[go: nahoru, domu]
Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Choobashek/brudnopis: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Nie podano opisu zmian
Linia 47: Linia 47:
<blockquote>Nie zagraża nam żadne bezpośrednie niebezpieczeństwo ze strony plemion Duala. W obecnej chwili najcenniejszym aspektem tego co przekazał nam Ndane [wysłannik do Njoya] są informacje które możemy wykorzystać w postępowaniu przeciwko tym przywódcom którzy rzeczywiście winni są otwartego nawoływania do sprzeciwu wobec ekspropriacji oraz buntu którego zasięg miał dotrzeć aż do samych Niemiec<ref>Letter quoted in Austen and Derrick 136.</ref>.</blockquote>
<blockquote>Nie zagraża nam żadne bezpośrednie niebezpieczeństwo ze strony plemion Duala. W obecnej chwili najcenniejszym aspektem tego co przekazał nam Ndane [wysłannik do Njoya] są informacje które możemy wykorzystać w postępowaniu przeciwko tym przywódcom którzy rzeczywiście winni są otwartego nawoływania do sprzeciwu wobec ekspropriacji oraz buntu którego zasięg miał dotrzeć aż do samych Niemiec<ref>Letter quoted in Austen and Derrick 136.</ref>.</blockquote>


[[Image:Funeral of Rudolf Duala Manga Bell.jpg|thumb|left|255px|Manga Bell's funeral]]
[[Image:Funeral of Rudolf Duala Manga Bell.jpg|thumb|left|255px|Pgrzeb Rudolfa Duali Mangi Bella]]
On 1 June, Röhm wrote to the administration in [[Buea]] that based on his calculations of Manga Bell's annual income from cocoa and timber exports, and accounting for his debts to European interests, the Duala merchants would likely not see it in their interests to oppose the expropriation further.<ref>Austen and Derrick 130.</ref> At the urging of Solf, the Germans arrested Manga Bell and Ngoso Din and charged them with [[high treason]].<ref>Austen and Derrick 128; Stoecker 173.</ref> Their trial was held on 7 August 1914.<ref name="Ngoh 115">Ngoh 115.</ref> [[World War I]] had just begun, and an attack by the Allied [[West Africa Campaign (World War I)|West Africa Campaign]] in Kamerun was imminent; accordingly, the trial was rushed. No direct record of the proceedings survives. The dossier of evidence used against Manga Bell claimed that he had been raising funds from inland and that his outspoken opposition was causing unrest among the inland peoples.<ref name="A&D 136"/> The regime claimed that Manga Bell had admitted to contacting foreign countries for aid against Germany,<ref name="Ngoh 115"/> but a 1927 recollection by the official defense attorney—riddled as it is with inaccuracies and racist statements—claims that Manga Bell maintained his innocence throughout.<ref>Austen and Derrick 222 note 179.</ref> Requests for the accused men's lives to be spared came from [[Heinrich Vieter]] of the Catholic [[Pallottine Mission to Cameroon|Pallottine Mission]], the [[Basel Mission]], and the [[Baptist Mission to Cameroon|Baptist Mission]], but Governor [[Karl Ebermeier]] rejected their pleas.<ref>Ngoh 74, 115; Austen and Derrick 222 note 177.</ref> On 8 August 1914,<ref>Austen and Derrick 129 and Ngoh 115 both support this date; DeLancey and DeLancey 168 give the date as 14 August.</ref> Rudolf Duala Manga Bell and Adolf Ngoso Din were [[hanging|hanged]]. The Allies captured Douala seven weeks later, on 27 September 1914.<ref>Austen and Derrick 138.</ref
On 1 June, Röhm wrote to the administration in [[Buea]] that based on his calculations of Manga Bell's annual income from cocoa and timber exports, and accounting for his debts to European interests, the Duala merchants would likely not see it in their interests to oppose the expropriation further.<ref>Austen and Derrick 130.</ref> At the urging of Solf, the Germans arrested Manga Bell and Ngoso Din and charged them with [[high treason]].<ref>Austen and Derrick 128; Stoecker 173.</ref> Their trial was held on 7 August 1914.<ref name="Ngoh 115">Ngoh 115.</ref> [[World War I]] had just begun, and an attack by the Allied [[West Africa Campaign (World War I)|West Africa Campaign]] in Kamerun was imminent; accordingly, the trial was rushed. No direct record of the proceedings survives. The dossier of evidence used against Manga Bell claimed that he had been raising funds from inland and that his outspoken opposition was causing unrest among the inland peoples.<ref name="A&D 136"/> The regime claimed that Manga Bell had admitted to contacting foreign countries for aid against Germany,<ref name="Ngoh 115"/> but a 1927 recollection by the official defense attorney—riddled as it is with inaccuracies and racist statements—claims that Manga Bell maintained his innocence throughout.<ref>Austen and Derrick 222 note 179.</ref> Requests for the accused men's lives to be spared came from [[Heinrich Vieter]] of the Catholic [[Pallottine Mission to Cameroon|Pallottine Mission]], the [[Basel Mission]], and the [[Baptist Mission to Cameroon|Baptist Mission]], but Governor [[Karl Ebermeier]] rejected their pleas.<ref>Ngoh 74, 115; Austen and Derrick 222 note 177.</ref> On 8 August 1914,<ref>Austen and Derrick 129 and Ngoh 115 both support this date; DeLancey and DeLancey 168 give the date as 14 August.</ref> Rudolf Duala Manga Bell and Adolf Ngoso Din were [[hanging|hanged]]. The Allies captured Douala seven weeks later, on 27 September 1914.<ref>Austen and Derrick 138.</ref


1 czerwca, Röhm napisał do administracji [[Buea]] że według jego obliczeń roczny przychód Mangi Bella z eksportu tarcicy i kakaa

Wersja z 22:11, 27 lis 2010

Rudolf Duala Manga Bell (1873–8 August 1914) was a Duala king and resistance leader in the German colony of Kamerun. After being educated in both Kamerun and Europe, he succeeded his father, Manga Ndumbe Bell, on 2 September 1908. Manga Bell styled himself after European rulers, and he generally supported the colonial German authorities. He was quite wealthy and educated, although his father left him a substantial debt.

In 1910, the German Reichstag developed a plan by which the riverain Duala would be moved inland to allow for wholly Euroption)|Reichstag]] developed a plan by which the riverain Duala would be moved inland to allow for wholly European riverside settlements. Manga Bell became the leader of pan-Duala resistance to the policy. He and the other chiefs at first pressured the administration through letters, petitions, and legal arguments, but these were ignored or rebutted. Manga Bell turned to other European governments for aid, and he sent representatives to the leaders of other Cameroonian peoples to suggest the overthrow of the German regime. Sultan Ibrahim Njoya of the Bamum people reported his actions to the authorities, and the Duala leader was arrested. After a summary trial, Manga Bell was hanged for high treason on 8 August 1914. His actions made him a martyr in Cameroonian eyes. Writers such as Mark W. DeLancey, Mark Dike DeLancey, and Helmuth Stoecker view his actions as an early example of Cameroonian nationalism.

Rudolf Duala Manga Bell (1873-8 sierpnia 1914) był królem ludu Duala i przywódcą ruchu oporu w niemieckiej kolonii Kamerunu. Edukację odbył w europie oraz w Kamerunie. Objął tron po swoim ojcu, Manga Ndumbe Bellu 2 wrzesnia 1908. Manga Bell stylizował swój wizerunek na europejskich władców, i ogólnie popierał niemieckie władze kolonialne. Był dośc zamożny i wykształcony, ale jego ojciec pozostawił go ze znacznym długiem.

W roku 1910 niemiecki Reichstag opracował plan który zakładał przesiedlenie nadrzecznych plemion Duala w głąb lądu, by na ich miejsce mogli przybyć osadnicy Europejscy. Manga Bell został przywódcą ruchu oporu wobec tego planu, zrzeszającego wszystkie plemiona ludu Duala. Wraz z innymi wodzami na początku starał się naciskać na rząd niemiecki poprzez listy, petycje i orzeczenia prawne, lecz te były notorycznie ignorowane lub odrzucane. Manga Bell zwracał się o pomoc do innych rządów Europejskich i poprzez reprezentantów wystosował apel do przywódców innych ludów kameruńskich o obalenie reżimu niemieckiego. Sułtan ludu bamum Ibrahim Njoya doniósł o jego planach władzom w wyniku czego lider ludu Duala został aresztowany. Po krótkim procesie Manga Bell został uznany winnym zdrady i powieszony 8 sierpnia 1914 roku. W oczach kameruńczyków Manga Bell stał się męczennikiem. Pisarze tacy jak Mark W. DeLancey, Mark Dike DeLancey czy helmuth Stoecker postrzegają jego działania jako przykład kameruńskiego nacjonalizmu.

Early life and reign

Rudolf Duala Manga Bell was born in 1873 in Douala in the German colony of Kamerun. He was the eldest son of Manga Ndumbe Bell, king of the Bell lineage of the Duala people. Manga Bell was raised to appreciate both African and European ways of life. His Westernised uncle, David Mandessi Bell, had a great impact on him,[1] and the young Manga Bell attended school in both Douala and Germany.[2] During the 1890s, he attended the Gymnasium of Ulm, Germany, although no direct record of his time there survives. Manga Bell was made Ein-Jähriger, indicating that he held a certificate for education beyond the primary level but below the Abitur earned for completion of secondary studies.[3] When the prince returned to Kamerun, he was one of the most highly educated men in the colony by Western standards.[4] He made other periodic visits to Europe, such as when he travelled to Berlin, Germany, and Manchester, England, with his father in 1902. In Manchester, he met the mayor at town hall and was mentioned in the October edition of the African Times (where the editor doubted that he and his father were actual royalty).[5] Manga Bell married Emily Engome Dayas, the daughter of an English trader and a Duala woman.[1]

Wczesne życie i rządy

Rudolf Duala Manga Bell urodził się w 1873 roku w Duala w niemieckiej kolonii Kamerunu. Był najstarszym synem Manga Ndumbe Bella, króla ludu Duala z rodu Bell. Manga Bell został wychowany by doceniać zarówno europejski jak i afrykański styl życia. Ważną dla niego postacią był jego wujek, będący pod wpływem kultury zachodu[1]. Młody Manga Bell uczęszczał zarówno do szkoły w Duala oraz w Niemczech[2]. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku uczęszczał do gimnazjum w Ulm w Niemczech, ale nie zachowały się żadne dokumenty opisujące czasy jego pobytu w tej szkole. Manga Bell został 'Ein-Jähriger', co oznaczało że ukończył edukację na poziomie wyższym niż podstawowy, ale będącym niższym niż 'Abitur' który wskazuje na ukończenie studiów[6]. Po powrocie do Kamerunu książę był jednym z najbardziej wykształconych ludzi w kolonii według standardów zachodnich[4]. Od tamtego czasu złożył jeszcze kilka okazjonalnych wizyt w Europie, między innymi w Berlinie i Manchesterze wraz ze swoim ojcem w 1902 roku. W Manchesterze miał okazje poznać samego burmistrza, a w październikowym numerze napisała o nim gazeta African Times (autor artykułu poddawał w wątpliwość autentyczność królewskiego rodowodu jego i jego ojca)[7]. Manga Bell ożenił się z Emily Engome Dayas, córką angielskiego kupca i dualijskiej kobiety.


When his father died on 2 September 1908, Manga Bell became the king of the Duala Bell lineage. He was traditionally installed on 2 May 1910 by the paramount chief of Bonaberi.[8] Manga Bell inherited an 8,000 mark pension,[9] cocoa and timber interests in the Mungo River valley, property and real estate in Douala,[10] and a lucrative position as head of an appeals court with jurisdiction over the Cameroon littoral.[11] His father and grandfather, Ndumbe Lobe Bell, left him in a strong political position with Bell dominant over the other Duala lineages.[4] However, his father also left him a substantial debt of 7,000 marks.[12] Rudolf Duala Manga Bell was forced to rent buildings to European interests and move his own offices inland to the Douala neighbourhood of Bali.[13] He owned 200 hectares of cocoa plantations in 1913, a large amount by Duala standards;[14] his debt had been reduced to 3,000 marks by 13 July 1912.[15]

Po śmierci ojca (2 wrzesnia 1908) Manga Bell został królem z linii rodowej Duala Bell. Zgodnie z tradycją koronacji dokonał najwyższy wódz Bonaberi[16]. Manga Bell odziedziczył w spadku 8.000 marek[17], udziały w plantacji kakaa i przetwórni tarcicy w dolinie rzeki Mungo, nieruchomość w Duala[18], a także lukratywną posadę dyrektora sadu apelacyjnego z jurysdykcją obejmującą nadrzeczny rejon Kamerunu[19]. Jego ojciec i dziadek pozostawili w silnej pozycji politycznej, w której ród Bell dominował nad wszystkimi pozostałymi rodami ludu Duala[4]. Jednakże jego ojciec pozostawił mu też poważny dług w wysokości 7.000 marek[20]. Rudolf Duala Manga Bell wynająć budynki europejskim udziałowcom i przenieść własne biura w głąb lądu, w okolice Bali[13]. W roku 1913 posiadał 200 hektarów plantacji kakaowca, co było dużym obszarem jak na standardy Duala[21]. Do 13 lipca 1912 roku jego dług zmalał do 3.000 marek[22].

Manga Bell's reign was European in character.[1] His relations with the Germans were largely positive, and he was viewed as a good citizen and collaborator.[13] Nevertheless, at times he ran afoul of the colonial administrators. In 1910, for example, the German authorities arrested him and accused him (with no proof) of collusion with a large bank robbery.[4]

Rządy Bella miały charakter europejski[1]. Jego stosunki z Niemcami były w głównej mierze pozytywne, a on sam postrzegany był jako dobry obywatel i partner polityczny[13]. Jednakże jego stosunki z władzami kolonialnymi nie zawsze były wyłącznie dobre. Przykładowo w roku 1910 niemieckie władze doprowadziły do jego aresztowania pod zarzutem (nie popartym żadnym materiałem dowodowym) o planowanie spisku oraz napad na bank[4].

Manga Bell's real problems with the regime began later in 1910. The Germans outlined a plan to relocate the Duala people inland from the Wouri River to allow European-only settlement of the area. The expropriations affected all of the Duala lineages except Bonaberi,[13] so Duala public opinion was strongly against it, and for the first time in their history, the Duala clans presented a united front.[4] Manga Bell's position as leader of the dominant Bell clan, coupled with his character, education, and finances, made him a natural leader for this opposition. Manga Bell and other Duala rulers sent a letter to the Reichstag in November 1911 to protest the land seizures. The Germans were surprised at Manga Bell's involvement,[13] but they ignored the complaint. The chiefs sent another letter in March 1912. Still, the Germans moved forward with their plan on 15 January 1913.[23] The chiefs warned in writing on 20 February 1913 that this violation "may well prompt the natives to consider whether it might be wiser under the circumstances to revoke the [German-Duala Treaty of 1884 and enter into a treaty with another power."[24] Manga Bell argued that the expropriation plan ignored the treaty's promise "that the land cultivated by us now and the places the towns are built on shall be the property of the present owners and their successors"[25] and contradicted statements by Governor Theodor Seitz that he would leave Bell lands alone as he constructed a railroad in the colony.[26] The Germans countered that the German-Duala treaty gave them the authority to manage Duala lands as they saw fit. That August, they removed Manga Bell from office and from the civil service and stripped him of his annual pension of 3,000 marks.[27] In his place, they propped up his brother, Henri Lobe Bell.[28]

Prawdziwe problemy młodego króla zaczęły się pod koniec roku 1910. Władze reżimowe przygotowały plan zakładający przesiedlenie ludzi Duala w głąb ląd od rzek Wouri, by w ich miejsce sprowadzić osadników z Europy. Proceder ten dotknął wszystkie rody Duala za wyjątkiem Bonaberi[13], zatem opinia publiczna wśród wszystkich Duala była zdecydowanie przeciwna planowi. Po raz pierwszy w historii, wszystkie klany Duala zjednoczyły się we wspólnej sprawie[4]. Ze względu na najważniejszą pozycję wśród wszystkich Duala, a także swój charakter, wykształcenie oraz zaplecze finansowe, Manga Bell był najlepszą osobą do roli przywódcy ruchu opozycyjnego. W listopadzie 1911 roku Manga Bell, wraz z innymi przywódcami Duala, wystosował list do Reichstagu w którym wyraził protest wobec wywłaszczenia ziemi. Niemiecki władze były zaskoczone zaangażowaniem w sprawę Mangi Bella[13], ale mimo to ignorowali otrzymywane listy. Kolejny list został wysłany w marcu, 1912 roku. Mimo tego Niemcy przystąpili do realizacji planu 15 stycznia 1913 roku. 20 lutego 1913 roku wodzowie do władz niemieckich pismo, w którym ostrzegali że tego rodzaju naruszenia mogą "sprowokować tubylców do rozważenia czy w obecnych okolicznościach nie było by korzystniejszym wycofać się z niemiecko-dualijskiego traktatu z 1884 roku, i zawrzec porozumienie z innym państwem.[24]" Manga Bell twierdził plan wywłaszczenia łamie warunki zawarte w traktacie z 1884 roku, w którym napisano iż "ziemia na której obecnie żyjemy i miejsca i budynki które budujemy, muszą pozostać własnością tych do których należą obecnie i do ich potomków[29]", oraz że Gubernator Theodor Seitz złamał obietnicę zostawienia ziemi Bellów w zamian za budowę lini kolejowej w kolonii[30]. W odpowiedzi niemcy orzekli że traktat pozwala im zarządzać ziemią w dowolny sposób. W sierpniu 1913 Manga bell został usunięty ze swojego urzędu i wykluczony ze służby cywilnej, a także pozbawiony swojej rocznej pensji w wysokości 3.000 marek[31]. Na jego miejsce zaproponowali jego brata, Henriego Lobe Bella[28].

The Reichstag debated the expropriation for the first half of 1914. Manga Bell enlisted the aid of Hellmut von Gerlach, a German journalist. Gerlach managed to secure a suspension order from the Reichstag Budget Commission in March, but the order was overturned when Colonial Secretary Wilhelm Solf convinced elements of the press, businessmen in the colony, politicians, and other groups to finally rally behind the expropriation.[24] Manga Bell and the Duala requested permission to send envoys to Germany to plead their case, but the authorities denied them.[32] In secret, Manga Bell sent Adolf Ngoso Din to Germany to hire a lawyer for the Duala and pursue the matter in court.[33]

Reichstag debatował nad sprawą ekspatriacji przez pierwszą połowę 1914 roku. Manga Bell korzystał z pomocy niemieckiego dziennikarza, Hellmuta von Gerlacha. Gerlach przyczynił się do wywierania nacisku na Komisję Budżetową Reichstagu, która podjęła decyzję o zawieszeniu projektu. Decyzja to została jednak wycofana kiedy Sekretarz Kolonialny Wilhelm Solf przekonał część prasy, biznesmenów w koloni, polityków oraz inne grupy społeczne do poparcia planu[24]. Manga Bell oraz społeczność Duala domagali się zgody na wysłanie do Niemiec swoich przedstawicieli, by podjęli działanie na drodze sądowej, czego władze niemieckie odmawiały[32]. W tajemnicy, Manga Bell wysłał do Niemiec Adolfa Ngoso Dina by wynajął prawnika który pomógłby wygrać sprawę w sądzie[34].

The desperate Manga Bell turned to other European governments and to the leaders of other African ethnic groups for support.[35] The contents of his correspondence with European powers are unknown; he may have simply sought to spread word of his cause.[36] His envoys to African leaders reached Bali, Balong, Dschang, Foumban, Ngaoundéré, Yabassi, and Yaoundé.[32] Karl Atangana, leader of the Ewondo and Bane peoples, kept Manga Bell's plan secret but urged the Duala leader to reconsider.[37] In Bulu lands on the other hand, Martin-Paul Samba agreed to contact the French for military support if Manga Bell petitioned the British.[38] However, there is no evidence that Manga Bell ever did so.[39] In Foumban, Ibrahim Njoya, sultan of the Bamum people, rejected the plan and informed the Basel Mission on 27 April 1914 that Manga Bell was planning a pan-Kamerun rebellion. The missionaries alerted the Germans.[38]

Zdesperowany Manga Bell szukał pomocy ze strony rządów krajów europejskich i przywódców innych afrykańskich grup etnicznych[40]. Nie jest znana dokładna treść jego korespondencji z krajami europejskimi, ale przypuszcza się że zależało mu przede wszystkim na nagłośnieniu sprawy. Miasta afrykańskie do których zostali wydelegowani posłańcy to Bali, Balong, Dschang, Foumban, Ngaoundéré, Yabassi, i Yaoundé[32]. Przywódca ludów Ewondo i Bane Karl Atagana nie wyraził poparcia dla planu, ale zachował go w tajemnicy[41]. Z kolei na ziemiach Bulu Martin-Paul Samba zgodził się poprosić Francję o wsparcie militarne pod warunkiem że Manga Bell wystosuje petycje z tą samą prośbą do Brytanii[38]. Nie ma jednak żadnych dowodów wskazujących na to że Manga Bell kiedykolwiek to uczynił[42]. W Foumban Ibrahim Njoya, sułtan ludu Bamum sprzeciwił się planom Mangi Bella i powiadomił Misję Basel o planowanej przez Mangę Bella pan-Kameruńskiej rebelii, misjonarze natomiast zaalarmowali władze niemieckie[38].

Historians are split on the nature of Manga Bell's actions. Mark W. DeLancey and Mark Dike DeLancey name him "an early nationalist", and Helmuth Stoecker says that his actions "had begun to organize a resistance movement embracing the whole of Cameroon and cutting across tribal differences".[24] However, Ralph A. Austen and Jonathan Derrick argue that "it is unlikely that any such radical action against the European regime was intended."[43]

Historycy nie są zgodni co do charakteru działań Mangi Bella. Mark W. DeLancey i Mark Dike DeLancey nazywają go "wczesnym nacjonalistą", a Helmuth Stoecker mówi że jego działania "zapoczątkowały zorganizowany ruch oporu jednoczący cały Kamerun, ponad wewnętrznymi podziałami i różnicami między-plemiennymi"[24]. Jednakże Ralph A. Austen i Jonathan Derrick twierdzą że "jest mało prawdopodobnym aby tak stanowcze działania przeciwko reżimowi europejskiemu były kiedykolwiek planowane"[44].

On 6 May 1914, Bezirksamtmann Herrmann Röhm wrote to the Kuti Agricultural Station (where Manga Bell's envoy was being held),

We are not confronted with any direct danger of some kind of violent action by the Duala. For now the main value of the statements from Ndane [the envoy to Njoya] lies in the fact that they contain material for proceeding against those chiefs who are guilty of actual deliberate agitation in refusal of the expropriation and of resistance that reaches all the way over to Germany.[45]

6 maja 1914 roku, Bezirksamtmann Herrmann Röhm napisał do stacji rolniczej Kuti w której przetrzymywany był wysłannik Mangi Bella:

Nie zagraża nam żadne bezpośrednie niebezpieczeństwo ze strony plemion Duala. W obecnej chwili najcenniejszym aspektem tego co przekazał nam Ndane [wysłannik do Njoya] są informacje które możemy wykorzystać w postępowaniu przeciwko tym przywódcom którzy rzeczywiście winni są otwartego nawoływania do sprzeciwu wobec ekspropriacji oraz buntu którego zasięg miał dotrzeć aż do samych Niemiec[46].

Pgrzeb Rudolfa Duali Mangi Bella

On 1 June, Röhm wrote to the administration in Buea that based on his calculations of Manga Bell's annual income from cocoa and timber exports, and accounting for his debts to European interests, the Duala merchants would likely not see it in their interests to oppose the expropriation further.[47] At the urging of Solf, the Germans arrested Manga Bell and Ngoso Din and charged them with high treason.[48] Their trial was held on 7 August 1914.[49] World War I had just begun, and an attack by the Allied West Africa Campaign in Kamerun was imminent; accordingly, the trial was rushed. No direct record of the proceedings survives. The dossier of evidence used against Manga Bell claimed that he had been raising funds from inland and that his outspoken opposition was causing unrest among the inland peoples.[36] The regime claimed that Manga Bell had admitted to contacting foreign countries for aid against Germany,[49] but a 1927 recollection by the official defense attorney—riddled as it is with inaccuracies and racist statements—claims that Manga Bell maintained his innocence throughout.[50] Requests for the accused men's lives to be spared came from Heinrich Vieter of the Catholic Pallottine Mission, the Basel Mission, and the Baptist Mission, but Governor Karl Ebermeier rejected their pleas.[51] On 8 August 1914,[52] Rudolf Duala Manga Bell and Adolf Ngoso Din were hanged. The Allies captured Douala seven weeks later, on 27 September 1914.<ref>Austen and Derrick 138.</ref


1 czerwca, Röhm napisał do administracji Buea że według jego obliczeń roczny przychód Mangi Bella z eksportu tarcicy i kakaa

  1. ↑ a b c d e Austen and Derrick 126.
  2. ↑ a b DeLancey and DeLancey 168.
  3. ↑ Austen and Derrick 221 note 167.
  4. ↑ a b c d e f g h Austen and Derrick 132.
  5. ↑ Brunschwig 54; Green 23.
  6. ↑ Austen and Derrick 221 note 167.
  7. ↑ Brunschwig 54; Green 23.
  8. ↑ Ngoh 350.
  9. ↑ Brunschwig 54.
  10. ↑ Austen and Derrick 130, 132
  11. ↑ Austen 14.
  12. ↑ Austen and Derrick 132–3.
  13. ↑ a b c d e f g h Austen and Derrick 133.
  14. ↑ Clarence-Smith 157.
  15. ↑ Austen and Derrick 221 note 169.
  16. ↑ Ngoh 350.
  17. ↑ Brunschwig 54.
  18. ↑ Austen and Derrick 130, 132
  19. ↑ Austen 14.
  20. ↑ Austen and Derrick 132–3.
  21. ↑ Clarence-Smith 157.
  22. ↑ Austen and Derrick 221 note 169.
  23. ↑ Ngoh 106–7.
  24. ↑ a b c d e f Stoecker 172.
  25. ↑ Quoted in Stoecker 172.
  26. ↑ Austen and Derrick 129, Ngoh 107.
  27. ↑ Austen and Derrick 135, Ngoh 108.
  28. ↑ a b Austen and Derrick 144.
  29. ↑ Quoted in Stoecker 172.
  30. ↑ Austen and Derrick 129, Ngoh 107.
  31. ↑ Austen and Derrick 135, Ngoh 108.
  32. ↑ a b c d Ngoh 107.
  33. ↑ Austen and Derrick 128; Ngoh 74, 107
  34. ↑ Austen and Derrick 128; Ngoh 74, 107
  35. ↑ Austen and Derrick 128–9; Dorward 421.
  36. ↑ a b Austen and Derrick 136.
  37. ↑ Quinn 99.
  38. ↑ a b c d Austen and Derrick 136, Ngoh 108.
  39. ↑ Austen 21.
  40. ↑ Austen and Derrick 128–9; Dorward 421.
  41. ↑ Quinn 99.
  42. ↑ Austen 21.
  43. ↑ DeLancey and DeLancey 168, Austen and Derrick 136.
  44. ↑ DeLancey and DeLancey 168, Austen and Derrick 136.
  45. ↑ Letter quoted in Austen and Derrick 136.
  46. ↑ Letter quoted in Austen and Derrick 136.
  47. ↑ Austen and Derrick 130.
  48. ↑ Austen and Derrick 128; Stoecker 173.
  49. ↑ a b Ngoh 115.
  50. ↑ Austen and Derrick 222 note 179.
  51. ↑ Ngoh 74, 115; Austen and Derrick 222 note 177.
  52. ↑ Austen and Derrick 129 and Ngoh 115 both support this date; DeLancey and DeLancey 168 give the date as 14 August.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Choobashek/brudnopis&oldid=24085610”