Oost-Friesland: verschil tussen versies

'''Oost-Friesland''' ([[Duits]]: ''Ostfriesland'', [[Nedersaksisch]]: ''Oostfreesland'' (uitspraak: ''[Oustfrijsland]''), [[Saterfries]]: ''Aastfräislound'') is een streek in het uiterste noordwesten van de [[Duitsland|Duitse]] deelstaat [[Nedersaksen]], grenzend aan de [[Waddenzee]] in het noorden en aan de [[Nederland]]se provincie [[Groningen (provincie)|Groningen]] in het westen. Tot het gebied behoren ook de [[Oost-Friese Waddeneilanden]]. Belangrijke plaatsen zijn [[Aurich (stad)|Aurich]], [[Emden (Nedersaksen)|Emden]], [[Leer (stad)|Leer]], [[Norden]] en [[Wittmund (stad)|Wittmund]]. Oost-Friesland had op 1 januari 2021 in totaal 468.919 inwoners.

* [[Bundesautobahn 28|A 28A28]] Leer - [[Oldenburg (Nedersaksen)|Oldenburg]] in oostelijke richting

* [[Bundesautobahn 31|A 31A31]] Emden - Leer - [[EemslandLandkreis Emsland|Emsland]] - [[Ruhrgebied]] in zuidelijke richting

* [[Bundesautobahn 280|A 280A280]] [[Weener]] - Nederlandse grens (verder als de [[Rijksweg 7|Nederlandse A 7]]) in westelijke richting

Andere belangrijke wegen zijn de [[autoweg]]enregionale wegen:

* [[Bundesstraße 70|B 70B70]] Leer - [[Papenburg]] - [[Meppen (NedersaksenDuitsland)|Meppen]] - [[Lingen (Ems)|Lingen]] - [[Rheine]] - [[Borken (stad)|Borken]] - [[Wesel (stad)|Wesel]] (noord-zuidverbinding parallel aan A31)

* [[Bundesstraße 72|B 72B72]] [[Cloppenburg (stad)|Cloppenburg]] - Aurich - Norden - [[Norddeich (Norden)|Norddeich]] (veerhaven)

* [[Bundesstraße 210|B 210B210]] [[Emden (Nedersaksen)|Emden]] - [[Wilhelmshaven]] (oost-westverbinding).

De streek heeft een bewogen geschiedenis. In de [[vroege Middeleeuwenmiddeleeuwen]] werd het tot woongebied van Friezen uit West-Friesland (de huidigelatere provincie Noord-Holland) en de tegenwoordigelatere Nederlandse provincies Friesland en Groningen. In de 12e en 13e eeuw vormden de inwoners van het Friese gebied tussen [[Vlie]] en [[Wezer]] het verbond van de [[Opstalboom]]. Als zodanig was Friesland een uit kleine autonome eenheden bestaand gebied, zonder feodale overheersing, waarin niettemin een gezamenlijke wetgeving werd ontwikkeld en toegepast.

De Friese autonomieën konden zich alleen handhaven onder [[hoofdeling]]en, een zelfbenoemde adel. Terwijl deze in Friesland en Groningen in eeuwenlange vetes terechtkwam, ontwikkelde zich in Oost-Friesland al vroeg een gravengeslacht dat het hele gebied onder zich bracht. Het Fries ging in de loop van de 16e eeuw teloor en werd vervangen door het [[Nedersaksisch]] dat meer prestige had, omdat het de taal van de handelssteden in Noord-Duitsland en oostelijk Nederland was geworden. TegenwoordigHet is het in afnemende mate nog de volkstaal van Oost-Friesland. In de aanpalende Groninger [[Ommelanden (Groningen)|Ommelanden]] heeft zich een soortgelijk proces afgespeeld.

Na het huwelijk in 1455 van Ulrik Cirksena met Theda, de kleindochter van zijn tegenstander, wordt het grootste deel van Oost-Friesland verenigd. SlechtSlechts de heerlijkheden [[Jever]] en [[Friedeburg (Nedersaksen)|Friedeburg]] handhaven hun zelfstandigheid.

Na 1519 vond de [[Reformatie]] plaats, die aanvankelijk een tolerant karakter had en waarbij lutheranisme, calvinisme en doopsgezindheid tot ontwikkeling konden komen, maar ook aan de [[Rooms-katholieke Kerk|katholieken]] ruimte liet. Daarin kwam al snel verandering in toen Edzard I in 1528 werd opgevolgd door zijn zoon [[Enno II van Oost-Friesland|Enno II]]. De toen ingezette onderdrukking van het katholicisme had als gevolg dat dit in Oost-Friesland zo goed als verdween. De meeste Oost-Friese kloosters werden geseculariseerd. Daarnaast ontstonden er tegenstellingen tussen [[Lutheranisme|lutheranen]] en [[gereformeerdGereformeerd protestantisme|gereformeerden]]en. Emden werd een belangrijk centrum voor gevluchte calvinisten uit de Nederlanden die hier veilig waren voor de [[Inquisitie]]. De jonge Nederlandse Gereformeerde Kerk hield hier haar eerste synodes en leidde er predikanten op. Tussen 1530 en 1560 was het graafschap een uitwijkplaats voor alle soorten protestanten uit de Nederlanden. Daarna kwam het westelijk deel met de steden Emden en Leer sterk onder invloed van de politieke ontwikkelingen in de Nederlanden. Om de Spanjaarden te verhinderen vanuit deze kant de Nederlanden binnen te vallen, dwingen de [[Huis Nassau|Nassau]]s als leiders van de Nederlandse opstand de Oost-Friese graven toe te staan dat er forten werden aangelegd die door Nederlandse troepen werden bemand. Het calvinisme werd de dominante godsdienst in de westelijke gemeenten, die zich aansloten bij de Nederlandse Gereformeerde Kerk en hun dominees van de Groninger Universiteit betrokken. Het Nederlands werd ingevoerd als taal van school en kerk. Nog steeds ligt op veel preekstoelen in Oost-Friese kerken de Nederlandse [[Statenbijbel]]. Maar in de oostelijke streken waar men in de 16e eeuw luthers was geworden, is sindsdien juist het [[Hoogduits]] taal van kerk en school. Deze religieuze en taalkundige scheiding bepaalde lang de relaties binnen Oost-Friesland. Pas onder Hannoveraans bewind werd tussen 1830 en 1870 het Nederlands stap voor stap door het Duits vervangen. Dit was een langzaam verlopend proces. Tot in het midden van de 20e eeuw bleef het Nederlands in enkele afgescheiden gereformeerde gemeenten als kerktaal in functie.

Na de nederlagen van Pruisen in 1806 en 1807 tegen [[Eerste Franse Keizerrijk|Frankrijk]] gaat het grootste deel van zijn gebied verloren in de [[Vrede van Tilsit]]. Op 11 november 1807 gaat Oost-Friesland als [[Departement Oost-Friesland|departement]] deel uitmaken van het [[koninkrijk Holland]]. Met het koninkrijk Holland wordt Oost-Friesland in 1810 deel van het [[Eerste Franse Keizerrijk|keizerrijk Frankrijk]]. Na de nederlagen van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] neemt Pruisen het land in 1813 weer in bezit. De onderhandelingen op het [[Congres van Wenen]] in [[1815]] leiden ertoe dat Oost-Friesland bij het [[koninkrijk Hannover]] wordt gevoegd. Het nieuwe bewind ondervindt tegenstand van de bevolking.

* G. Schnath, Geschichte des Landes Niedersachsen

De primaire sector is gedurende de gehele geschiedenis de belangrijkste economische factor van Oost-Friesland geweest. Ook vandaag spelen landbouw en visserij nog een belangrijke rol. Vanwege de vele weilanden vormt de [[melkveehouderij]] de belangrijkste vorm van landbouw. Daarnaast vindt men in de kustgebieden steeds meer [[Schaap (dier)|schapenteelt]], in het bijzonder op dijkhellingen. De veehouderij heeft enkele typisch Oost-Friese dierenrassen voortgebracht, waaronder het [[Oost-Fries (paard)|Oost-FriesFriese paard]] (''Ost-FrieseFries'', ternauwernood gered), het [[OostfriesOost-Fries melkschaap|Oost-Friese melkschaap]], de oorspronkelijke Friese [[rundvee|zwartbontrunderen]] (bijna uitgestorven, want weggeconcurreerd door het in de VS ontwikkelde zwartbontras [[Holstein-Friesian]]), de [[Emdener gans]] (''Emder Gans'') en het eveneens zeldzaam geworden kippenras [[Oost-Friese meeuw]] (''Ostfriesische Möwe'').

TegenwoordigEr wordt in Oost-Friesland veel [[windenergie]] gewonnen. Het vlakke land is daar ideaal voor. Er zijn verscheidene [[windmolen]]parken in de regio en er staan bovendien enkele off-shoreparken gepland in de Waddenzee.

Ondanks de relatieve welvaart behoort Oost-Friesland tot een van de economisch zwakste gebieden van voormalighet voormalige [[Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)|West-Duitsland]]. De [[werkloosheid]]sgraad is hoog en veel jongeren trekken weg, onder andere vanwege het geringe onderwijsaanbod. Enkele plattelandsgebieden zien zich inmiddels geconfronteerd met toenemende [[vergrijzing]]. Desondanks is het [[geboortecijfer]] een van de hoogste van Duitsland en blijft de bevolking op peil. Er vindt ook op bescheiden schaal immigratie plaats van renteniers uit andere delen van Duitsland en van [[Volksduitsers]] (zogenoemde ''Spätaussiedler'') uit Midden- en Oost-Europa en de voormalige [[Sovjet-Unie]]. Sinds enkele jaren is het grensgebied met Nederland (district Leer) een geliefde vestigingsplaats voor Nederlanders, die aangetrokken worden door de lage grond- en huizenprijzen en de rust en ruimte in Oost-Friesland. Door sommige nieuwkomers ontstaan her en der integratieproblemen.

Oost-Friesland is nl. een links bolwerk, waar de [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]] bijna altijd de meerderheid van de stemmen behaalt. Bij de Bondsdagverkiezingen in 2005 was kieskring 25 Emden-Aurich (bestaande uit het [[Landkreis Aurich]] en de stad Emden) buiten het Ruhrgebied de enige waar de SPD de absolute meerderheid behaalde. In kieskring 26 Unterems (bestaande uit de Landkreise [[Landkreis Leer|Leer]] en [[Landkreis Emsland|Emsland]]) is een scherp onderscheid zichtbaar tussen het katholieke, massaal op de [[Christlich Demokratische Union Deutschlands (Bondsrepubliek)|CDU]] stemmende Eemsland en het protestantse, in meerderheid op de SPD stemmende Landkreis Leer. In kieskring 27 Friesland-Wilhelmshaven (bestaande uit de Landkreise [[Landkreis Wittmund|Wittmund]], [[Landkreis Friesland|Friesland]] en de stad [[Wilhelmshaven]]) was de SPD eveneens de grootste partij, hoewel de CDU in Wittmund sterker staat dan elders in Oost-Friesland. Opvallend is eveneens dat de [[Linkspartei]] voor een links bolwerk als Oost-Friesland relatief zwak scoorde met 4,5 tot 5% van de stemmen. Ook de andere partijen scoren onder het landelijk gemiddelde. De opkomst in het gebied is gemiddeld voor Duitsland.

Aanvankelijk werd in Oost-Friesland een variant van het [[FriesOosterlauwers (taal)|Fries]] gesproken, maar dat is in de zeventiende en achttiende eeuw geheel verdrongen door [[Nedersaksisch]]e dialecten uit het omliggende gebied. De huidige spreektaal in Oost-Friesland is dus een Nedersaksisch dialect, dat beïnvloed werd door het Nederlands en het Fries en daarom sterk afwijkt van de meeste andere Nedersaksische dialecten. Het is nauw verwant aan het [[Gronings]] en dan vooral aan het [[WesterwoldsOldambtsters]]. Vrij veel woorden komen (deels) met elkaar over een, bijvoorbeeld ''Scheuvel'' (Gronings) en ''Schöfel'' (Oost-Fries) voor ''schaats''.

Hoewel het oorspronkelijke Fries uit Oost-Friesland zelf is verdwenen, is de taal niet helemaal uitgestorven. In het iets ten zuiden van Oost-Friesland gelegen [[Saterland]] wordt door zo'n 1000 tot 2500 nakomelingen van in de [[Middeleeuwenmiddeleeuwen]] voor stormvloeden gevluchte Oost-Friezen nog Saterfries gesproken. Dit gebied lag lange tijd geïsoleerd tussen grote veenmoerassen, waardoor de taal zich hier goed kon handhaven. Tegenwoordig{{Wanneer?|Vage tijdsaanduiding|2022|02|06}} wordt ook dit 'kleinste taaleiland van Europa' echter met uitsterven bedreigd, hoewel de laatste jaren het besef is gegroeid dat het Saterfries een bijzonderheid voor het gebied betekent. Er wordt dan ook steeds meer aandacht aan de taal besteed en ze is erkend als minderheidstaal onder het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]].

In het Reiderland, alsmede in de dorpen langs de oostkant van de Eems en in de Krummhörn - grofweg in het gehele gebied ten westen van de lijn [[Papenburg]]-Leer-Norden - is men overwegend [[Calvinisme|calvinistisch]], net als in Nederland. De dorpskerken behoren hier bijna allemaal tot de ''[[Evangelisch-reformierte Kirche<ref>Deze is bestuurlijk een gewoon onderdeel van de in meerderheid lutherse [[Evangelische Kerk in Duitsland|Evangelische Kirche]] van Duitsland.</ref>'', te vergelijken met de [[Nederlandse Hervormde Kerk]]. De andere delen van Oost-Friesland zijn hoofdzakelijk [[Lutheranisme|luthers]], net als verreweg de meeste protestanten in Duitsland. Er bevinden zich echter verspreid door de regio ook een groot aantal ''evangelische Freikirchen'', protestantse kerken die zich niet bij een door de staat erkende organisatie hebben aangesloten. Het gaat in Oost-Friesland vooral om [[doopsgezinden]] (''Mennonitenmennonieten'') en [[baptisme|baptisten]]. Daarnaast zijn er kleinere gemeenschappen van [[methodisme|methodisten]], [[gereformeerdGereformeerd protestantisme|gereformeerden]]en (''[[Evangelisch-altreformierte Kirche in Niedersachsen|evangelisch-altreformierten]]''), [[zevendedagsadventisten]] en evangelische vernieuwingsbewegingen.

Gerechten die speciaal tijdens de jaarwisseling gegeten worden, zijn ''Rullekes'' (opgerolde nieuwjaarskoek) en ''Speckendicken'' (spek- en worstpannenkoek). BeidenBeide worden ook in Groningen geproduceerd en geconsumeerd (zie [[Nieuwjaarsrolletjes]] en [[Spekdik]]).

* '''[[Ostfriesen-Zeitung]]''' - krant voor geheel Oost-Friesland, met edities in Aurich, Emden en Leer (Eigenaar ZGO)

* [[Anzeiger für Harlingerland]] - district Wittmund (Eigenaar: Wilhelmshavener Zeitung)

* [[Borkumer Zeitung]] - Borkum (Eigenaar ZGO)

* [[Emder Zeitung]] - Emden en omgeving (Eigenaar: Nordwest Zeitung)

* [[General-Anzeiger - Overledingerland (Rhauderfehn)|General-Anzeiger]] -(eigenaar: OverledingerlandZGO)

* [[Norderneyer Badezeitung]] - Norderney (Eigenaar SKN)

* [[Ostfriesischer Kurier]] - voormalig district Norden (Eigenaar: SKN)

* [[Ostfriesische Nachrichten]] - voormalig district Aurich (Eigenaar ZGO)

* [[Rheiderland-Zeitung]] - Reiderland (Weener)

Het enige tijdschrift in de regio is het algemene maandblad [[Ostfriesland Magazin]], dat behalve nieuws ook over historische en culturele wetenswaardigheden bericht. Eigenaar is SKN uit Norden.

* In de jaren zeventig van de vorige eeuw werden enkele van de [[Tiroler sexfilmsseksfilm|Tiroler seksfilms]] in Oost-Friesland gemaakt waarin de lokale cultuur op de hak werd genomen (o.a. {Der Ostfriesen Report}). De bekende grappen over de vermeende "domheid" van de OostfriezenOost-Friezen worden daar ook breed uitgemeten, de grappen worden daardoor een karikatuur van zichzelf. De opnamen zijn o.a. gemaakt rond [[Norden]] en [[Greetsiel]].