[go: nahoru, domu]

Przejdź do zawartości

Kanopos: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Szoltys-bot (dyskusja | edycje)
m bot poprawia martwe linki zewnętrzne
PBbot (dyskusja | edycje)
wstawienie {{Kontrola autorytatywna}}
 
(Nie pokazano 3 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 20: Linia 20:
|www =
|www =
}}
}}
'''Kanopos''' ({{greka|Κάνωπος}} ''Kanopos'' lub {{greka|Κάνωβος}} ''Kanobos'', {{łac.|Canopus}}) – starożytne miasto na śródziemnomorskim wybrzeżu Egiptu, w północno-zachodniej delcie, niedaleko Heracleum<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII) | wydawca = Harvard University Press, William Heinemann Ltd. | miejsce = Cambridge Mass., Londyn | data = 1967 | seria = Loeb Classical Library | strony = 13 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/12/mode/2up}}</ref>. Obecnie [[Abu Kir]] leżące ok. 25 km na północny wschód od Aleksandrii<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = W.W.How, J.Wells | tytuł = A Commentary on Herodotus (II.15) | wydawca = Project Gutenberg | data = 2008 | url = http://archive.org/stream/acommentaryonher24146gut/24146-pdf#page/n185/mode/2up}}</ref>.
'''Kanopos''' ({{greka|Κάνωπος}} ''Kanopos'' lub {{greka|Κάνωβος}} ''Kanobos'', {{łac.|Canopus}}) – starożytne miasto na śródziemnomorskim wybrzeżu Egiptu, w północno-zachodniej delcie, niedaleko Heracleum<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII) | wydawca = Harvard University Press, William Heinemann Ltd. | miejsce = Cambridge Mass., Londyn | data = 1967 | seria = Loeb Classical Library | strony = 13 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/12/mode/2up}}</ref>. Obecnie [[Abu Kir]] leżące ok. 25 km na północny wschód od Aleksandrii<ref>{{Cytuj książkę |imię=W.W. |nazwisko=How|imię2=J. |nazwisko2=Wells| tytuł = A Commentary on Herodotus (II.15) | wydawca = Project Gutenberg | data = 2008 | url = http://archive.org/stream/acommentaryonher24146gut/24146-pdf#page/n185/mode/2up}}</ref>.


Według greckiej legendy zostało założone przez króla spartańskiego [[Menelaos]]a, który wracając spod Troi stracił u wybrzeży Egiptu nawigatora jednego ze swoich okrętów Kanoposa<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Annals of Tacitus Book I-VI. An English Translation with Introduction, Notes and Maps by G.G.Ramsay | wydawca = John Murray | miejsce = Londyn | data = 1904 | strony = 160-161 | url = http://archive.org/stream/cu31924071188753#page/n247/mode/2up}}</ref> (Tacyt, ''Roczniki'' II.60).
Według greckiej legendy zostało założone przez króla spartańskiego [[Menelaos]]a, który wracając spod [[Troja|Troi]] stracił u wybrzeży Egiptu nawigatora jednego ze swoich okrętów Kanoposa<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Annals of Tacitus Book I-VI. An English Translation with Introduction, Notes and Maps by G.G.Ramsay | wydawca = John Murray | miejsce = Londyn | data = 1904 | strony = 160-161 | url = http://archive.org/stream/cu31924071188753#page/n247/mode/2up}}</ref> (Tacyt, ''Roczniki'' II.60).


== Kanopos w czasach przedgreckich ==
== Kanopos w czasach przedgreckich ==
Obok etymologii legendarnej istnieje teoria zakładająca, że nazwa wywodzi się od imienia boga czczonego w mieście jeszcze w czasach staroegipskich<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Natural History of Pliny Vol.1 Translated with Notes and Illustrations by J.Bostock and H.T.Riley | wydawca = Henry G. Bohn | miejsce = Londyn | data = 1855 | strony = 420 | url = http://archive.org/stream/naturalhistoryof1855plin#page/420/mode/2up}}</ref>. Jego położenie wraz z [[Peluzjum]] i Cercasorus wykorzystane zostało przez [[Herodot]]a do opisania granic delty<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Herodotus | tytuł = The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.15) | wydawca = Harvard University Press | miejsce = Cambridge | data = 1920 | url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.%202.15&lang=original}}</ref> (''Dzieje'' II.15). Miasto było również głównym egipskim portem do czasów budowy Aleksandrii. Od Kanopos pochodziła nazwa najbardziej wysuniętej na zachód odnogi i ujścia Nilu, przez które musiał przepływać każdy statek handlowy wpływający z otwartego morza<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Herodotus | tytuł = The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.179) | url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.%202.179&lang=original}}</ref> (''Dzieje'' II.179). W trakcie prac archeologicznych, w mieście znaleziono naczynia przypominające słoje z przykrywką w kształcie głowy ludzkiej lub zwierzęcej<ref name="Dictionary">{{cytuj książkę | tytuł = Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology (pod red. W.Smitha) | wydawca = Little, Brown and Co. | miejsce = Boston | data = 1867 | strony = 595| nazwisko r = L.Schmitz | rozdział = Canobus | url = http://web.archive.org/web/20060101174624/http://www.ancientlibrary.com:80/smith-bio/0604.html}}</ref> (zawierały wnętrzności zmumifikowanych zmarłych, od nazwy miasta pojemniki nazwano [[kanopy|kanopami]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = M.L.Bierbrier | tytuł = Historical Dictionary of Ancient Egypt | wydawca = The Scarecrow Press, Inc. | miejsce = Lanham, Toronto, Plymouth | data = 2008 | seria = Historical Dictionaries of Ancient Civilizations and Historical Eras, No. 22 | strony = 44 | isbn = 978-0-8108-5794-0}}</ref>).
Obok etymologii legendarnej istnieje teoria zakładająca, że nazwa wywodzi się od imienia boga czczonego w mieście jeszcze w czasach staroegipskich<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Natural History of Pliny Vol.1 Translated with Notes and Illustrations by J.Bostock and H.T.Riley | wydawca = Henry G. Bohn | miejsce = Londyn | data = 1855 | strony = 420 | url = http://archive.org/stream/naturalhistoryof1855plin#page/420/mode/2up}}</ref>. Jego położenie wraz z [[Peluzjum]] i Cercasorus wykorzystane zostało przez [[Herodot]]a do opisania granic delty<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Herodotus | tytuł = The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.15) | wydawca = Harvard University Press | miejsce = Cambridge | data = 1920 | url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.%202.15&lang=original}}</ref> (''Dzieje'' II.15). Miasto było również głównym egipskim portem do czasów budowy Aleksandrii. Od Kanopos pochodziła nazwa najbardziej wysuniętej na zachód odnogi i ujścia Nilu, przez które musiał przepływać każdy statek handlowy wpływający z otwartego morza<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Herodotus | tytuł = The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.179) | url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.%202.179&lang=original}}</ref> (''Dzieje'' II.179). W trakcie prac archeologicznych, w mieście znaleziono naczynia przypominające słoje z przykrywką w kształcie głowy ludzkiej lub zwierzęcej<ref name="Dictionary">{{cytuj książkę | tytuł = Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology (pod red. W.Smitha) | wydawca = Little, Brown and Co. | miejsce = Boston | data = 1867 | strony = 595|imię r=L. | nazwisko r = Schmitz | rozdział = Canobus | url = http://web.archive.org/web/20060101174624/http://www.ancientlibrary.com:80/smith-bio/0604.html}}</ref> (zawierały wnętrzności zmumifikowanych zmarłych, od nazwy miasta pojemniki nazwano [[kanopy|kanopami]]<ref>{{Cytuj książkę |imię=M.L. | nazwisko = Bierbrier | tytuł = Historical Dictionary of Ancient Egypt | wydawca = The Scarecrow Press, Inc. | miejsce = Lanham, Toronto, Plymouth | data = 2008 | seria = Historical Dictionaries of Ancient Civilizations and Historical Eras, No. 22 | strony = 44 | isbn = 978-0-8108-5794-0}}</ref>).


== Okres grecko-rzymski ==
== Okres grecko-rzymski ==
W okresie hellenistycznym jedno z głównych miejsc kultu [[Serapis]]a, według [[Strabon]]a znane z licznych uzdrowień<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII) | strony = 63 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/62/mode/2up}}</ref> (''Geografia'' XVII.1.17). W 238 p.n.e. za rządów [[Ptolemeusz III Euergetes|Ptolemeusza III Euergetesa]] odbył się tu synod egipskich kapłanów, który skutkował wydaniem tzw. [[Dekret z Kanopos|Dekretu z Kanopos]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/texts/canopus_decree.htm | tytuł = The Canopus Decree | praca = Ancient Egyptian texts | opublikowany = reshafim.org.il | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Records of the Past Being English Translations of the Assyrians and Egyptians Monuments (Vol.VIII) | wydawca = Samuel Bagster and Sons | miejsce = Londyn | data = 1874-1881 | strony = 81 | rozdział = Decree of Canopus translated by S.Birch | url = http://archive.org/stream/recordsofpastbei08sociiala#page/80/mode/2up}}</ref> reformującego kalendarz w sposób uwzględniający rok przestępny<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.tyndalehouse.com/Egypt/ptolemies/chron/egyptian/chron_eg_anl_canopus.htm | tytuł = The Canopic reform | praca = Egyptian Dates | opublikowany = tyndalehouse.com | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref>. Dzięki pracom archeologicznym odkryto stelę z zapisem dekretu w dwóch językach egipskim i greckim oraz trzech zapisach [[hieroglify|hieroglificznym]], [[demotyka|demotycznym]] i greckim, stanowiącą obok [[Kamień z Rosetty|Kamienia z Rosetty]] podstawę do odczytania pisma egipskiego<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.sacred-texts.com/egy/trs/trs01.htm | tytuł = The Rosetta Stone and the Stele of Canopus | praca = Internet Sacred Texts Archive | opublikowany = sacred-texts.com | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref>.
W okresie hellenistycznym jedno z głównych miejsc kultu [[Serapis]]a, według [[Strabon]]a znane z licznych uzdrowień<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII) | strony = 63 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/62/mode/2up}}</ref> (''Geografia'' XVII.1.17). W 238 p.n.e. za rządów [[Ptolemeusz III Euergetes|Ptolemeusza III Euergetesa]] odbył się tu synod egipskich kapłanów, który skutkował wydaniem tzw. [[Dekret z Kanopos|Dekretu z Kanopos]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/texts/canopus_decree.htm | tytuł = The Canopus Decree | praca = Ancient Egyptian texts | opublikowany = reshafim.org.il | język = en | data dostępu = 2013-08-04 | archiwum = https://web.archive.org/web/20190129043913/http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/texts/canopus_decree.htm | zarchiwizowano = 2019-01-29 }}</ref><ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Records of the Past Being English Translations of the Assyrians and Egyptians Monuments (Vol.VIII) | wydawca = Samuel Bagster and Sons | miejsce = Londyn | data = 1874-1881 | strony = 81 | rozdział = Decree of Canopus translated by S.Birch | url = http://archive.org/stream/recordsofpastbei08sociiala#page/80/mode/2up}}</ref> reformującego kalendarz w sposób uwzględniający rok przestępny<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.tyndalehouse.com/Egypt/ptolemies/chron/egyptian/chron_eg_anl_canopus.htm | tytuł = The Canopic reform | praca = Egyptian Dates | opublikowany = tyndalehouse.com | język = en | data dostępu = 2013-08-04 | archiwum = https://web.archive.org/web/20110201063320/http://www.tyndalehouse.com/Egypt/ptolemies/chron/egyptian/chron_eg_anl_canopus.htm | zarchiwizowano = 2011-02-01 }}</ref>. Dzięki pracom archeologicznym odkryto stelę z zapisem dekretu w dwóch językach egipskim i greckim oraz trzech zapisach [[hieroglify|hieroglificznym]], [[demotyka|demotycznym]] i greckim, stanowiącą obok [[Kamień z Rosetty|Kamienia z Rosetty]] podstawę do odczytania pisma egipskiego<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.sacred-texts.com/egy/trs/trs01.htm | tytuł = The Rosetta Stone and the Stele of Canopus | praca = Internet Sacred Texts Archive | opublikowany = sacred-texts.com | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref>.


W literaturze rzymskiej Kanopos było opisywane jako miejsce wystawnego trybu życia oraz przysłowiowej niemoralności i złego prowadzenia<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo... | strony = 61 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/60/mode/2up}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://en.wikisource.org/wiki/Moral_letters_to_Lucilius/Letter_51 | tytuł = Letter 51. On Baiae and morals | nazwisko = [[Seneka Młodszy|Seneca]] | praca = Moral letters to Lucilius | opublikowany = en.wikisource.org | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://en.wikisource.org/wiki/Satire_6 | tytuł = Satire VI | nazwisko = Juvenal | praca = Satires by Juvenal, translated by G. G. Ramsay | opublikowany = en.wikisource.org | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref> (Strabo ''Geografia'' XVII.1.16, [[Seneka Młodszy|Seneka]] ''List 51. do Lucjusza'', [[Juwenalis]] ''Satyra VI''). W pierwszej połowie II wieku n.e. cesarz [[Hadrian]] kazał wybudować sobie [[Willa Hadriana|willę w Tivoli]], w której basen i Serapejon zostały wybudowane na wzór kanopijskich<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = N. Grimal | tytuł = Dzieje starożytnego Egiptu | wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | data = 2004 | strony = 394 | isbn = 83-06-02917-8}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://stuff.mit.edu/afs/athena/course/21/21h.405/www/hadrian/Hadrian's%20Villa/Canopus.html | tytuł = The Canopus | praca = Welcome to Hadrian's Villa | opublikowany = stuff.mit.edu | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref>.
W literaturze rzymskiej Kanopos było opisywane jako miejsce wystawnego trybu życia oraz przysłowiowej niemoralności i złego prowadzenia<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Gography of Strabo... | strony = 61 | url = http://archive.org/stream/geographyofstrab08strauoft#page/60/mode/2up}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://en.wikisource.org/wiki/Moral_letters_to_Lucilius/Letter_51 | tytuł = Letter 51. On Baiae and morals | nazwisko = [[Seneka Młodszy|Seneca]] | praca = Moral letters to Lucilius | opublikowany = en.wikisource.org | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://en.wikisource.org/wiki/Satire_6 | tytuł = Satire VI | nazwisko = Juvenal | praca = Satires by Juvenal, translated by G. G. Ramsay | opublikowany = en.wikisource.org | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref> (Strabo ''Geografia'' XVII.1.16, [[Seneka Młodszy|Seneka]] ''List 51. do Lucjusza'', [[Juwenalis]] ''Satyra VI''). W pierwszej połowie II wieku n.e. cesarz [[Hadrian]] kazał wybudować sobie [[Willa Hadriana|willę w Tivoli]], w której basen i [[Serapejon]] zostały wybudowane na wzór kanopijskich<ref>{{Cytuj książkę |imię=N. | nazwisko = Grimal | tytuł = Dzieje starożytnego Egiptu | wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | data = 2004 | strony = 394 | isbn = 83-06-02917-8}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://stuff.mit.edu/afs/athena/course/21/21h.405/www/hadrian/Hadrian's%20Villa/Canopus.html | tytuł = The Canopus | praca = Welcome to Hadrian's Villa | opublikowany = stuff.mit.edu | język = en | data dostępu = 2013-08-04}}</ref>.


== Przypisy ==
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Przypisy}}

{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:Miasta w starożytnym Egipcie]]
[[Kategoria:Miasta w starożytnym Egipcie]]

Aktualna wersja na dzień 09:39, 9 sty 2023

Kanopos
Κάνωπος
ilustracja
Państwo

 Egipt

Położenie na mapie Egiptu
Mapa konturowa Egiptu, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Kanopos”
Ziemia31°18′12″N 30°05′00″E/31,303333 30,083333

Kanopos (stgr. Κάνωπος Kanopos lub stgr. Κάνωβος Kanobos, łac. Canopus) – starożytne miasto na śródziemnomorskim wybrzeżu Egiptu, w północno-zachodniej delcie, niedaleko Heracleum[1]. Obecnie Abu Kir leżące ok. 25 km na północny wschód od Aleksandrii[2].

Według greckiej legendy zostało założone przez króla spartańskiego Menelaosa, który wracając spod Troi stracił u wybrzeży Egiptu nawigatora jednego ze swoich okrętów Kanoposa[3] (Tacyt, Roczniki II.60).

Kanopos w czasach przedgreckich

[edytuj | edytuj kod]

Obok etymologii legendarnej istnieje teoria zakładająca, że nazwa wywodzi się od imienia boga czczonego w mieście jeszcze w czasach staroegipskich[4]. Jego położenie wraz z Peluzjum i Cercasorus wykorzystane zostało przez Herodota do opisania granic delty[5] (Dzieje II.15). Miasto było również głównym egipskim portem do czasów budowy Aleksandrii. Od Kanopos pochodziła nazwa najbardziej wysuniętej na zachód odnogi i ujścia Nilu, przez które musiał przepływać każdy statek handlowy wpływający z otwartego morza[6] (Dzieje II.179). W trakcie prac archeologicznych, w mieście znaleziono naczynia przypominające słoje z przykrywką w kształcie głowy ludzkiej lub zwierzęcej[7] (zawierały wnętrzności zmumifikowanych zmarłych, od nazwy miasta pojemniki nazwano kanopami[8]).

Okres grecko-rzymski

[edytuj | edytuj kod]

W okresie hellenistycznym jedno z głównych miejsc kultu Serapisa, według Strabona znane z licznych uzdrowień[9] (Geografia XVII.1.17). W 238 p.n.e. za rządów Ptolemeusza III Euergetesa odbył się tu synod egipskich kapłanów, który skutkował wydaniem tzw. Dekretu z Kanopos[10][11] reformującego kalendarz w sposób uwzględniający rok przestępny[12]. Dzięki pracom archeologicznym odkryto stelę z zapisem dekretu w dwóch językach egipskim i greckim oraz trzech zapisach hieroglificznym, demotycznym i greckim, stanowiącą obok Kamienia z Rosetty podstawę do odczytania pisma egipskiego[13].

W literaturze rzymskiej Kanopos było opisywane jako miejsce wystawnego trybu życia oraz przysłowiowej niemoralności i złego prowadzenia[14][15][16] (Strabo Geografia XVII.1.16, Seneka List 51. do Lucjusza, Juwenalis Satyra VI). W pierwszej połowie II wieku n.e. cesarz Hadrian kazał wybudować sobie willę w Tivoli, w której basen i Serapejon zostały wybudowane na wzór kanopijskich[17][18].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII). Cambridge Mass., Londyn: Harvard University Press, William Heinemann Ltd., 1967, s. 13, seria: Loeb Classical Library.
  2. W.W. How, J. Wells: A Commentary on Herodotus (II.15). Project Gutenberg, 2008.
  3. The Annals of Tacitus Book I-VI. An English Translation with Introduction, Notes and Maps by G.G.Ramsay. Londyn: John Murray, 1904, s. 160-161.
  4. The Natural History of Pliny Vol.1 Translated with Notes and Illustrations by J.Bostock and H.T.Riley. Londyn: Henry G. Bohn, 1855, s. 420.
  5. Herodotus: The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.15). Cambridge: Harvard University Press, 1920.
  6. Herodotus: The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II.179).
  7. L. Schmitz: Canobus. W: Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology (pod red. W.Smitha). Boston: Little, Brown and Co., 1867, s. 595.
  8. M.L. Bierbrier: Historical Dictionary of Ancient Egypt. Lanham, Toronto, Plymouth: The Scarecrow Press, Inc., 2008, s. 44, seria: Historical Dictionaries of Ancient Civilizations and Historical Eras, No. 22. ISBN 978-0-8108-5794-0.
  9. The Gography of Strabo with an English Translation by H.L.Jones (Vol.VIII). s. 63.
  10. The Canopus Decree. [w:] Ancient Egyptian texts [on-line]. reshafim.org.il. [dostęp 2013-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-29)]. (ang.).
  11. Decree of Canopus translated by S.Birch. W: Records of the Past Being English Translations of the Assyrians and Egyptians Monuments (Vol.VIII). Londyn: Samuel Bagster and Sons, 1874-1881, s. 81.
  12. The Canopic reform. [w:] Egyptian Dates [on-line]. tyndalehouse.com. [dostęp 2013-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-01)]. (ang.).
  13. The Rosetta Stone and the Stele of Canopus. [w:] Internet Sacred Texts Archive [on-line]. sacred-texts.com. [dostęp 2013-08-04]. (ang.).
  14. The Gography of Strabo.... s. 61.
  15. Seneca: Letter 51. On Baiae and morals. [w:] Moral letters to Lucilius [on-line]. en.wikisource.org. [dostęp 2013-08-04]. (ang.).
  16. Juvenal: Satire VI. [w:] Satires by Juvenal, translated by G. G. Ramsay [on-line]. en.wikisource.org. [dostęp 2013-08-04]. (ang.).
  17. N. Grimal: Dzieje starożytnego Egiptu. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2004, s. 394. ISBN 83-06-02917-8.
  18. The Canopus. [w:] Welcome to Hadrian's Villa [on-line]. stuff.mit.edu. [dostęp 2013-08-04]. (ang.).