - Oldenburg - [[Bremen (stad)|Bremen]] in oostelijke richting (DB)
* Leer - Papenburg - Rheine - Ruhrgebied in zuidelijke richting (DB)
* Leer - [[Groningen (stad)|Groningen]] in westelijke richting ([[Arriva Personenvervoer Nederland|Arriva]], ''[[Wiederline]]'')
* [[Esens]] - [[Wittmund (stad)|Wittmund]] - [[Jever]] - [[Sande (Friesland)|Sande]] - Wilhelmshaven ([[NordWestBahn]]) als zijtak van de spoorlijn Oldenburg - Wilhelmshaven

Ondanks al deze spoorlijnen zijn er slechts elf treinstations in Oost-Friesland:
* [[Station Burhafe|Burhafe]]
* [[Emden Hauptbahnhof|Emden Hbf]]
* [[Station Emden Außenhafen|Emden Außenhafen]]
* [[Station Esens (Ostfriesl)|Esens (Ostfriesland)]]
* [[Station Leer (Ostfriesland)|Leer (Ostfriesland)]]
* [[Station Marienhafe|Marienhafe]]
* [[Station Norden|Norden]]
* [[Station Norddeich|Norddeich]]
* [[Station Norddeich Mole|Norddeich Mole]]
* [[Station Weener|Weener]]
* [[Station Wittmund|Wittmund]]

Daarnaast is er een museumspoorlijn, de [[Ostfriesische Küstenbahn|Museumseisenbahn Küstenbahn Ostfriesland]], tussen Norden en [[Dornum]].

====Waterwegen en -verkeer====
De belangrijkste waterlopen zijn de rivier de [[Eems]], met als zijrivier de [[Leda (rivier)|Leda]], en het [[Eems-Jadekanaal]]. Daarnaast zijn er in de veengebieden diverse kleinere kanalen.

Emden heeft verreweg de grootste haven van de regio en is tevens vertrekpunt voor veerboten naar Borkum. Leer en Weener zijn historische havenstadjes langs de Eems. Kleinere veerhavens langs de kust zijn:
* [[Greetsiel]]
* Norddeich (veerdienst naar [[Juist (gemeente)|Juist]], [[Norderney]] en [[Baltrum (gemeente)|Baltrum]])
* [[Neßmersiel]] (veerdienst naar Baltrum)
* [[Dornumersiel]]
* [[Bensersiel]] (veerdienst naar [[Langeoog]])
* [[Neuharlingersiel]] (veerdienst naar [[Spiekeroog]])
* [[Carolinensiel]]/[[Harlesiel]] (veerdienst naar [[Wangerooge]])

Tevens bestaat er een beperkte veerdienst bij de monding van de Eems tussen de plaatsen [[Ditzum]] en [[Petkum]].

==Geschiedenis==
{{Zie hoofdartikel|Graafschap Oost-Friesland}}
Oost-Friesland was een tot de [[Nederrijns-Westfaalse Kreits]] behorend graafschap en later vorstendom binnen het [[Heilige Roomse Rijk]].

===Inleiding===
De streek heeft een bewogen geschiedenis. In de [[vroege middeleeuwen]] werd het tot woongebied van Friezen uit West-Friesland (de latere provincie Noord-Holland) en de latere Nederlandse provincies Friesland en Groningen. In de 12e en 13e eeuw vormden de inwoners van het Friese gebied tussen [[Vlie]] en [[Wezer]] het verbond van de [[Opstalboom]]. Als zodanig was Friesland een uit kleine autonome eenheden bestaand gebied, zonder feodale overheersing, waarin niettemin een gezamenlijke wetgeving werd ontwikkeld en toegepast.
Vanuit Oost-Friesland zijn ook het Saterland en de landschappen Land Wursten en Land Würden oostelijk van de Wezer gekoloniseerd.

De Friese autonomieën konden zich alleen handhaven onder [[hoofdeling]]en, een zelfbenoemde adel. Terwijl deze in Friesland en Groningen in eeuwenlange vetes terechtkwam, ontwikkelde zich in Oost-Friesland al vroeg een gravengeslacht dat het hele gebied onder zich bracht. Het Fries ging in de loop van de 16e eeuw teloor en werd vervangen door het [[Nedersaksisch]] dat meer prestige had, omdat het de taal van de handelssteden in Noord-Duitsland en oostelijk Nederland was geworden. Het is in afnemende mate nog de volkstaal van Oost-Friesland. In de aanpalende Groninger [[Ommelanden (Groningen)|Ommelanden]] heeft zich een soortgelijk proces afgespeeld.

===Het ontstaan van het graafschap in Oost-Friesland===
In 1430 wordt er een vrijheidsbond gesloten onder leiding van de hoofdeling Edzard Cirksena van Greetsiel, die gericht is tegen de heersende [[Focko Ukena]]. Edzard weet samen met zijn broer Ulrich een eind te maken aan de macht van de Ukena-partij.

Na het huwelijk in 1455 van Ulrik Cirksena met Theda, de kleindochter van zijn tegenstander, wordt het grootste deel van Oost-Friesland verenigd. Slechts de heerlijkheden [[Jever]] en [[Friedeburg (Nedersaksen)|Friedeburg]] handhaven hun zelfstandigheid.
Sibet Attena, een neef en helper van Ulrich krijgt de heerlijkheden [[Esens]], [[Stedesdorf]] en [[Wittmund (district)|Wittmund]], die samen het [[Harlingerland]] vormen. Het Harlingerland blijft wel onder het oppergezag van de familie [[Cirksena]].

Omdat [[Ocko I tom Brok]] het gebied in 1381 als leen had opgedragen aan de graaf van [[Graafschap Holland|Holland]], was de status van de heerser van Oost-Friesland onduidelijk. De heerser in Oost-Friesland besluit de situatie te verbeteren door zich direct tot de keizer te wenden. [[Keizer Frederik III (1415-1493)|Keizer Frederik III]] verheft Ulrich daarom in 1464 tot [[rijksgraaf]]. Dit vormt de definitieve breuk met de andere Friese landen, die wel verbonden blijven met het graafschap Holland, waar inmiddels het [[Bourgondische Nederlanden|Bourgondische Huis]] heerst.

De keizer beleent [[Ulrik I van Oost-Friesland|Ulrich I]] met het rijksgraafschap in Norden, Emden, Emisgonien in Oost-Friesland.

===Consolidatie van het graafschap===
Na de dood van Ulrik I regeert zijn weduwe Theda voor hun minderjarige kinderen. Zij weet de bedreigingen door hertog [[Karel de Stoute]] van [[Hertogdom Bourgondië|Bourgondië]] en graaf Gerd van [[Graafschap Oldenburg|Oldenburg]] te weerstaan. In 1481 vergroot zij het gebied met de heerlijkheid [[Fredeburg]].

Onder haar zoon [[Edzard I van Oost-Friesland|Edzard I]] zijn er twisten met de hoofdelingen van het Harlingerland en het Jeverland en met de prins-bisschop van [[bisdom Münster|Münster]] en de Hanzestad [[Hamburg]]. Jeverland en Harlingerland blijven zelfstandig, terwijl Butjadingen zich onderwerpt.

===De strijd om de Friese Landen===
Met de benoeming van hertog [[Albrecht van Saksen (1443-1500)|Albrecht van Saksen]] tot [[Stadhouder|Rijksstadhouder]] van Friesland door [[keizer Maximiliaan I]] ontstaat er een nieuwe situatie. Deze benoeming was de laatste mogelijkheid om heel Friesland onder één heerser te verenigen. Graaf Edzard erkent Albrecht als zijn leenheer. Er breken echter opstanden tegen Albrecht uit in Friesland en de Groninger [[Ommelanden (Groningen)|Ommelanden]]. Edzard verbreekt het verbond met Albrecht en sluit in 1506 een verbond met Groningen. Edzard wordt nu ook in de Groninger Ommelanden als heerser erkend. In 1512 wordt de [[primogenituur]] ingevoerd om de nieuw verworven eenheid te bewaren.

In 1515 staan de opvolgers van Albrecht van Saksen hun rechten op Friesland af aan hertog Karel van Bourgondië, de latere [[keizer Karel V]]. Het conflict eindigt in 1517 met een overeenkomst tussen Edzard en Karel van Bourgondië, waarbij Karel de bezittingen van het rijksgraafschap van Edzard erkent.

===De Reformatie===
Na 1519 vond de [[Reformatie]] plaats, die aanvankelijk een tolerant karakter had en waarbij lutheranisme, calvinisme en doopsgezindheid tot ontwikkeling konden komen, maar ook aan de [[Rooms-katholieke Kerk|katholieken]] ruimte liet. Daarin kwam al snel verandering in toen Edzard I in 1528 werd opgevolgd door zijn zoon [[Enno II van Oost-Friesland|Enno II]]. De toen ingezette onderdrukking van het katholicisme had als gevolg dat dit in Oost-Friesland zo goed als verdween. De meeste Oost-Friese kloosters werden geseculariseerd. Daarnaast ontstonden er tegenstellingen tussen [[Lutheranisme|lutheranen]] en [[Gereformeerd protestantisme|gereformeerden]]. Emden werd een belangrijk centrum voor gevluchte calvinisten uit de Nederlanden die hier veilig waren voor de [[Inquisitie]]. De jonge Nederlandse Gereformeerde Kerk hield hier haar eerste synodes en leidde er predikanten op. Tussen 1530 en 1560 was het graafschap een uitwijkplaats voor alle soorten protestanten uit de Nederlanden. Daarna kwam het westelijk deel met de steden Emden en Leer sterk onder invloed van de politieke ontwikkelingen in de Nederlanden. Om de Spanjaarden te verhinderen vanuit deze kant de Nederlanden binnen te vallen, dwingen de [[Huis Nassau|Nassau]]s als leiders van de Nederlandse opstand de Oost-Friese graven toe te staan dat er forten werden aangelegd die door Nederlandse troepen werden bemand. Het calvinisme werd de dominante godsdienst in de westelijke gemeenten, die zich aansloten bij de Nederlandse Gereformeerde Kerk en hun dominees van de Groninger Universiteit betrokken. Het Nederlands werd ingevoerd als taal van school en kerk. Nog steeds ligt op veel preekstoelen in Oost-Friese kerken de Nederlandse [[Statenbijbel]]. Maar in de oostelijke streken waar men in de 16e eeuw luthers was geworden, is sindsdien juist het [[Hoogduits]] taal van kerk en school. Deze religieuze en taalkundige scheiding bepaalde lang de relaties binnen Oost-Friesland. Pas onder Hannoveraans bewind werd tussen 1830 en 1870 het Nederlands stap voor stap door het Duits vervangen. Dit was een langzaam verlopend proces. Tot in het midden van de 20e eeuw bleef het Nederlands in enkele afgescheiden gereformeerde gemeenten als kerktaal in functie.

De nauwe banden tussen Oost-Friesland en Groningen zijn na de 19e eeuw verloren gegaan. Oost-Friesland werd geïntegreerd in het Duitse Rijk. Maar nog lange tijd bleven rijke Oost-Friese boeren en grootgrondbezitters met het Groningerland bemoeienis houden, door er rechtstreeks of via huwelijk land te verwerven.

===Huwelijkspolitiek en gebiedsomvang===
In 1517 is er een verdrag gesloten, waarin het huwelijk is gepland van Enno II met Maria van Jever. Enno II verbreekt dit verdrag en huwt in 1529 [[Anna van Oldenburg]]. Bij dit huwelijk wordt Butjadingen aan Oldenburg afgestaan en doet Oldenburg afstand van zijn aanspraken op Jever.

Maria van Jever verjaagt daarop in 1531 de Oost-Friese bezetting en draagt in 1532 haar land als leen op aan de hertog van Bourgondië, keizer Karel V. Het Harlingerland wordt leen van [[Hertogdom Gelre|Gelre]]. Maria van Jever vermaakt haar land in 1575 bij testament aan de graaf van Oldenburg. Daarmee gaat het Jeverland definitief voor Oost-Friesland verloren.

===De deling van het graafschap van 1589 tot 1591===
In 1559 huwt [[Edzard II van Oost-Friesland|Edzard II]] met [[Catharina van Zweden (1539 - 1610)|Catharina van Zweden]].

Na 1570 is er een twist tussen de broers Edzard II, die luthers is en Jan, die gereformeerd is. Het gevolg is een door de keizer in 1589 bevestigd delingsverdrag, waarbij de ambten Leer, Stickhausen en [[Greetsiel]] aan Jan komen. Na de dood van Jan in 1591 wordt de eenheid hersteld. Daarna is er nooit meer een deling geweest.

In 1581 huwt de latere [[Enno III van Oost-Friesland|Enno III]] met Walburgis van Rietberg, de erfgename van het Harlingerland en het [[graafschap Rietberg]]. In het verdrag van Berum in 1600 wordt het voormalige Gelderse leen Harlingerland met het rijksgraafschap Oost-Friesland verenigd. In het graafschap Rietberg volgt in 1601 de broer van Enno, graaf [[Jan III van Rietberg|Jan]], tot zijn dood in 1625 en daarna zijn drie zoons. Deze zijtak van het huis Cirksena sterft uit in 1690.

===Strijd tussen de graaf en de standen===
Onder Edzard II verscherpen de tegenstellingen tussen de [[Stand (maatschappelijk)|standen]] van Oost-Friesland. In 1595 is er een revolutie in Emden tegen de graaf, waarna de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]] zich in het conflict mengen. Na 1599 is er een [[Staatse leger|Staats]] garnizoen in Emden, waardoor het land betrokken raakt in de [[Tachtigjarige Oorlog]].

Nadat troepen van Emden in 1608 de grafelijke residentie Aurich hebben geplunderd, bezetten Staatse troepen ook Aurich en Greetsiel. Na het akkoord van Oosterhusen in 1611 komt ook in Leerort een bezetting.

Bij de aanval op de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] in 1672 (het [[rampjaar]]) verdwijnen de troepen uit Oost-Friesland. De verdergaande twisten leiden dan tot een legering van [[Pruisen|Pruisische]] troepen in Greetsiel in 1682, die later naar Emden worden verplaatst.

===De graaf wordt rijksvorst===
[[Enno Lodewijk van Oost-Friesland|Enno Lodewijk]], een zoon van [[Ulrich II van Oost-Friesland|Ulrich II]], wordt op 22 mei 1654 op persoonlijke titel tot Duits rijksvorst verheven. Op 18 april 1662 wordt de verheffing uitgebreid tot zijn familie. Oost-Friesland zelf blijft echter nog een graafschap. Een zetel in de rijksvorstenraad van de [[Rijksdag (Heilige Roomse Rijk)|Rijksdag]] kan pas in 1667 verworven worden.

De broer van Enno, Edzard Ferdinand huwt gravin Anna Dorothea van [[graafschap Kriechingen|Kriechingen]], de erfgename van dit rijksgraafschap in Lotharingen. Hiermee ontstaat er een zijtak van het huis Cirksena, die tot zijn uitsterven in 1710 in Kriechingen regeert.

===De successie in 1744===
Op 20 maart 1691 sluit Christiaan Eberhard een verdrag met de hertogen van [[Brunswijk-Lüneburg]]. Volgens dit verdrag gaat de successie bij het uitsterven van het huis Cirksena over aan Brunswijk en krijgt Oost-Friesland bij het uitsterven van Brunswijk het [[graafschap Hoya]] en het [[graafschap Diepholz]]. De keizer bevestigt dit verdrag echter niet, maar zegt op 10 december 1694 keurvorst [[Frederik I van Pruisen|Frederik III van Brandenburg]] de successie toe. Op 10 april 1744 sluit de stad Emden een verdrag met Pruisen, waarin der stad een toekomstige Pruisische successie erkent op voorwaarde dat haar vrijheden behouden blijven.

Als op 25 mei 1744 vorst [[Karel Edzard van Oost-Friesland|Karel Edzard]] zonder erfgenamen overlijdt, bezet het Pruisische garnizoen in Emden direct het hele vorstendom. Protesten van het keurvorstendom Brunswijk-Lüneburg hebben geen effect.

===Oost-Friesland onder vreemde heersers===
Het Pruisische bewind maakt een einde aan de twisten en laat de oude vrijheden intact. De bevolking heeft voordeel bij het efficiënte Pruisische bestuur.

Na de nederlagen van Pruisen in 1806 en 1807 tegen [[Eerste Franse Keizerrijk|Frankrijk]] gaat het grootste deel van zijn gebied verloren in de [[Vrede van Tilsit]]. Op 11 november 1807 gaat Oost-Friesland als [[Departement Oost-Friesland|departement]] deel uitmaken van het [[koninkrijk Holland]]. Met het koninkrijk Holland wordt Oost-Friesland in 1810 deel van het [[Eerste Franse Keizerrijk|keizerrijk Frankrijk]]. Na de nederlagen van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] neemt Pruisen het land in 1813 weer in bezit. De onderhandelingen op het [[Congres van Wenen]] in [[1815]] leiden ertoe dat Oost-Friesland bij het [[koninkrijk Hannover]] wordt gevoegd. Het nieuwe bewind ondervindt tegenstand van de bevolking.
Economisch breekt een tijd van stilstand aan, en vele Oost-Friezen emigreren naar Amerika.

Na de Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog van 1866 werd het koninkrijk Hannover door Pruisen geannexeerd, en daarmee kwam ook Oost-Friesland weer onder Pruisisch bestuur. De regering-Bismarck verbood na 1870 het gebruik van het [[Fries (taal)|Fries]] in het onderwijs en bij de overheid, waardoor de taal langzaamaan verdween naar de marge van de samenleving.

===Administratieve indeling omstreeks 1744===
* ambt Aurich
* ambt [[Berum (Oost-Friesland)|Berum]] (inclusief de eilanden [[Norderney]] en [[Baltrum (eiland)|Baltrum]])
* heerlijkheid [[Borssum (Emden)|Borssum]] (bezit van de stad Emden)
* heerlijkheid [[Dornum]]
* ambt [[Emden (Nedersaksen)|Emden]]
* ambt [[Esens]] (inclusief het eiland [[Spiekeroog]])
* heerlijkheid [[Evenburg]] of [[Loga (Leer)|Loga]]
* ambt [[Friedeburg (Nedersaksen)|Friedeburg]]
* heerlijkheid [[Gödens]]
* ambt [[Greetsiel]] (inclusief het eiland [[Borkum]])
* heerlijkheid [[Jarßum]] en [[Oldersum (Moormerland)|Oldersum]] (bezit van de stad Emden)
* heerlijkheid [[Jennelt]]
* ambt Leer
* heerlijkheid [[Lütetsburg]]
* ambt [[Norden]] (inclusief het eiland [[Juist (eiland)|Juist]])
* ambt [[Pewsum]]
* heerlijkheid [[Petkum]]
* heerlijkheid [[Rysum]]
* ambt [[Stickhausen]]
* heerlijkheid [[Up- und Wolthusen]] (bezit van de stad Emden)
* ambt Wittmund

===Literatuur===
* G. Schnath, Geschichte des Landes Niedersachsen

==Economie==
In de geschiedenis van de regio wisselden periodes met welvaart en tijden van grote economische problemen zich af. In het kustgebied bestond de samenleving uit een kleine bovenlaag en een omvangrijke arme bevolking, wat herhaaldelijk sociale spanningen teweegbracht (vergelijkbaar met de situatie in de gemeente [[Reiderland (gemeente)|Reiderland]] in Oost-Groningen).

===Landbouw en visserij===
De primaire sector is gedurende de gehele geschiedenis de belangrijkste economische factor van Oost-Friesland geweest. Ook vandaag spelen landbouw en visserij nog een belangrijke rol. Vanwege de vele weilanden vormt de [[melkveehouderij]] de belangrijkste vorm van landbouw. Daarnaast vindt men in de kustgebieden steeds meer [[Schaap (dier)|schapenteelt]], in het bijzonder op dijkhellingen. De veehouderij heeft enkele typisch Oost-Friese dierenrassen voortgebracht, waaronder het [[Oost-Fries (paard)|Oost-Fries paard]] (''Ost-Friese'', ternauwernood gered), het [[Oostfries melkschaap]], de oorspronkelijke Friese [[rundvee|zwartbontrunderen]] (bijna uitgestorven, want weggeconcurreerd door het in de VS ontwikkelde zwartbontras [[Holstein-Friesian]]), de [[Emdener gans]] (''Emder Gans'') en het eveneens zeldzaam geworden kippenras [[Oost-Friese meeuw]] (''Ostfriesische Möwe'').

De [[akkerbouw]] concentreert zich in het Reiderland, waar [[graan]] en [[koolzaad]] verbouwd wordt. De visserij vindt plaats vanuit een van de vele havens aan de kust. Zowel de vis- als garnalenvangst zijn van belang.

===Industrie===
De regio is een van de minst geïndustrialiseerde van Duitsland. Emden is de enige industriestad in het gebied. Een belangrijke werkverschaffer is de [[Volkswagen]]fabriek bij die stad. In Leer zijn veel [[rederij]]en gevestigd. Daarnaast werken veel Oost-Friezen bij de [[Meyer Werft]] in Papenburg en bij de chemische industrie in Wilhelmshaven.

Er wordt in Oost-Friesland veel [[windenergie]] gewonnen. Het vlakke land is daar ideaal voor. Er zijn verscheidene [[windmolen]]parken in de regio en er staan bovendien enkele off-shoreparken gepland in de Waddenzee.

===Toerisme===
Een belangrijke bron van inkomsten is het kust- en eilandtoerisme. Vele Duitsers brengen hun vakantie door aan de kust of op een van de Waddeneilanden. Sinds enkele decennia wint ook het 'binnenlandse' toerisme aan belang. Vooral het coulisselandschap en de veengebieden met de vele kanalen zijn erg in trek. Hier zijn een groot aantal [[fiets]]-, [[wandelen|wandel]]- en [[Kano (scheepstype)|kanoroutes]] uitgezet. Er zijn ook gecombineerde fiets-kanoroutes, waarvoor speciale ''Paddel- und Pedalstationen'' zijn aangelegd.

===Probleemgebied===
Ondanks de relatieve welvaart behoort Oost-Friesland tot de economisch zwakste gebieden van het voormalige [[Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)|West-Duitsland]]. De [[werkloosheid]]sgraad is hoog en veel jongeren trekken weg, onder andere vanwege het geringe onderwijsaanbod. Enkele plattelandsgebieden zien zich inmiddels geconfronteerd met toenemende [[vergrijzing]]. Desondanks is het [[geboortecijfer]] een van de hoogste van Duitsland en blijft de bevolking op peil. Er vindt ook op bescheiden schaal immigratie plaats van renteniers uit andere delen van Duitsland en van [[Volksduitsers]] (zogenoemde ''Spätaussiedler'') uit Midden- en Oost-Europa en de voormalige [[Sovjet-Unie]]. Sinds enkele jaren is het grensgebied met Nederland (district Leer) een geliefde vestigingsplaats voor Nederlanders, die aangetrokken worden door de lage grond- en huizenprijzen en de rust en ruimte in Oost-Friesland. Door sommige nieuwkomers ontstaan her en der integratieproblemen.

==Politiek en bestuur==
[[Bestand:Flag of East Frisia.svg|thumb|Vlag van Oost-Friesland]]
[[Bestand:Ostfriesland CoA.svg|thumb|Wapen van Oost-Friesland]]
Hoewel Oost-Friesland politiek geen eenheid is - de laatste vorm van eenheid, het ''Regierungsbezirk Ostfriesland'', verdween in 1978 - is er in politiek opzicht wel een belangrijke overeenkomst tussen de vier Kreise waar het gebied uit bestaat: het stemgedrag.

Oost-Friesland is een links bolwerk, waar de [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]] bijna altijd de meerderheid van de stemmen behaalt. Bij de Bondsdagverkiezingen in 2005 was kieskring 25 Emden-Aurich (bestaande uit het [[Landkreis Aurich]] en de stad Emden) buiten het Ruhrgebied de enige waar de SPD de absolute meerderheid behaalde. In kieskring 26 Unterems (bestaande uit de Landkreise [[Landkreis Leer|Leer]] en [[Landkreis Emsland|Emsland]]) is een scherp onderscheid zichtbaar tussen het katholieke, massaal op de [[Christlich Demokratische Union Deutschlands (Bondsrepubliek)|CDU]] stemmende Eemsland en het protestantse, in meerderheid op de SPD stemmende Landkreis Leer. In kieskring 27 Friesland-Wilhelmshaven (bestaande uit de Landkreise [[Landkreis Wittmund|Wittmund]], [[Landkreis Friesland|Friesland]] en de stad [[Wilhelmshaven]]) was de SPD eveneens de grootste partij, hoewel de CDU in Wittmund sterker staat dan elders in Oost-Friesland. Opvallend is eveneens dat de [[Linkspartei]] voor een links bolwerk als Oost-Friesland relatief zwak scoorde met 4,5 tot 5% van de stemmen. Ook de andere partijen scoren onder het landelijk gemiddelde. De opkomst in het gebied is gemiddeld voor Duitsland.

{| class="wikitable"
|+ '''Percentage stemmen per partij bij de meest recente verkiezingen'''
|-
!Partij||colspan="3"|Bondsdagverkiezingen 2005||colspan="4"|Kreisdagverkiezingen 2006
|- bgcolor=#EEEEEE
|||align="right"|'''25'''||align="right"|'''26'''||align="right"|'''27'''||'''Aurich'''||'''Emden'''||'''Leer'''||'''Wittmund'''
|-
|[[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]]||align="right"|55,9||align="right"|41,1||align="right"|46,6||align="right"|47,1||align="right"|54,1||align="right"|44,2||align="right"|42,5
|-
|[[Christlich Demokratische Union Deutschlands (Bondsrepubliek)|CDU]]||align="right"|24,9||align="right"|40,5||align="right"|30,5||align="right"|28,3||align="right"|19,2||align="right"|35,1||align="right"|44,3
|-
|[[Freie Demokratische Partei|FDP]]||align="right"|6,2||align="right"|7,8||align="right"|8,9||align="right"|3,7||align="right"|15,1||align="right"|3,9||align="right"|3,8
|-
|[[Die Grünen]]||align="right"|6,2||align="right"|4,1||align="right"|5,8||align="right"|5,7||align="right"|7,8||align="right"|7,3||align="right"|4,0
|-
|[[Die Linkspartei|Die Linke / PDS]]||align="right"|4,5||align="right"|4,1||align="right"|4,8||align="right"|3,5||align="right"|3,8||align="right"|1,6||align="right"|1,5
|-
|Wählergemeinschaft||||||||align="right"|10,8||||align="right"|7,7||align="right"|3,8
|-
|Overig||align="right"|2,4||align="right"|2,3||align="right"|3,3||align="right"|1,0||align="right"| ||align="right"|0,2||align="right"|
|-
|''Opkomst''||align="right"|''77,3''||align="right"|''78,1''||align="right"|''76,8''||align="right"|''58,5''||align="right"|''44,9''||align="right"|''54,5''||align="right"|''57,4''
|}

Bestuurlijk zijn de Landkreise onderverdeeld in gemeenten, die meerdere ''Ortsteile'' met eventueel een eigen dorpsraad kunnen hebben, of samenwerkingsgemeenten (''Samtgemeinden'') waarin een aantal gemeenten samenwerken. De [[kreisfreie Stadt]] Emden is niet onderverdeeld in gemeenten. Vooral in de jaren zeventig is het aantal gemeenten door herindelingen sterk teruggedrongen.

==Bevolking==
De regio Oost-Friesland bestaat uit de volgende onderdelen:
* Landkreis Leer: 171.483 inwoners
* Landkreis Aurich: 190.178 inwoners
* Landkreis Wittmund: 57.384 inwoners
* Emden (stad): 49.874 inwoners
De regio had daarmee in 2021 een totale bevolking van 468.919 inwoners (iets minder dan de provincie Drenthe).

===Grootste plaatsen===
* Emden: 49.874 inwoners
* Leer: 34.958 inwoners
* Wittmund: 20.433 inwoners
* Norden: 17.666 inwoners
* Aurich: 12.555 inwoners

==Cultuur==
Oost-Friesland wijkt behalve landschappelijk vooral in cultureel opzicht af van de rest van Duitsland. De bevolking voelt zich sterk verbonden met de Oost-Friese identiteit, veel meer dan in de meeste andere regio's. De Oost-Friese cultuur uit zich in de streektaal, streekspecialiteiten, gewoonten en gebruiken en ten dele zelfs godsdienstig.

===Taal===
{{Zie hoofdartikel|Oost-Fries Nedersaksisch}}
Aanvankelijk werd in Oost-Friesland een variant van het [[Oosterlauwers Fries]] gesproken, maar dat is in de zeventiende en achttiende eeuw geheel verdrongen door [[Nedersaksisch]]e dialecten uit het omliggende gebied. De huidige spreektaal in Oost-Friesland is dus een Nedersaksisch dialect, dat beïnvloed werd door het Nederlands en het Fries en daarom afwijkt van de meeste andere Nedersaksische dialecten. Het is nauw verwant aan het [[Gronings]] en dan vooral aan het [[Oldambtsters]]. Vrij veel woorden komen (deels) met elkaar over een, bijvoorbeeld ''Scheuvel'' (Gronings) en ''Schöfel'' (Oost-Fries) voor ''schaats''.

Hoewel het oorspronkelijke Fries uit Oost-Friesland zelf is verdwenen, is de taal niet helemaal uitgestorven. In het iets ten zuiden van Oost-Friesland gelegen [[Saterland]] wordt door zo'n 1000 tot 2500 nakomelingen van in de [[middeleeuwen]] voor stormvloeden gevluchte Oost-Friezen nog Saterfries gesproken. Dit gebied lag lange tijd geïsoleerd tussen grote veenmoerassen, waardoor de taal zich hier goed kon handhaven. Tegenwoordig{{Wanneer?|Vage tijdsaanduiding|2022|02|06}} wordt ook dit 'kleinste taaleiland van Europa' echter met uitsterven bedreigd, hoewel de laatste jaren het besef is gegroeid dat het Saterfries een bijzonderheid voor het gebied betekent. Er wordt dan ook steeds meer aandacht aan de taal besteed en ze is erkend als minderheidstaal onder het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]].

Bij de benoeming van het huidige dialect van Oost-Friesland ontstaat de nodige verwarring omdat de sprekers het zelf gemakshalve vaak ''Ostfriesisch'' (Oost-Fries) noemen in plaats van het in feite juistere ''Ostfriesisches Platt'' (Oost-Fries Platduits), wellicht mede hierdoor is dit dialect als ''Eastern Frisian'' opgenomen in de [[Ethnologue]], weliswaar correct onder de ''Low-Saxon''-talen, maar met daarbij weer wel onjuiste verwijzingen naar Saterfries als alternatieve namen (dit wordt nog gecorrigeerd). Andere indelingen zoals [[Observatoire linguistique|Linguasphere]] spreken correcter van ''Eastern Frisian Lower Saxon'' (Oost-Fries Nedersaksisch).

Tegenwoordig staat ook het Oost-Friese Platduits onder druk van de bestuurstaal, het [[Hoogduits]]. Uit taalonderzoeken blijkt dat volwassenen weliswaar in overgrote meerderheid het dialect beheersen, maar ouders geven de taal steeds minder door aan hun kinderen. Het gevolg is, dat onder jongeren nog slechts zo'n 20% het dialect actief beheerst en ruim de helft de spreektaal kan verstaan. Enkele dialectorganisaties zetten zich in voor de instandhouding van het Oost-Friese dialect, dat als Nederduitse spreektaal is erkend door de Duitse regering onder bovengenoemd handvest.

===Godsdienst===
Oost-Friesland is in overgrote meerderheid protestants, net als bijna het gehele noorden van Duitsland. Opvallend is echter, dat er een grote diversiteit bestaat aan protestantse kerkgemeenschappen.

In het Reiderland, alsmede in de dorpen langs de oostkant van de Eems en in de Krummhörn - grofweg in het gehele gebied ten westen van de lijn [[Papenburg]]-Leer-Norden - is men overwegend [[Calvinisme|calvinistisch]], net als in Nederland. De dorpskerken behoren hier bijna allemaal tot de ''Evangelisch-reformierte Kirche<ref>Deze is bestuurlijk een gewoon onderdeel van de in meerderheid lutherse [[Evangelische Kerk in Duitsland|Evangelische Kirche]] van Duitsland.</ref>'', te vergelijken met de [[Nederlandse Hervormde Kerk]]. De andere delen van Oost-Friesland zijn hoofdzakelijk [[Lutheranisme|luthers]], net als verreweg de meeste protestanten in Duitsland. Er bevinden zich echter verspreid door de regio ook een groot aantal ''evangelische Freikirchen'', protestantse kerken die zich niet bij een door de staat erkende organisatie hebben aangesloten. Het gaat in Oost-Friesland vooral om [[doopsgezinden]] (''mennonieten'') en [[baptisme|baptisten]]. Daarnaast zijn er kleinere gemeenschappen van [[methodisme|methodisten]], [[Gereformeerd protestantisme|gereformeerden]] (''[[Evangelisch-altreformierte Kirche|evangelisch-altreformierten]]''), [[zevendedagsadventisten]] en evangelische vernieuwingsbewegingen.

Rooms-katholieke kerken zijn haast uitsluitend in de steden te vinden en hebben veel aanhang onder naoorlogse vluchtelingen. Een uitzondering vormt het veengebied in het uiterste zuiden van het Overledingerland, waar zich vanuit het [[Eemsland]] kleine katholieke gemeenschappen hebben gevestigd.

Volgens gegevens van de lutherse kerkprovincie (''Sprengel Ostfriesland'') zijn 266.000 Oost-Friezen (57,2%) luthers, 80.000 (17,2%) hervormd en 36.000 (7,7%) katholiek. De Freikirchen komen daar nog bij, waardoor in totaal bijna 85% van de Oost-Friezen is aangesloten bij een kerk.

===Eten en drinken===
====Thee====
Het belangrijkste kenmerk van Oost-Friesland in culinair opzicht is de [[thee (drank)|theecultuur]]. De gemiddelde Oost-Fries drinkt 2,5 kilogram thee per jaar, wat tienmaal zo hoog is als het Duitse gemiddelde en zelfs ruim driemaal zo hoog als het Nederlandse gemiddelde van 811&nbsp;gram per persoon per jaar. Doordat Oost-Friese handelaren in de zeventiende eeuw vanuit Nederland thee naar de regio brachten, ontstond een levendige handel in deze nieuwe drank, aanvankelijk als medicijn. In de achttiende eeuw verspreidde de thee zich over geheel Oost-Friesland en werd het dé nationale drank. Tegelijkertijd voltrok zich een drastische daling van de bierconsumptie, omdat bier destijds een stuk duurder was. Koffie wordt nauwelijks gedronken en gasten zal dan ook in de regel automatisch thee voorgezet worden.

Traditioneel drinken Oost-Friezen tot viermaal per dag drie kopjes thee: bij het ontbijt, tijdens de typisch Oost-Friese theepauze 's ochtends (het zogenoemde ''Elf-Ührtje'' of Elfuurtje, de uitspraak is nagenoeg gelijk), 's middags rond drie uur (theetijd) en tot slot 's avonds. Gebruikelijk is het de thee te serveren met een speciaal servies, bestaande uit een ''Teebüs'' (theebus), ''Trekpot'' (trekpot, theepot) en bijbehorende ''Koppen'' of ''Kopkes''. Eerst doet men een ''Kluntje'' (klontje [[kandij]]suiker) in het kopje, dan wordt de thee geschonken en nadien voegt men met een ''Roomleppel'' (theelepel) een ''Wulkje Room'' (wolkje room) toe. Er wordt niet in de thee geroerd. Men verwacht dat iedereen ten minste drie kopjes drinkt.

De thee die men in Oost-Friesland schenkt is een Oost-Friese melange van zwarte theesoorten, afkomstig uit [[Assam]], van [[Sri Lanka|Ceylon]], [[Java (eiland)|Java]], [[Sumatra]] en uit [[Darjeeling (district)|Darjeeling]]. Deze wordt door een van de drie grote theeproducenten uit de streek gemaakt: Bünting, Thiele & Freese en de Ostfriesische Tee Gesellschaft Laurens Spethmann. In het Oost-Friese Theemuseum in Norden worden de geschiedenis en de gebruiken rond thee uitgebreid behandeld.

====Overige dranken====
Een andere regionale drank is de ''Kruiden'', een kruidenbitter van 32% die bijna als medicijn geldt. Daarnaast worden diverse brandewijnen en rum geschonken.

====Eten====
Net als de taal lijkt ook de Oost-Friese keuken sterk op de Nederlandse. Een specialiteit is bijvoorbeeld [[boerenkool (groente)|boerenkool]]stamppot, echter niet met aardappelen maar met [[Ui (bolgewas)|uien]], [[haver]]grutten en [[spek]]. De gekookte aardappelen worden los geserveerd, samen met ''Pinkel'' ([[metworst]]). Andere gerechten zijn ''Mehlpütt''/''Puffert'' (deegballetjes), wittekool- en koolraapstamppot, ''Sniertjebraa'' (met braadvlees) en verschillende soepen (bonensoep, pruimensoep, aardappelsoep).

Gerechten die speciaal tijdens de jaarwisseling gegeten worden, zijn ''Rullekes'' (opgerolde nieuwjaarskoek) en ''Speckendicken'' (spek- en worstpannenkoek). Beide worden ook in Groningen geproduceerd en geconsumeerd (zie [[Nieuwjaarsrolletjes]] en [[Spekdik]]).

===Gewoonten en gebruiken===
Bekende Oost-Friese sporten zijn ''Boßeln'' (onderhands [[klootschieten]]), ''Klootschiessen'' (bovenhands klootschieten vanaf een kleine schans), [[fierljeppen]] en [[schaatsen]].

Tot de gebruiken behoren het ''Martinisingen'' ([[Sint-Maarten (feest)|Sint-Maarten]]), waarbij onder andere ''Peepernööten'' gegeven worden, het maken van een takkenboog door de buren voor nieuwe bewoners, [[paasvuur|paasvuren]] en het zogenoemde ''Brautpfadlegen'' (bruidspadmaken). Deze laatste traditie gaat terug op de sage dat de bruidegom van een hovelingsdochter op weg naar de bruiloft door een rivaal wordt doodgeslagen en de bruid aan de baar van haar geliefde van louter hartzeer eveneens sterft. Hun gezamenlijke begrafenisstoet wordt daarop bedolven onder een regen van bloemen. Deze legende wordt ieder jaar met [[Hemelvaartsdag]] in Aurich en Norden nagespeeld waarbij kinderen een kleurrijk bloementapijt met diverse motieven op straat leggen.

===Media===
====Dagbladen====
* Ostfriesen-Zeitung - krant voor geheel Oost-Friesland, met edities in Aurich, Emden en Leer (Eigenaar ZGO)
* Anzeiger für Harlingerland - district Wittmund (Eigenaar: Wilhelmshavener Zeitung)
* Borkumer Zeitung - Borkum (Eigenaar ZGO)
* Emder Zeitung - Emden en omgeving (Eigenaar: Nordwest Zeitung)
* General-Anzeiger - Overledingerland (Rhauderfehn) (eigenaar: ZGO)
* Norderneyer Badezeitung - Norderney (Eigenaar SKN)
* Ostfriesischer Kurier - voormalig district Norden (Eigenaar: SKN)
* Ostfriesische Nachrichten - voormalig district Aurich (Eigenaar ZGO)
* Rheiderland-Zeitung - Reiderland (Weener)

====Tijdschriften====
Het enige tijdschrift in de regio is het algemene maandblad [[Ostfriesland Magazin]], dat behalve nieuws ook over historische en culturele wetenswaardigheden bericht. Eigenaar is SKN uit Norden.

====Radio en tv====
De radiozender voor Oost-Friesland is [[Radio Ostfriesland]], een zogenoemde burgerradio die in 1996 werd opgestart. Sinds 2005 is er ook een regionaal televisiestation, de [[Friesischer Rundfunk]].

==Trivia==
* In de jaren zeventig van de vorige eeuw werden enkele van de [[Tiroler seksfilm|Tiroler seksfilms]] in Oost-Friesland gemaakt waarin de lokale cultuur op de hak werd genomen (o.a. Der Ostfriesen Report). De bekende grappen over de vermeende "domheid" van de Oost-Friezen worden breed uitgemeten, de grappen worden daardoor een karikatuur van zichzelf. De opnamen zijn o.a. gemaakt rond [[Norden]] en [[Greetsiel]].
* De [[Norddeutscher Rundfunk|NDR]] heeft de draak met deze vooroordelen gestoken met de campagne ''Das beste am Norden''.<ref>[http://www.ndr.de/fernsehen/zuschauerservice/das_beste_am_norden/index.html ''Das beste am Norden'', ndr.de]</ref>
* Oost-Friese caberatier [[Otto Waalkes]] bracht in 1993 "[[Friesenjung]]" uit, een parodie van [[Sting (artiest)|Stings]] "[[Englishman in New York]]", waarin het Oost-Friese leven op humoristische wijze werd belicht. In 2023 brachten Berlijnse rapper [[Ski Aggu]] en Nederlandse muzikant [[Joost Klein]] een bewerkte versie van het originele lied uit. Het bewerkte nummer behaalde de eerste plaats van de [[Musikmarkt Top 100|Deutsche Singlecharts]].<ref>{{Citeer web |url=https://www.brisant.de/stars/otto-waalkes-friesenjung-118.html |titel=Otto Waalkes, Rapper Ski Aggu und Joost mit Friesenjung in deutschen Charts {{!}} Brisant.de |achternaam=brisant.de |bezochtdatum=2023-12-16 |werk=www.brisant.de |taal=de |archiefdatum=2023-12-16 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20231216050025/https://www.brisant.de/stars/otto-waalkes-friesenjung-118.html |dodeurl=ja }}</ref>

==Zie ook==
* [[Oosterlauwers Friesland]]
* [[:de:Portal:Ostfriesland|Portaal Oost-Friesland op de Duitse Wikipedia]]

==Externe links==
* [http://www.ostfriesischelandschaft.de Landschap Oost-Friesland (Ostfriesische Landschaft)]
* [http://www.ostfriesland.de VVV Oost-Friesland]
* [http://www.botschaft-ostfriesland.de Oost-Friese 'ambassade']

{{Appendix}}
{{Navigatie landstreken Nedersaksen}}
{{Navigatie Koninkrijk Holland}}
{{Commonscat|East Frisia}}

[[Categorie:Oost-Friesland| ]]
[[Categorie:Rijksgraafschap]]
[[Categorie:Streek in Duitsland]]
[[Categorie:Groter-Friesland]]