AS90: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m int. |
|||
| (Nie pokazano 48 wersji utworzonych przez 24 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{wyróżnienie|DA}} |
|||
{{Czołg infobox |
{{Czołg infobox |
||
|nazwa = |
|nazwa = AS90 |
||
|grafika = |
|grafika = AS90 (52931434897).jpg |
||
|podpis grafiki = |
|podpis grafiki = |
||
|kraj = {{państwo|GBR}} |
|kraj = {{państwo|GBR}} |
||
|producent = VSEL |
|producent = VSEL |
||
| Linia 8: | Linia 9: | ||
|trakcja = gąsienicowa |
|trakcja = gąsienicowa |
||
|załoga = 5 osób |
|załoga = 5 osób |
||
|data prototypu = |
|data prototypu = |
||
|lata produkcji = 1992-1995 |
|lata produkcji = 1992-1995 |
||
|data wycofania = |
|data wycofania = |
||
|wyprodukowano = |
|wyprodukowano = 179 |
||
|silnik = [[silnik wysokoprężny]] ''Cummins VTA 903T-660'' o mocy 485 |
|silnik = [[Silnik o zapłonie samoczynnym|silnik wysokoprężny]] ''Cummins VTA 903T-660'' o mocy 485 kW przy 2800 obr./min |
||
|transmisja = |
|transmisja = |
||
|pojemność zbiorników = |
|pojemność zbiorników = 750 l{{odn|Szulc|1999|s=12}} |
||
|pancerz = |
|pancerz = |
||
|długość = 9,7 m (całkowita)<br />7,1 m (kadłuba) |
|długość = 9,7 m (całkowita)<br />7,1 m (kadłuba){{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|szerokość = 3,3 m |
|szerokość = 3,3 m{{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|wysokość = 3,0 m (całkowita)<br />2,8 m (do stropu wieży) |
|wysokość = 3,0 m (całkowita)<br />2,8 m (do stropu wieży){{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|rozstaw osi = |
|rozstaw osi = |
||
|prześwit = |
|prześwit = |
||
|masa = 42 |
|masa = 42 000 kg{{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|moc jednostkowa = |
|moc jednostkowa = 11,55 kW/t{{odn|Szulc|1999|s=12}} |
||
|nacisk jednostkowy = |
|nacisk jednostkowy = |
||
|prędkość = 57 km/h |
|prędkość = 57 km/h{{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|zasięg = |
|zasięg = 370 km{{odn|Szulc|1999|s=17}} |
||
|brody = |
|brody = 1,5 m{{odn|Szulc|1999|s=14}} |
||
|rowy = |
|rowy = 2,8 m{{odn|Szulc|1999|s=14}} |
||
|ściany = |
|ściany = 0,75 m{{odn|Szulc|1999|s=14}} |
||
|kąt podjazdu = |
|kąt podjazdu = 60°{{odn|Szulc|1999|s=14}} |
||
|przechył boczny = |
|przechył boczny = |
||
|uzbrojenie = 1 x |
|uzbrojenie = 1 x haubicoarmata kal. 155 mm L/39,<br /> 48 pocisków |
||
|wyposażenie = |
|wyposażenie = |
||
|użytkownicy = [[ |
|użytkownicy = [[Wielka Brytania]], [[Ukraina]] |
||
|rzuty = |
|rzuty = |
||
|commons = |
|commons = Category:AS-90 |
||
}} |
}} |
||
'''AS90''' – brytyjska współczesna [[samobieżne działo polowe|samobieżna]] [[haubicoarmata|armatohaubica]] [[Kaliber broni|kalibru]] 155 mm. Znajduje się na uzbrojeniu [[British Army|Armii Brytyjskiej]] od 1992 roku. Posiada lufę o długości względnej 39 kalibrów (L/39), z którą osiąga maksymalną [[Donośność broni|donośność]] 30 km. Istnieje także wersja z lufą długości L/52, oznaczana marketingowo jako AS52 Braveheart. Jej licencyjną wersją pochodną jest polska [[AHS Krab]]. |
|||
'''AS-90''' – brytyjska [[samobieżne działo polowe|samobieżna armatohaubica]] kalibru 155 mm. |
|||
== Historia == |
|||
Po wycofaniu się Wielkiej Brytanii z programu europejskiego działa samobieżnego [[SP-70]] w [[1986]] roku rozpoczęto w tym kraju prace nad nową, tym razem opracowaną własnymi siłami haubica samobieżną. Efektem tych prac była haubica samobieżna AS-90 skonstruowana w zakładach Vickers Shipbuilding and Engineering. W maju [[1992]] roku działo zostało oficjalnie przyjęte do uzbrojenia [[British Army]] która zakupiła 179 dział tego typu. |
|||
W końcowym okresie [[zimna wojna|zimnej wojny]] brytyjskie dywizje posiadały w zakresie artylerii samobieżnej przestarzałe lekkie haubice własnej konstrukcji [[FV433 Abbot|Abbot]] kalibru 105 mm oraz cięższe amerykańskie [[M109 SPH|M109A2]] kalibru 155 mm{{odn|Szulc|1999|s=11}}. Od lat 70. Wielka Brytania uczestniczyła wraz z [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|RFN]] i [[Włochy|Włochami]] w programie mającym na celu opracowanie nowoczesnego europejskiego działa samobieżnego [[SP-70]] na podwoziu czołgu [[Leopard 1]], który borykał się jednak z rozbieżnościami zdań partnerów i ostatecznie nie doprowadził do powstania modelu produkcyjnego{{odn|Szulc|1999|s=11}}. Brytyjskie zakłady [[Vickers Shipbuilding and Engineering]] (VSEL) w tym czasie oferowały na eksport własny system wieżowy tego kalibru GBT-155, przeznaczony do instalowania na różnych podwoziach czołgów, który jednak nie zyskał zamówień{{odn|Szulc|1999|s=11}}. |
|||
W 1986 roku Wielka Brytania, chcąc uniknąć dominacji firm niemieckich, wycofała się z programu SP-70{{odn|Szulc|1999|s=11}}. Rozpisano jednocześnie własny konkurs na nową haubicę samobieżną mającą zastąpić Abbota<ref name="global" />. W tym czasie już od 1985 roku trwały w zakładach VSEL prace z własnej inicjatywy nad skonstruowaniem takiego pojazdu{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Dla polepszenia funkcjonalności systemu konstruktorzy zdecydowano się na zastosowanie wyspecjalizowanego podwozia z przedziałem bojowym z tyłu, zamiast podwozia czołgu jak GBT-155 i SP-70{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Podwozie takie opracowano we współpracy z brazylijską firmą VERB, mając nadzieje na późniejszy eksport{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Efektem tych prac była armatohaubica samobieżna AS90, której [[prototyp]] przedstawiono w czerwcu 1986 roku{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Nazwa była skrótem od ''Artillery System for the 1990s'' – system artyleryjski na lata 90<ref name="global" />. Od 1987 roku prowadzono próby wojskowe pojazdu i wnoszono ulepszenia do jego konstrukcji{{odn|Szulc|1999|s=14}}. W czerwcu 1989 roku AS90 wygrała konkurs na działo samobieżne dla [[British Army|Armii Brytyjskiej]], pokonując przystosowany do wymagań brytyjskich nowy wariant amerykańskiego [[M109 SPH|M109]] (M109UK) i konstrukcję Vickers Defence Systems VSP-91{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Zamówiono dla armii w spółce VSEL dostawę 179 pojazdów wraz z opcją na 50 dalszych, która nie została jednak zrealizowana{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Wartość kontraktu wynosiła 300 milionów [[funt szterling|funtów]]<ref name="global" />. W maju 1992 roku działo AS90 z lufą o długości L/39 (39 kalibrów) zostało oficjalnie przyjęte na uzbrojenie British Army{{odn|Szulc|1999|s=14}}. |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
Już w 1987 roku zaprojektowano dłuższą lufę o długości L/52, pozwalającą na zwiększenie zasięgu maksymalnie do 40 km przy amunicji z [[Gazogenerator (artyleria)|gazogeneratorem]], a w 1994 roku opracowano AS90 z takim działem, oznaczonym ERO (Extended Range Ordnance){{odn|Szulc|1999|s=16}}. 106 takich luf zostało zamówione na wymianę dotychczasowych luf w miarę ich zużywania, począwszy od 2000 roku{{odn|Szulc|1999|s=16}}. Miały też być zastosowane modułowe ładunki miotające (MCS), lecz program ich rozwoju napotkał w Wielkiej Brytanii na trudności<ref name="global">{{cytuj stronę|tytuł=AS90 Braveheart 155mm - Self Propelled Howitzer|url=https://www.globalsecurity.org/military/world/europe/as90.htm|opublikowany=Global Security|data=21 lutego 2019|język=en}}</ref>. Ostatecznie program wymiany luf w AS90 został anulowany<ref name="foss">{{cytuj stronę|url=https://www.shephardmedia.com/news/landwarfareintl/uk-artillery-seeks-greater-range-and-accuracy/|tytuł=UK artillery seeks greater range and accuracy|autor=Christopher Foss|data=21 września 2022|opublikowany=shephardmedia.com|język=en|data dostępu=2022-10-01}}</ref>. |
|||
Kadłub AS-90 jest wykonany ze spawanych płyt ze [[stal pancerna|stali pancernej]]. W przedniej części kadłuba znajdują się przedziały kierowania, środkowej przedział bojowy z wieżą, a w tylnej przedział napędowy. |
|||
Wariant z lufą L/52 był oferowany także na eksport pod oznaczeniem AS52 lub AS90 Braveheart{{odn|Kiński|2001|s=10-11}}. W 1999 roku licencję na system wieżowy AS90 Braveheart sprzedano polskiej [[Huta Stalowa Wola|Hucie Stalowa Wola]], gdzie posłużyła do skonstruowania działa samobieżnego [[AHS Krab|Krab]] – przy tym strona brytyjska sprzedała również oprzyrządowanie do produkcji wież i HSW stała się jedyną bazą dla ich ewentualnej dalszej produkcji{{odn|Kiński|2001|s=10-11}}. W tym czasie nie prowadzono już produkcji tych dział w Wielkiej Brytanii. Producent prowadził jednak dalsze prace rozwojowe i modernizacyjne. W grudniu 1998 roku podpisano z producentem umowę na modernizację poziomu MLI A, obejmującą między innymi wyposażenie w zimowe i tropikalne zestawy eksploatacyjne, automatyczną korekcję ugięcia lufy, modernizację elektroniki i wyposażenie w [[Global Positioning System|GPS]]{{odn|Szulc|1999|s=15-16}}. Przy tym, na skutek przejęcia zakładów VSEL, producentem dział stał się koncern GEC Marconi, od 1999 roku przekształcony w [[BAE Systems]]{{odn|Kiński|2001|s=10-11}}. Producent proponował także w ramach modernizacji opracowanie całkowicie zmechanizowanego systemu ładowania pocisków, systemu chłodzenia lufy i dodatkowego opancerzenia wieży od góry{{odn|Szulc|1999|s=15-16}}. |
|||
W przedziale kierowania stanowiska ma mechanik-kierowca. Kierowca zajmuje miejsce w pojeździe przez właz w stropie kadłuba. Podczas jazdy obserwuje teren za pomocą [[Peryskop (przyrząd optyczny)|peryskopów]]. |
|||
== Użycie == |
|||
Wieża pancerna jest spawana z płyt pancernych. Po jej lewej stronie znajduje się stanowisko ładowniczego, po prawej celowniczego i dowódcy. Załoga zajmuje miejsce w wieży przez prostokątny włazy z lewej strony wieży i dwa okrągłe w jej stropie. |
|||
[[Plik:AS90 Self Propelled Gun - Tankfest 2009.jpg|240px|thumb|right|AS90 – maksymalny kąt podniesienia lufy]] |
|||
[[Plik:THE 'MIDLANDS' GUNNERS' FIREPOWER LIGHTS UP NORTHERN HILLS MOD 45159792.jpg|240px|thumb|AS90 podczas ćwiczeń w 2016]] |
|||
W Armii Brytyjskiej AS90 używane są w [[pułk]]ach, składających się z czterech [[Bateria (wojsko)|baterii]] po osiem dział{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Pierwszy pułk AS90 osiągnął gotowość operacyjną w 1993 roku{{odn|Szulc|1999|s=14}}. W 1994 roku bateria dział potwierdziła swoje walory w pięciotygodniowym pokazie niezawodności w służbie (In-Service Reliability Demonstration), wystrzeliwując 11 200 pocisków{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Ostatnie ze 179 zamówionych dostarczono w 1995 roku{{odn|Szulc|1999|s=16}}. |
|||
Chrzest bojowy AS90 przeszły w działaniach w ramach kontyngentu [[Implementation Force|IFOR]] w byłej Jugosławii{{odn|Szulc|1999|s=16}}. W 2003 roku wzięły udział w [[II wojna w Zatoce Perskiej|II wojnie w Zatoce Perskiej]]<ref name="tech">{{cytuj stronę|url=https://www.army-technology.com/projects/as90/|tytuł=AS90 Braveheart 155mm Self-Propelled Howitzer|autor=|data=18 lutego 2021|opublikowany=Army Technology|język=en|data dostępu=2022-10-01}}</ref>. W ramach redukcji armii liczba dział AS90 w służbie brytyjskiej następnie spadała i w 2008 roku było ich 134, a w 2015 roku 117<ref>{{Cytuj pismo|czasopismo=Vehicle & Aircraft Holdings within the scope of the Conventional Armed Forces in Europe Treaty Annual |oznaczenie= 2015 edition |wydawca=UK Ministry of Defence |data=23 kwietnia 2015|strony=4|url=https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/423149/CFE_2015.pdf|język=en}}</ref>. W 2016 roku w służbie pozostało 89 AS90 i taki stan utrzymał się przynajmniej do 2022 roku<ref>{{Cytuj stronę|url=https://www.gov.uk/government/statistics/uk-armed-forces-equipment-and-formations-2022/uk-armed-forces-equipment-and-formations-2022 |tytuł=UK armed forces equipment and formations 2022 - Worksheet 5|autor=UK Ministry of Defence |data=29 września 2022|opublikowany=[https://www.gov.uk/government/statistics/uk-armed-forces-equipment-and-formations-2022 gov.uk]|język=en}}</ref>. W 2021 roku haubice AS90 były na wyposażeniu trzech pułków Royal Artillery i Royal Horse Artillery<ref name="tech" />. Przewiduje się, że pozostaną w służbie do 2032 roku<ref name="tech" />. |
|||
W wieży znajduje się zasadnicze uzbrojenie wozu: 155 mm [[haubicoarmata]] firmy Royal Ordance. [[Lufa]] haubicoarmaty wyposażona jest w [[hamulec wylotowy]] i ma długość 39 kalibrów. Kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej -5 do +70°. Z tyłu wieży znajduje się magazyn amunicji mieszczący 31 granatów i ładunki miotające. |
|||
Oryginalne działa AS90 nie zostały zakupione przez żadne kraje poza Wielką Brytanią, mimo oferowania ich na eksport. Zmodernizowany AS90 uczestniczył między innymi w 1993 roku w konkursie na działo samobieżne armii USA i był tam badany, lecz ostatecznie zdecydowano się na modernizację dział M109 do standardu A6 Paladin{{odn|Szulc|1999|s=16}}. W latach 1994–1996 w krajach Bliskiego Wschodu, między innymi w [[Kuwejt|Kuwejcie]] promowano bezskutecznie pustynną modyfikację Desert AS90{{odn|Szulc|1999|s=16}}. Przedstawiano też na eksport sam system wieżowy AS90, który mógł być zamontowany na podwoziu czołgu w zależności od preferencji nabywcy – taki pojazd z wieżą na podwyższonej nadbudówce montowanej na podwoziu czołgu rodziny [[T-72]] proponowano w 1994 roku bezskutecznie [[Indie|Indiom]]{{odn|Szulc|1999|s=17}}. Powiodła się natomiast sprzedaż licencji na system wieżowy AS90 Braveheart Polsce, gdzie posłużył do skonstruowania polskiej armatohaubicy [[AHS Krab]], osadzonej na innym podwoziu i wyposażonej w polski system kierowania ogniem{{odn|Kiński|2001|s=10-11}}. |
|||
Haubicoarmata AS-90 jest ładowana ręcznie. Szybkostrzelność 3 strzały ciągu 10 s, 18 w ciągu 180 s. lub 2 na minutę przy prowadzeniu ognia ciągłego. AS-90 może wystrzeliwać dowolne granaty artyleryjskie w standardowym kalibrze NATO równym 155 mm. Donośność granatów zwykłych dochodzi do 25 km, z [[gazogenerator (artyleria)|gazogeneratorem]] 30 km. |
|||
W kwietniu 2022 roku pojawiły się informacje o możliwym przekazaniu pojazdów AS90 Ukrainie w związku z rosyjską inwazją, lecz sekretarz obrony [[Ben Wallace (polityk)|Ben Wallace]] 25 kwietnia zdementował plany ich wysłania, wyrażając zamiar przekazania bardziej mobilnej artylerii<ref>{{cytuj stronę|url=https://www.defensenews.com/global/europe/2022/04/25/the-race-is-on-britain-moves-to-get-heavy-artillery-to-ukraine/|tytuł=‘The race is on’: Britain moves to get heavy artillery to Ukraine|autor=Andrew Chuter|data=25 kwietnia 2022|opublikowany=Defensenews.com|język=en}}</ref>. Mimo to, 14 stycznia 2023 roku poinformowano, że Ukrainie zostanie przekazane około 30 AS90<ref>{{cytuj|tytuł=Brytyjskie haubicoarmaty AS90 dla Ukrainy|autor=Adam M. Maciejewski|url=https://zbiam.pl/brytyjskie-haubicoarmaty-as90-dla-ukrainy/|data=16 stycznia 2023|opublikowany=ZBiAM}}</ref>. |
|||
Napęd AS-90 stanowi 8-cylindrowy, [[silnik czterosuwowy|czterosuwowy]], [[silnik wysokoprężny|wysokoprężny]], silnik ''Cummins VTA 903T-660'' o pojemności 14,8 litra. Moc silnika wynosi 485 kW przy 2800 obr/min. |
|||
| ⚫ | |||
== Opis == |
|||
[[Plik:Tank on a track, Larkhill Artillery Range - geograph.org.uk - 457037.jpg|240px|thumb|AS90 w marszu]] |
|||
| ⚫ | |||
[[Plik:AS-90's firing during Exercise Steel Sabre. MOD 45158544.jpg|240px|thumb|AS90 podczas strzelania na maksymalnym podniesieniu]] |
|||
| ⚫ | |||
=== Kadłub i wieża === |
|||
[[Kadłub]] AS90 jest wykonany ze spawanych płyt ze [[stal pancerna|stali pancernej]] grubości do 17 mm, chroniąc przed pociskami z broni maszynowej i odłamkami{{odn|Szulc|1999|s=12}}. W przedniej części kadłuba znajduje się przedział napędowy, za nim po lewej stronie przedział kierowania{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Tylną część pojazdu zajmuje przedział bojowy nakryty obrotową [[Wieża (pojazd pancerny)|wieżą]], zaopatrzony w drzwi w tylnej ścianie kadłuba{{odn|Szulc|1999|s=12}}. |
|||
W przedziale kierowania stanowisko ma mechanik-kierowca, który zajmuje miejsce w pojeździe przez otwierany w lewo właz w stropie kadłuba; może też przedostać się na stanowisko z przedziału bojowego{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Podczas jazdy obserwuje teren za pomocą [[Peryskop (przyrząd optyczny)|peryskopów]], a w nocy peryskop może być zamieniony przez urządzenie [[noktowizor|noktowizyjne]]. Kierowca może też prowadzić pojazd z głową wysuniętą przez właz, po podniesieniu siedzenia{{odn|Szulc|1999|s=12}}. |
|||
Wieża jest spawana z płyt pancernych{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Po prawej stronie wieży znajduje się stanowisko celowniczego, a za nim dowódcy, oba zaopatrzone w siedzenia{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Dwóch ładowniczych, zajmujących stanowiska w lewej części wieży, mają składane siedzenia w przedziale bojowym{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Załoga zajmuje miejsce w wieży przez tylne drzwi do przedziału bojowego, prostokątny właz w lewej ścianie wieży i dwa owalne w jej stropie{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Prawy właz (dowódcy) ma kopułkę obserwacyjną, a drugi jarzmo do mocowania [[Karabin maszynowy|karabinu maszynowego]]{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Na ścianach wieży na zewnątrz znajduje się pięć metalowych zasobników na rzeczy osobiste załogi, a na jej tylnej ścianie zasobnik z aparaturą filtrowentylacyjną i [[klimatyzator]]em oraz dodatkowe wyposażenie{{odn|Szulc|1999|s=12}}. |
|||
| ⚫ | |||
W wieży znajduje się zasadnicze uzbrojenie wozu: [[haubicoarmata]] kalibru 155 mm produkcji zakładów Royal Ordnance w Nottingham{{odn|Szulc|1999|s=13}}. [[Lufa]] haubicoarmaty ma długość 39 kalibrów i wyposażona jest w dwukomorowy [[hamulec wylotowy]] i [[przedmuchiwacz]]{{odn|Szulc|1999|s=13}}. [[Zamek klinowy]] otwiera się do góry{{odn|Szulc|1999|s=13}}. [[Kąt podniesienia lufy|Kąt podniesienia]] w płaszczyźnie pionowej wynosi od -5 do +70°{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Elektryczne napędy wieży zapewniają prędkość obrotu i podniesienia działa 10°/s{{odn|Szulc|1999|s=13}}. Maksymalna długość [[Odrzut broni|odrzutu]] działa wynosi 800 mm{{odn|Szulc|1999|s=13}}. |
|||
[[Plik:Crew inside an AS-90 live firing during Exercise Steel Sabre. MOD 45158560.jpg|240px|thumb|W wieży AS90 – po prawej widoczne magazyny pocisków i wyżej ładunków miotających w niszy wieży, na przeciwległej (prawej) ścianie wieży stanowiska celowniczego i dowódcy]] |
|||
Haubicoarmata AS90 jest ładowana częściowo ręcznie, ze wspomaganiem automatycznym. Z tyłu wieży znajduje się zautomatyzowany czterosegmentowy magazyn 31 [[pocisk]]ów, który podaje na środek wybrany pocisk{{odn|Szulc|1999|s=13}}. Jest on przekładany przez ładowniczego na ramię podajnika STA (''shell transfer arm''), które następnie ustawia się równolegle do osi lufy, po czym pocisk jest przemieszczany automatycznie w bok na korytko [[dosyłacz]]a w osi lufy, skąd dosyłacz wsuwa go do komory nabojowej{{odn|Szulc|1999|s=13}}. Drugi ładowniczy umieszcza następnie w komorze nabojowej [[ładunek miotający]] w woreczku, po czym ręcznie pobierana jest [[spłonka]] z 12-komorowego magazynka w bloku zamka{{odn|Szulc|1999|s=13}}. W kadłubie umieszczone jest dodatkowe 17 pocisków – łączny zapas amunicji wynosi 48{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Ładunki miotające przechowywane są w niszy wieży nad magazynem pocisków i w kadłubie{{odn|Szulc|1999|s=12-13}}. [[Szybkostrzelność]] maksymalna wynosi 3 strzały w ciągu pierwszych 10 sekund, 18 strzałów w ciągu 3 minut lub 2 strzały na minutę przy prowadzeniu ognia ciągłego{{odn|Szulc|1999|s=13}}. Dla serii trzystrzałowej pierwszy pocisk ładuje się do komory nabojowej, drugi czeka na korytku dosyłacza, a trzeci na STA{{odn|Szulc|1999|s=13}}. |
|||
AS90 może wystrzeliwać dowolne granaty artyleryjskie w standardowym kalibrze NATO równym 155 mm. Donośność granatów zwykłych przy lufie długości L/39 dochodzi do 25 km, z [[gazogenerator (artyleria)|gazogeneratorem]] 30 km{{odn|Szulc|1999|s=17}}. W listopadzie 2007 roku brytyjskie Ministerstwo Obrony zamówiło w Niemczech amunicję samocelującą BSFM o donośności 22,5 km, przenoszącą dwa podpociski opadające na spadochronach i atakujące cele opancerzone<ref name="tech" />. W 2010 roku przeprowadzono udane próby wystrzeliwania amerykańskich pocisków korygowanych Excalibur<ref name="global" />. |
|||
=== System kierowania ogniem i wyposażenie === |
|||
Głównym sposobem wskazywania celu jest przekazywanie współrzędnych z dowództwa baterii, który to proces nie został zautomatyzowany{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Celowniczy uzyskuje informacje na wyświetlaczu LDU (Layer Display Unit) i wprowadza dane cyfrowe do układu wykonawczego, a do zgrubnego naprowadzania może użyć joysticka{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Działo dysponuje automatycznym komputerowym system celowania AGLS (Automatic Gun Laying System), sterującym mechanizmami wieży, łączącym operacje orientowania pojazdu w terenie, nadawanie lufie kierunku i kąta podniesienia{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Celowniczy ma również celownik optyczny firmy AVIMO do strzelania ogniem na wprost na odległość do 2 km{{odn|Szulc|1999|s=14}}. |
|||
Dowiązanie topograficzne pojazdu dokonywane jest autonomicznie za pomocą systemu orientacji dynamicznej (nawigacji lądowej) DRU (Dynamic Reference Unit), cechującego się dużą dokładnością i opartego o [[żyroskop laserowy]]{{odn|Szulc|1999|s=14}}. Podczas modernizacji MLI A dla zwiększenia dokładności topodowiązania dodano ponadto odbiornik [[Global Positioning System|GPS]]{{odn|Szulc|1999|s=15-16}}. Podczas modernizacji MLI A dodano również wielofunkcyjny monitor dowódcy CDU (Commander Display Unit){{odn|Szulc|1999|s=15-16}}. Standardowe wyposażenie stanowi [[radar]]owy miernik prędkości wylotowej pocisków montowany u nasady lufy{{odn|Szulc|1999|s=14}}. |
|||
=== Napęd i układ jezdny === |
|||
[[Plik:BATUS.jpg|240px|thumb|AS90 bez fartuchów bocznych – widoczne szczegóły podwozia]] |
|||
Napęd AS90 stanowi amerykański 8-cylindrowy ([[V8 (silnik)|V8]]) [[silnik czterosuwowy|czterosuwowy]] [[Silnik o zapłonie samoczynnym|wysokoprężny]] silnik Cummins VTA 903T-660 o pojemności 14,8 litra i mocy 485 [[Wat|kW]] (659 [[Koń mechaniczny|KM]]) przy 2800 [[RPM (jednostka miary)|obr./min]]{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Silnik sprzężony jest z niemiecką automatyczną przekładnią ZF LSG2000, z czterema biegami do przodu i dwoma do tyłu{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Wymiana całego zblokowanego zespołu napędowego w warunkach polowych zajmuje godzinę{{odn|Szulc|1999|s=12}}. [[Gąsienicowy układ bieżny|Gąsienice]] są niemieckiej firmy Diehl{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Dla zasilania aparatury na postoju pojazd ma w przedniej części przedziału bojowego [[Auxiliary power unit|pomocniczy silnik wysokoprężny]]{{odn|Szulc|1999|s=12}}. |
|||
| ⚫ | AS90 posiada niezależne [[zawieszenie hydropneumatyczne]], z sześcioma parami kół jezdnych{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Koła jezdne są podwójne. Każde z kół jest połączone za pomocą wahacza z siłownikiem hydropneumatycznym. Napęd z silnika jest przekazywany na znajdujące się w przedniej części pojazdu koła napędowe. Z tyłu pojazdu znajdują się koła napinające z hydraulicznym układem automatycznej regulacji napięcia gąsienic{{odn|Szulc|1999|s=12}}. Koła wykonane są ze [[Stopy aluminium|stopu aluminium]]{{odn|Szulc|1999|s=12}}. |
||
== Przypisy == |
|||
{{Przypisy}} |
|||
== Bibliografia == |
|||
* {{cytuj książkę|nazwisko=Ciepliński|imię=Andrzej|nazwisko2=Woźniak|imię2=Ryszard |tytuł=Encyklopedia współczesnej broni palnej (od połowy XIX wieku) |data=1994 |wydawca= Wydawnictwo WiS |miejsce=Warszawa |isbn = 83-86028-01-7| strony=16-17}} |
|||
* {{cytuj pismo |nazwisko = Kiński |imię = Andrzej |tytuł = Debiut Kraba |czasopismo = [[Nowa Technika Wojskowa]] |oznaczenie = Nr 7/2001 |rok=2001|miesiąc = lipiec |strony = 9–15 |wydawca = Magnum-X |miejsce = Warszawa |issn = 1230-1655|odn=tak}} |
|||
| ⚫ | |||
{{Brytyjskie pojazdy wojskowe po 1945}} |
{{Brytyjskie pojazdy wojskowe po 1945}} |
||
{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
| ⚫ | |||
[[Kategoria:Haubicoarmaty samobieżne]] |
|||
| ⚫ | |||
[[de:AS90]] |
|||
[[en:AS-90]] |
|||
[[hu:AS–90]] |
|||
[[ms:AS-90]] |
|||
[[ja:AS-90]] |
|||
[[ru:AS-90]] |
|||
[[sv:AS-90]] |
|||
[[th:เอเอส-90]] |
|||
[[tr:AS-90]] |
|||
Wersja z 16:19, 16 lip 2024
| |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent |
VSEL |
| Typ pojazdu | |
| Trakcja |
gąsienicowa |
| Załoga |
5 osób |
| Historia | |
| Produkcja |
1992-1995 |
| Egzemplarze |
179 |
| Dane techniczne | |
| Silnik |
silnik wysokoprężny Cummins VTA 903T-660 o mocy 485 kW przy 2800 obr./min |
| Poj. zb. paliwa |
750 l[1] |
| Długość |
9,7 m (całkowita) |
| Szerokość |
3,3 m[2] |
| Wysokość |
3,0 m (całkowita) |
| Masa |
42 000 kg[2] |
| Moc jedn. |
11,55 kW/t[1] |
| Osiągi | |
| Prędkość |
57 km/h[2] |
| Zasięg pojazdu |
370 km[2] |
| Pokonywanie przeszkód | |
| Brody (głęb.) |
1,5 m[3] |
| Rowy (szer.) |
2,8 m[3] |
| Ściany (wys.) |
0,75 m[3] |
| Kąt podjazdu |
60°[3] |
| Dane operacyjne | |
| Uzbrojenie | |
| 1 x haubicoarmata kal. 155 mm L/39, 48 pocisków | |
| Użytkownicy | |
| Wielka Brytania, Ukraina | |
AS90 – brytyjska współczesna samobieżna armatohaubica kalibru 155 mm. Znajduje się na uzbrojeniu Armii Brytyjskiej od 1992 roku. Posiada lufę o długości względnej 39 kalibrów (L/39), z którą osiąga maksymalną donośność 30 km. Istnieje także wersja z lufą długości L/52, oznaczana marketingowo jako AS52 Braveheart. Jej licencyjną wersją pochodną jest polska AHS Krab.
Historia
W końcowym okresie zimnej wojny brytyjskie dywizje posiadały w zakresie artylerii samobieżnej przestarzałe lekkie haubice własnej konstrukcji Abbot kalibru 105 mm oraz cięższe amerykańskie M109A2 kalibru 155 mm[4]. Od lat 70. Wielka Brytania uczestniczyła wraz z RFN i Włochami w programie mającym na celu opracowanie nowoczesnego europejskiego działa samobieżnego SP-70 na podwoziu czołgu Leopard 1, który borykał się jednak z rozbieżnościami zdań partnerów i ostatecznie nie doprowadził do powstania modelu produkcyjnego[4]. Brytyjskie zakłady Vickers Shipbuilding and Engineering (VSEL) w tym czasie oferowały na eksport własny system wieżowy tego kalibru GBT-155, przeznaczony do instalowania na różnych podwoziach czołgów, który jednak nie zyskał zamówień[4].
W 1986 roku Wielka Brytania, chcąc uniknąć dominacji firm niemieckich, wycofała się z programu SP-70[4]. Rozpisano jednocześnie własny konkurs na nową haubicę samobieżną mającą zastąpić Abbota[5]. W tym czasie już od 1985 roku trwały w zakładach VSEL prace z własnej inicjatywy nad skonstruowaniem takiego pojazdu[1]. Dla polepszenia funkcjonalności systemu konstruktorzy zdecydowano się na zastosowanie wyspecjalizowanego podwozia z przedziałem bojowym z tyłu, zamiast podwozia czołgu jak GBT-155 i SP-70[1]. Podwozie takie opracowano we współpracy z brazylijską firmą VERB, mając nadzieje na późniejszy eksport[1]. Efektem tych prac była armatohaubica samobieżna AS90, której prototyp przedstawiono w czerwcu 1986 roku[1]. Nazwa była skrótem od Artillery System for the 1990s – system artyleryjski na lata 90[5]. Od 1987 roku prowadzono próby wojskowe pojazdu i wnoszono ulepszenia do jego konstrukcji[3]. W czerwcu 1989 roku AS90 wygrała konkurs na działo samobieżne dla Armii Brytyjskiej, pokonując przystosowany do wymagań brytyjskich nowy wariant amerykańskiego M109 (M109UK) i konstrukcję Vickers Defence Systems VSP-91[3]. Zamówiono dla armii w spółce VSEL dostawę 179 pojazdów wraz z opcją na 50 dalszych, która nie została jednak zrealizowana[3]. Wartość kontraktu wynosiła 300 milionów funtów[5]. W maju 1992 roku działo AS90 z lufą o długości L/39 (39 kalibrów) zostało oficjalnie przyjęte na uzbrojenie British Army[3].
Już w 1987 roku zaprojektowano dłuższą lufę o długości L/52, pozwalającą na zwiększenie zasięgu maksymalnie do 40 km przy amunicji z gazogeneratorem, a w 1994 roku opracowano AS90 z takim działem, oznaczonym ERO (Extended Range Ordnance)[6]. 106 takich luf zostało zamówione na wymianę dotychczasowych luf w miarę ich zużywania, począwszy od 2000 roku[6]. Miały też być zastosowane modułowe ładunki miotające (MCS), lecz program ich rozwoju napotkał w Wielkiej Brytanii na trudności[5]. Ostatecznie program wymiany luf w AS90 został anulowany[7].
Wariant z lufą L/52 był oferowany także na eksport pod oznaczeniem AS52 lub AS90 Braveheart[8]. W 1999 roku licencję na system wieżowy AS90 Braveheart sprzedano polskiej Hucie Stalowa Wola, gdzie posłużyła do skonstruowania działa samobieżnego Krab – przy tym strona brytyjska sprzedała również oprzyrządowanie do produkcji wież i HSW stała się jedyną bazą dla ich ewentualnej dalszej produkcji[8]. W tym czasie nie prowadzono już produkcji tych dział w Wielkiej Brytanii. Producent prowadził jednak dalsze prace rozwojowe i modernizacyjne. W grudniu 1998 roku podpisano z producentem umowę na modernizację poziomu MLI A, obejmującą między innymi wyposażenie w zimowe i tropikalne zestawy eksploatacyjne, automatyczną korekcję ugięcia lufy, modernizację elektroniki i wyposażenie w GPS[9]. Przy tym, na skutek przejęcia zakładów VSEL, producentem dział stał się koncern GEC Marconi, od 1999 roku przekształcony w BAE Systems[8]. Producent proponował także w ramach modernizacji opracowanie całkowicie zmechanizowanego systemu ładowania pocisków, systemu chłodzenia lufy i dodatkowego opancerzenia wieży od góry[9].
Użycie
W Armii Brytyjskiej AS90 używane są w pułkach, składających się z czterech baterii po osiem dział[3]. Pierwszy pułk AS90 osiągnął gotowość operacyjną w 1993 roku[3]. W 1994 roku bateria dział potwierdziła swoje walory w pięciotygodniowym pokazie niezawodności w służbie (In-Service Reliability Demonstration), wystrzeliwując 11 200 pocisków[3]. Ostatnie ze 179 zamówionych dostarczono w 1995 roku[6].
Chrzest bojowy AS90 przeszły w działaniach w ramach kontyngentu IFOR w byłej Jugosławii[6]. W 2003 roku wzięły udział w II wojnie w Zatoce Perskiej[10]. W ramach redukcji armii liczba dział AS90 w służbie brytyjskiej następnie spadała i w 2008 roku było ich 134, a w 2015 roku 117[11]. W 2016 roku w służbie pozostało 89 AS90 i taki stan utrzymał się przynajmniej do 2022 roku[12]. W 2021 roku haubice AS90 były na wyposażeniu trzech pułków Royal Artillery i Royal Horse Artillery[10]. Przewiduje się, że pozostaną w służbie do 2032 roku[10].
Oryginalne działa AS90 nie zostały zakupione przez żadne kraje poza Wielką Brytanią, mimo oferowania ich na eksport. Zmodernizowany AS90 uczestniczył między innymi w 1993 roku w konkursie na działo samobieżne armii USA i był tam badany, lecz ostatecznie zdecydowano się na modernizację dział M109 do standardu A6 Paladin[6]. W latach 1994–1996 w krajach Bliskiego Wschodu, między innymi w Kuwejcie promowano bezskutecznie pustynną modyfikację Desert AS90[6]. Przedstawiano też na eksport sam system wieżowy AS90, który mógł być zamontowany na podwoziu czołgu w zależności od preferencji nabywcy – taki pojazd z wieżą na podwyższonej nadbudówce montowanej na podwoziu czołgu rodziny T-72 proponowano w 1994 roku bezskutecznie Indiom[2]. Powiodła się natomiast sprzedaż licencji na system wieżowy AS90 Braveheart Polsce, gdzie posłużył do skonstruowania polskiej armatohaubicy AHS Krab, osadzonej na innym podwoziu i wyposażonej w polski system kierowania ogniem[8].
W kwietniu 2022 roku pojawiły się informacje o możliwym przekazaniu pojazdów AS90 Ukrainie w związku z rosyjską inwazją, lecz sekretarz obrony Ben Wallace 25 kwietnia zdementował plany ich wysłania, wyrażając zamiar przekazania bardziej mobilnej artylerii[13]. Mimo to, 14 stycznia 2023 roku poinformowano, że Ukrainie zostanie przekazane około 30 AS90[14].
Opis
AS90 jest polowym działem samobieżnym. Załogę pojazdu tworzy pięć osób: dowódca, celowniczy, dwóch ładowniczych i kierowca[15]. Kierowca zajmuje miejsce w kadłubie, reszta załogi w wieży[15].
Kadłub i wieża
Kadłub AS90 jest wykonany ze spawanych płyt ze stali pancernej grubości do 17 mm, chroniąc przed pociskami z broni maszynowej i odłamkami[1]. W przedniej części kadłuba znajduje się przedział napędowy, za nim po lewej stronie przedział kierowania[1]. Tylną część pojazdu zajmuje przedział bojowy nakryty obrotową wieżą, zaopatrzony w drzwi w tylnej ścianie kadłuba[1].
W przedziale kierowania stanowisko ma mechanik-kierowca, który zajmuje miejsce w pojeździe przez otwierany w lewo właz w stropie kadłuba; może też przedostać się na stanowisko z przedziału bojowego[1]. Podczas jazdy obserwuje teren za pomocą peryskopów, a w nocy peryskop może być zamieniony przez urządzenie noktowizyjne. Kierowca może też prowadzić pojazd z głową wysuniętą przez właz, po podniesieniu siedzenia[1].
Wieża jest spawana z płyt pancernych[1]. Po prawej stronie wieży znajduje się stanowisko celowniczego, a za nim dowódcy, oba zaopatrzone w siedzenia[3]. Dwóch ładowniczych, zajmujących stanowiska w lewej części wieży, mają składane siedzenia w przedziale bojowym[1]. Załoga zajmuje miejsce w wieży przez tylne drzwi do przedziału bojowego, prostokątny właz w lewej ścianie wieży i dwa owalne w jej stropie[1]. Prawy właz (dowódcy) ma kopułkę obserwacyjną, a drugi jarzmo do mocowania karabinu maszynowego[1]. Na ścianach wieży na zewnątrz znajduje się pięć metalowych zasobników na rzeczy osobiste załogi, a na jej tylnej ścianie zasobnik z aparaturą filtrowentylacyjną i klimatyzatorem oraz dodatkowe wyposażenie[1].
Uzbrojenie
W wieży znajduje się zasadnicze uzbrojenie wozu: haubicoarmata kalibru 155 mm produkcji zakładów Royal Ordnance w Nottingham[16]. Lufa haubicoarmaty ma długość 39 kalibrów i wyposażona jest w dwukomorowy hamulec wylotowy i przedmuchiwacz[16]. Zamek klinowy otwiera się do góry[16]. Kąt podniesienia w płaszczyźnie pionowej wynosi od -5 do +70°[1]. Elektryczne napędy wieży zapewniają prędkość obrotu i podniesienia działa 10°/s[16]. Maksymalna długość odrzutu działa wynosi 800 mm[16].
Haubicoarmata AS90 jest ładowana częściowo ręcznie, ze wspomaganiem automatycznym. Z tyłu wieży znajduje się zautomatyzowany czterosegmentowy magazyn 31 pocisków, który podaje na środek wybrany pocisk[16]. Jest on przekładany przez ładowniczego na ramię podajnika STA (shell transfer arm), które następnie ustawia się równolegle do osi lufy, po czym pocisk jest przemieszczany automatycznie w bok na korytko dosyłacza w osi lufy, skąd dosyłacz wsuwa go do komory nabojowej[16]. Drugi ładowniczy umieszcza następnie w komorze nabojowej ładunek miotający w woreczku, po czym ręcznie pobierana jest spłonka z 12-komorowego magazynka w bloku zamka[16]. W kadłubie umieszczone jest dodatkowe 17 pocisków – łączny zapas amunicji wynosi 48[1]. Ładunki miotające przechowywane są w niszy wieży nad magazynem pocisków i w kadłubie[17]. Szybkostrzelność maksymalna wynosi 3 strzały w ciągu pierwszych 10 sekund, 18 strzałów w ciągu 3 minut lub 2 strzały na minutę przy prowadzeniu ognia ciągłego[16]. Dla serii trzystrzałowej pierwszy pocisk ładuje się do komory nabojowej, drugi czeka na korytku dosyłacza, a trzeci na STA[16].
AS90 może wystrzeliwać dowolne granaty artyleryjskie w standardowym kalibrze NATO równym 155 mm. Donośność granatów zwykłych przy lufie długości L/39 dochodzi do 25 km, z gazogeneratorem 30 km[2]. W listopadzie 2007 roku brytyjskie Ministerstwo Obrony zamówiło w Niemczech amunicję samocelującą BSFM o donośności 22,5 km, przenoszącą dwa podpociski opadające na spadochronach i atakujące cele opancerzone[10]. W 2010 roku przeprowadzono udane próby wystrzeliwania amerykańskich pocisków korygowanych Excalibur[5].
System kierowania ogniem i wyposażenie
Głównym sposobem wskazywania celu jest przekazywanie współrzędnych z dowództwa baterii, który to proces nie został zautomatyzowany[3]. Celowniczy uzyskuje informacje na wyświetlaczu LDU (Layer Display Unit) i wprowadza dane cyfrowe do układu wykonawczego, a do zgrubnego naprowadzania może użyć joysticka[3]. Działo dysponuje automatycznym komputerowym system celowania AGLS (Automatic Gun Laying System), sterującym mechanizmami wieży, łączącym operacje orientowania pojazdu w terenie, nadawanie lufie kierunku i kąta podniesienia[3]. Celowniczy ma również celownik optyczny firmy AVIMO do strzelania ogniem na wprost na odległość do 2 km[3].
Dowiązanie topograficzne pojazdu dokonywane jest autonomicznie za pomocą systemu orientacji dynamicznej (nawigacji lądowej) DRU (Dynamic Reference Unit), cechującego się dużą dokładnością i opartego o żyroskop laserowy[3]. Podczas modernizacji MLI A dla zwiększenia dokładności topodowiązania dodano ponadto odbiornik GPS[9]. Podczas modernizacji MLI A dodano również wielofunkcyjny monitor dowódcy CDU (Commander Display Unit)[9]. Standardowe wyposażenie stanowi radarowy miernik prędkości wylotowej pocisków montowany u nasady lufy[3].
Napęd i układ jezdny
Napęd AS90 stanowi amerykański 8-cylindrowy (V8) czterosuwowy wysokoprężny silnik Cummins VTA 903T-660 o pojemności 14,8 litra i mocy 485 kW (659 KM) przy 2800 obr./min[1]. Silnik sprzężony jest z niemiecką automatyczną przekładnią ZF LSG2000, z czterema biegami do przodu i dwoma do tyłu[1]. Wymiana całego zblokowanego zespołu napędowego w warunkach polowych zajmuje godzinę[1]. Gąsienice są niemieckiej firmy Diehl[1]. Dla zasilania aparatury na postoju pojazd ma w przedniej części przedziału bojowego pomocniczy silnik wysokoprężny[1].
AS90 posiada niezależne zawieszenie hydropneumatyczne, z sześcioma parami kół jezdnych[1]. Koła jezdne są podwójne. Każde z kół jest połączone za pomocą wahacza z siłownikiem hydropneumatycznym. Napęd z silnika jest przekazywany na znajdujące się w przedniej części pojazdu koła napędowe. Z tyłu pojazdu znajdują się koła napinające z hydraulicznym układem automatycznej regulacji napięcia gąsienic[1]. Koła wykonane są ze stopu aluminium[1].
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Szulc 1999 ↓, s. 12.
- ↑ a b c d e f g h Szulc 1999 ↓, s. 17.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Szulc 1999 ↓, s. 14.
- ↑ a b c d Szulc 1999 ↓, s. 11.
- ↑ a b c d e AS90 Braveheart 155mm - Self Propelled Howitzer. Global Security, 21 lutego 2019. (ang.).
- ↑ a b c d e f Szulc 1999 ↓, s. 16.
- ↑ Christopher Foss: UK artillery seeks greater range and accuracy. shephardmedia.com, 21 września 2022. [dostęp 2022-10-01]. (ang.).
- ↑ a b c d Kiński 2001 ↓, s. 10-11.
- ↑ a b c d Szulc 1999 ↓, s. 15-16.
- ↑ a b c d AS90 Braveheart 155mm Self-Propelled Howitzer. Army Technology, 18 lutego 2021. [dostęp 2022-10-01]. (ang.).
- ↑ „Vehicle & Aircraft Holdings within the scope of the Conventional Armed Forces in Europe Treaty Annual”. 2015 edition, s. 4, 23 kwietnia 2015. UK Ministry of Defence. (ang.).
- ↑ UK Ministry of Defence: UK armed forces equipment and formations 2022 - Worksheet 5. gov.uk, 29 września 2022. (ang.).
- ↑ Andrew Chuter: ‘The race is on’: Britain moves to get heavy artillery to Ukraine. Defensenews.com, 25 kwietnia 2022. (ang.).
- ↑ Adam M. Maciejewski, Brytyjskie haubicoarmaty AS90 dla Ukrainy [online], ZBiAM, 16 stycznia 2023.
- ↑ a b Szulc 1999 ↓, s. 12-14.
- ↑ a b c d e f g h i j Szulc 1999 ↓, s. 13.
- ↑ Szulc 1999 ↓, s. 12-13.
Bibliografia
- Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej (od połowy XIX wieku). Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994, s. 16-17. ISBN 83-86028-01-7.
- Andrzej Kiński. Debiut Kraba. „Nowa Technika Wojskowa”. Nr 7/2001, s. 9–15, lipiec 2001. Warszawa: Magnum-X. ISSN 1230-1655.
- Tomasz Szulc. Brytyjskie działo samobieżne AS90. „Nowa Technika Wojskowa”. nr 3/99, s. 11-17, 1999. ISSN 1230-1655.
| Czołgi | |
|---|---|
| Czołgi lekkie i pojazdy rozpoznawcze | |
| Transportery opancerzone | |
| Bojowe wozy piechoty | |
| Niszczyciele czołgów | |
| Działa samobieżne | |
| Inne pojazdy | |
| Pojazdy inżynieryjne |
