Raoul Wallenberg: Różnice pomiędzy wersjami

Raoul Wallenberg

Zdjęcie paszportowe Wallenberga z lipca 1944 roku
Data i miejsce urodzenia	4 sierpnia 1912 Kappsta, Lidingö, Szwecja
Data i miejsce śmierci	prawdopodobnie 16 lipca 1947 prawdopodobnie ZSRR
Rodzaj działalności	Dyplomata
Sekretarz
Przynależność	Ambasada Szwedzka na Węgrzech
Okres urzędowania	od 9 lipca 1944 do 17 stycznia 1945
Odznaczenia
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Strona internetowa

Raoul Wallenberg (ur. 4 sierpnia 1912 w Lidingö, zm. prawdopodobnie 16 lipca 1947 w ZSRR) – szwedzki architekt, przedsiębiorca i dyplomata.

Życiorys

Dzieciństwo i lata szkolne

Urodził się w rodzinie szwedzkich bankierów i przemysłowców, jego ojcem był Raoul Oscar Wallenberg, oficer marynarki wojennej, zmarły na raka trzy miesiące przed narodzinami syna, i Maria „Maj” Sofia Wising. W latach 1931–1935 studiował architekturę w USA na uniwersytecie w Michigan. Nauczył się tam trzech języków: angielskiego, niemieckiego i francuskiego. Po uzyskaniu dyplomu wrócił do Szwecji, jednak uprawnienia, jakie zdobył w Stanach Zjednoczonych, nie pozwalały mu pracować jako architekt w Szwecji.

Działalność zawodowa

W 1936 rozpoczął działalność zawodową. Pracował w przedstawicielstwie handlowym w Kapsztadzie (ZPA) w firmie sprzedającej materiały budowlane, następnie w oddziale Holland Bank w Hajfie; tam pierwszy raz zetknął się z problematyką zbrodni nazistowskich popełnianych na Żydach.

Przez swojego wuja, Jacoba Wallenberga, Wallenberg poznał się z Kalmanem Lauerem – budapeszteńskim Żydem, który prowadził firmę specjalizującą się w imporcie i eksporcie jedzenia i delikatesów. W przeciągu ośmiu miesięcy Wallenberg stał się jej współwłaścicielem i międzynarodowym dyrektorem. Jednocześnie przez ten czas poznawał historie Żydów z terenów okupowanych przez nazistów i niemiecką biurokrację, co, w przyszłości, pozwoliło mu na uratowanie tylu istnień ludzkich.

Sekretarz ambasady szwedzkiej

Od okupacji Węgier przez Niemców w marcu 1944 w ciągu siedmiu tygodni Niemcy eksterminowali niemal pół miliona Żydów węgierskich. W lipcu rząd w Sztokholmie przygotował Wallenberga do wyjazdu do Węgier. Gdy przybył do Budapesztu 9 lipca 1944 jako sekretarz szwedzkiej ambasady, pozostała tam ok. 250-tysięczna gmina żydowska, która w 1944 została zagrożona eksterminacją ze strony Niemców. Akcję finansowali Amerykanie. Ratunku poszukiwano w ambasadach państw neutralnych, które udzielały Żydom pomocy poprzez przyznawanie obywatelstwa i paszportów, gwarantujących nietykalność. Wallenberg wystawił szwedzkie paszporty dla ok. 10 tys. Żydów. Około 300-400 osób zatrudnił w ambasadzie szwedzkiej. Żydów umieszczał w domach objętych immunitetem. Wallenberg zbudował sieć kontaktową dla Żydów, zorganizował opiekę lekarską i dystrybucję żywności. Zadbał też o stworzenie dla Żydów domów dziecka i domów opieki dla starców. Działania prowadzone były także przez innych pracowników ambasady Szwecji. Działania Wallenberga, w połączeniu ze staraniami Nuncjatury Apostolskiej w Budapeszcie, Szwedzkiego i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, doprowadziły do ocalenia ok. 100 tys. Żydów.

W styczniu 1945, kiedy Armia Czerwona była o krok od zdobycia Budapesztu, Wallenberg zamierzał przedostać się do Debreczyna. Chciał tam spotkać się z dowódcą frontu sowieckiego marszałkiem Rodionem Malinowskim, a potem wrócić do Szwecji. Do Debreczyna nie dotarł. Po drodze Szweda wraz z kierowcą zatrzymali sowieccy żołnierze 13 stycznia 1945. W studebakerze, którym jechali, sowieci znaleźli między 15 a 20 kg złota i biżuterii. Ładunek złota ukryty był w zbiorniku samochodu. Złoto było pretekstem tego, że Rosjanie nie poprzestali na przesłuchaniu, a za kilka dni aresztowali dyplomatę z neutralnego państwa. Młody dyplomata prosił, aby zawieziono go do dowództwa wojsk sowieckich. Miał tam nadzieję na przedstawienie planów na dalszą ochronę Żydów. Sowieci podejrzewali Wallenberga o współpracę z Niemcami, przypuszczając, że złoto pochodzi od nazistów, a dyplomata próbuje je ukryć przed Armią Czerwoną. Oprócz tego Sowieci podejrzewali Wallenberga o szpiegostwo na rzecz aliantów. Złoto i precjoza były własnością osób, które chciały ocalić swój dobytek, a których setki deponowały od jesieni 1944 swoje mienie w ambasadach państw neutralnych. Celem było ratowanie własności, aby nie wpadła ona w ręce Niemców lub Sowietów. Wallenberg i inni pracownicy ambasady Szwecji ocenili, że placówka nie była bezpieczna, dlatego Szwed chciał wywieźć najcenniejsze przedmioty (w rzeczywistości szwedzka placówka została splądrowana przez Sowietów trzykrotnie). Lars G:son Berg wspomina, że sejfy w ambasadzie wysadzono trotylem. Berg w 1949 wydał książkę o wydarzeniach w Budapeszcie, o rabunkach i gwałtach Niemców i Rosjan. Po dwóch tygodniach książka zniknęła z księgarń (ktoś wykupił cały nakład). Fakt posiadania przez Wallenberga złota, precjozów i dużej ilości gotówki w różnych walutach potwierdzają ochroniarz Wallenberga i jego kierowca. Faktem jest, że Wallenberg otrzymał pokaźne sumy na ratowanie Żydów z USA. Wallenberg, w związku z prowadzoną działalnością pomocową, miał także kontakty z SS. Mając na uwadze te fakty, na Wallenberga padły podejrzenia. Złoto, precjoza i walutę skonfiskował sowiecki aparat bezpieczeństwa. Wallenberg podjął także prace nad stworzeniem programu repatriacji i zatrudnienia deportowanych po wojnie.

Więzienie

17 stycznia 1945 został aresztowany przez NKWD pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Stanów Zjednoczonych i potajemnie wywieziony do Moskwy. Radzieckie MSZ poinformowało ambasadę szwedzką, że „podjęto środki mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa panu Raoulowi Wallenbergowi”. Wallenberg trafił do więzienia Łubianka, później zaś Lefortowo. Dla szwedzkiego MSZ informacje o złocie Wallenberga i walucie stały się żenujące. To spowodowało pasywność szwedzkiego MSZ wobec losów swojego rodaka w pierwszych latach po jego uprowadzeniu. Sprawą Wallenberga Szwedzi zaczęli interesować się od 1951. Od współwięźniów Wallenberga, którzy potem przedostali się na Zachód, wiadomo, że Wallenberg pozostawał w Moskwie do wiosny 1947, później najprawdopodobniej wysłano go na Syberię.

Według teorii węgierskiego historyka Christiana Ungvaryego zarzut szpiegostwa był wyłącznie pretekstem, podczas gdy w rzeczywistości Wallenberga aresztowano, ponieważ posiadał wiedzę na temat zbrodni katyńskiej. Tę koncepcję za wiarygodną uznawali także historycy zachodni, między innymi Alex Kershaw. Szwed wiedział o zbrodni katyńskiej, ponieważ miał wgląd w materiał dowodowy węgierskiego lekarza, prezesa Węgierskiej Izby lekarskiej – prof. Ferenca Orsósa, członka Międzynarodowej Komisji Lekarskiej badającej w 1943 sowiecki mord w Katyniu. Orsós prowadził w Katyniu sekcje zwłok i przesłał do Budapesztu obszerną dokumentację zbrodni i nawet czaszkę jednego z oficerów wydobytą z dołów śmierci. Gdy Sowieci zajęli Budapeszt, materiały zarekwirowano, a za Orsósem wysłano listy gończe i specjalne komando egzekutorów z NKWD. Orsós schronił się w Zachodniej Europie. Sowieci w bezsilności postanowili wyeliminować wszystkich, którzy znali wyniki jego badań w tym m.in. Wallenberga.

8 marca 1945 radzieckie radio podało informację, że Wallenberg został zabity w drodze do Debreczyna przez niemieckich lub węgierskich faszystów – było to kłamstwo, przyjęte ze sceptycyzmem przez opinię publiczną.

Niewyjaśniona śmierć

Mimo wysiłków szwedzkich dyplomatów, między innymi ambasadora w Moskwie, Staffana Söderbloma, nic nie było wiadomo o losie Wallenberga. W sierpniu 1947 radzieckie MSZ powiadomiło szwedzką ambasadę, że „Wallenberg nie przebywa na terenie Związku Radzieckiego i nie jest znany władzom radzieckim”.

Na Zachodzie sprawa wciąż pozostawała otwarta. W Budapeszcie zamówiono wykonanie pomnika Wallenberga, Albert Einstein poparł starania o nadanie mu pokojowej Nagrody Nobla. Pojawiali się ludzie, którzy twierdzili, że w moskiewskich więzieniach widzieli lub nawet przebywali w celi z Raoulem (Niemcy – Gustaw Richter i Horst Kitchmann, Włoch Claudio de Mohr). Według tego ostatniego, Wallenberg, posługując się „więziennym telegrafem” (stukanie w rury szczoteczką do zębów) wiosną 1947 powiadomił współwięźniów, że „zabierają go stąd”. Wysłano go do Workuty, jednak w ciągu kolejnych lat był często przenoszony do innych sowieckich łagrów. Z biegiem lat doniesienie o Szwedzie stawały się coraz częściej sprzeczne lub niejasne. Rząd szwedzki wciąż uparcie wystosowywał petycje i pytania o losy Raoula. Szwedzkie starania odniosły jeden skutek – w lutym 1957 ZSRR wystosował odpowiedź, wedle której „więzień Wallenberg” zmarł 17 lipca 1947 na atak serca. Znowu jednak pojawiły się wersje, że Raoul żyje – wygłosił je przewodniczący Radzieckiej Akademii Nauk Medycznych A.L. Miasnikow w 1961. Rząd radziecki oficjalnie je zdementował. Szereg byłych więźniów mówiło, że widziano go żywego w obozach na Syberii i radzieckich więzieniach jeszcze w latach 60. Później wielu współwięźniów i innych osób zarzekało się, że widziało Szweda w latach 80. Inni utrzymywali, że widzieli go w „psychuszce” (zakład psychiatryczny), jeszcze inni, że został rozstrzelany. W wywiadzie udzielonym agencji AP główny archiwista FSB gen. Wasilij Christoforow przyznał, że dyplomacie ktoś pomógł umrzeć, a data zgonu została sfabrykowana. Potwierdzili to archiwiści z rosyjsko-szwedzkiego zespołu w 1991, który po upadku ZSRR badał sprawę. Gdy w w moskiewskich archiwach znaleźli dokumenty: m.in. protokoły przesłuchań Wallenberga prowadzonych po dacie jego śmierci – KGB natychmiast zamknęło im dostęp do teczek. Anatolij Prokopenko opowiedział mediom o odnalezieniu w 1991 teczki mieszkającego podczas wojny w Budapeszcie emigranta hrabiego Michaiła Tołstoja-Kutuzowa, współpracownika Wallenberga i agenta KGB (śledził on Szweda i słał meldunki do Moskwy). Gdy Prokopenko znalazł dossier Tołstoja, zostało ono zabrane przez KGB. Wszystkie kluczowe dokumenty zostały z niego usunięte i utajnione. Prokopenko zaś wyrzucono z pracy. Jak twierdził archiwista, KGB uznało dokumenty za kompromitujące, i zacierały ich ślady jeszcze kilka lat. Według Pawła Sudopłatowa, Wallenberga przesłuchiwano na Lefortowie, później przewieziono go na Łubiankę, a gdy odmówił współpracy z NKWD, Mołotow i Wyszynski kazali toksykologowi NKWD Grigorijowi Majranowskiemu zamordować Wallenberga zastrzykiem; potem ciało Wallenberga miano spalić. Jak stwierdził prof. Israel Gutman, historyk izraelski z instytutu Jad Waszem, który uhonorował Szweda tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, odpowiedź na temat śmierci Szweda znajdują się w moskiewskich archiwach i Szwedzi nie będą w stanie ich wyjaśnić, jeśli Moskwa nie dopuści ich do swoich sekretów.

Walka o nadzieję i prawdę nie ustała jednak szczególnie wśród rodziny (matka, przyrodnie rodzeństwo) i przyjaciół Raoula. Upadek reżimu komunistycznego i samego ZSRR nie nadały sprawom nowego biegu. Oficjalna pozostała wersja o śmierci w 1947, niemniej rosyjscy politycy i prasa wyrażali współczucie rodzinie i przyjaciołom dyplomaty. Przeprowadzono oficjalne inspekcje w więzieniach, gdzie mógł przebywać Wallenberg. Nie dały one jednak żadnych efektów czy poszlak.

W 1987 odsłonięto w Budapeszcie pomnik bohatera holocaustu. Na granitowej płycie wyryto łacińskie przysłowie: „Jak długo uśmiecha się do ciebie szczęście, tak długo masz wielu przyjaciół. W nieszczęściu pozostajesz sam.”

Raoul Wallenberg uzyskał, dzięki zaangażowaniu węgierskiego Żyda, który Wallenbergowi zawdzięczał życie – Toma Lantosa, 5 października 1981 honorowe obywatelstwo USA, a później także Kanady (1985) i Izraela (1986). Instytut Jad Waszem uhonorował go medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Być może Raoul Wallenberg był więźniem Centrum Naukowo-Badawczego znajdującego się kilkadziesiąt kilometrów na wschód od Bajkału. Raoul Wallenberg mógł być więźniem z numerem 040812 (układ cyfr odpowiada dacie urodzin), aczkolwiek jest to tylko hipoteza.

Galeria

• 
  Pomnik Raoula Wallenberga, Wallenberg St., Tel-Aviv, Izrael.
• 
  Pomnik w Londynie
• 
  Tablica upamiętniająca Wallenberga w Budapeszcie
• 
  Teczka Wallenberga, brąz, pomnik w miejscu urodzenia Raoula Wallenberga, Kappsta, Lidingö
• 
  Köszönöm, pomnik w Uniwersytecie Michigan
• 
  Jeden z pomników w Budapeszcie.
• 
  Znak uliczny na ulicy Raoula Wallenberga w Jerozolimie.

Bibliografia

• John Bierman, Saga o Raoulu Wallenbergu, Warszawa, Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1987.
• Sharon Linea, „Raoul Wallenberg – The Man Who Stopped Death”, The Jewish Publication Society, Philadelphia and Jerusalem 1993.
• Alex Kershaw, Misja Wallenberga. Pojedynek z Eichmannem o życie 100 000 Żydów, Znak Literanova, 2011.
• Krystyna Pirogowicz, Co się stało z Raoulem Wallenbergiem? Losy zaginionego dyplomaty w świetle najnowszych badań, „Zapiski Historyczne”, t. LXXIII (2008), z. 1.
• Reader’s Digest, Wielkie zagadki przeszłości, Warszawa Reader’s Digest, 1996.
• Piotr Zychowicz, Jak zginął Sprawiedliwy, Rzeczpospolita z 6.02.2012 r.
• Donald Rayfield, Stalin i jego oprawcy, Warszawa 2009.
• Anna Nowacka-Isakksson, Czy Wallenberga zgubiło zloto? Rzeczpospolita z 28 maja 2012 r.

Linki zewnętrzne

• Berger, Susanne (2005) „Stuck In Neutral: The Reasons Behind Sweden’s Passivity In The Raoul Wallenberg Case”