Cytron

Cytron
	; Owoc
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	mydleńcowce
Rodzina	rutowate
Rodzaj	cytrus
Gatunek	cytron
	Nazwa systematyczna
	Citrus medica L.; Sp. Pl. 2: 782. 1753
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Cytron, cedrat (Citrus medica L.) – gatunek roślin wieloletnich z rodziny rutowatych (Rutaceae Juss.). Prawdopodobnie pochodzi z podnóża Himalajów (północno-wschodnie Indie, północna Mjanma). Rozprzestrzeniony już w starożytności do Chin i Europy (tu dotarł jako pierwszy z owoców cytrusowych ok. 300 r. p.n.e.)^[5]. Jest prawdopodobnie jednym z trzech gatunków rodzicielskich (obok pomarańczy olbrzymiej i mandarynki) większości form uprawnych cytrusów^[6].

Morfologia

Pokrój: Małe drzewo lub krzew o wysokości do 3 m^[7]. Na pędach posiada grube, krótkie kolce.
Liście: Duże, lancetowatojajowate, o drobno piłkowanych lub karbowanych brzegach, z wydatnymi żyłkami^[7]. Ogonki liściowe bardzo słabo oskrzydlone.
Kwiaty: Obupłciowe albo męskie. Mają czerwonawą, 5-płatkową koronę, 1 słupek i liczne pręciki.
Owoce: Żółte, jajowate jagody o długości 10–20 cm z grubą, woskowatą i pomarszczoną skórką. Miąższ jest żółty, podzielony na segmenty i kwaśny^[8]. Główną część owocu (do 70% masy) stanowi skórka i biały mezokarp^[7].

Zastosowanie

Roślina jadalna: owoce posiadają grubą skórę używaną do kandyzowania i następnie wyrobu słodyczy. W celu uzyskania kandyzowanej skórki, zwanej cykatą^[6], zielone, niedojrzałe owoce kroi się na pół, fermentuje w solance i w końcu moczy w mocnym roztworze cukru^[5] (kandyzowana cykata zawiera ok. 80% cukrów)^[7]. Na Korsyce cytron używany jest do wyrobu likieru zwanego cedratine^[7]. Miąższ jest w zasadzie niejadalny^[7]^[8].
Z soku otrzymuje się kwas cytrynowy^[8].
Odmiana fingered stosowana jest do produkcji perfum oraz w medycynie^[6].

Uprawa

Udomowiono go niezależnie w Chinach i Indiach. Pierwsze informacje o uprawie cedratu pochodzą z Persji. Datuje się je na rok 330 p.n.e.: podczas przejścia wojsk Aleksandra Macedońskiego przez Persję gaje cedratowe były tam już powszechne, przypuszcza się, że zaczęto je uprawiać w V wieku p.n.e. W Europie cytrony zaczęto uprawiać w I wieku naszej ery, sprowadził je Pliniusz Starszy^[9]. Już w czasach antycznych znany był w rejonie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. Współcześnie uprawia się go w krajach klimatu śródziemnomorskiego (kraje śródziemnomorskie, Kalifornia), na Florydzie i Karaibach (Portoryko)^[7].

Uprawia się wiele kultywarów. Niektóre z nich:

etrog – o wrzecionowatym kształcie owoców;
fingered (ew. var. sarcodactylis) – owoc o długich, palczastych wyrostkach (dlatego zwyczajowo odmiana nazywana jest mianem „ręka Buddy”). Uprawiana jest głównie w Chinach i innych krajach wschodniej Azji.

Obecność w kulturze

W hinduizmie drzewo to, pod nazwą sanskrycką matulinga, stanowi atrybut w przedstawieniach postaci boga Śiwy^[10]. Znaczenie takie podaje Wisznudharmottarapurana (III.44.19, 48.11). Symbolizuje niezliczone atomy, będące nasionami, z których powstał wszechświat^[10].
W czasie obchodzonego przez Żydów święta Sukkot prawo nakazywało potrząsanie trzymanym w rękach bukietem zawierającym gałązki kilku gatunków roślin. Księga Kapłańska (23,40) wprost wymieniła tylko dwa: palmę i wierzbę, pozostałe dwa określone zostały jedynie ogólnie. Kilkuwiekowe rozważania rabinów doprowadziły do ustalenia tradycji zapisanej w midraszach. Za „owoce pięknych drzew” uznano cytron, a za „gałązki gęstych drzew” – mirt. Te cztery gatunki roślin (lulaw) symbolizują wszystkie rośliny całego świata. Talmud jerozolimski (Sukka 3,5) wyjaśnia dlaczego wybrano cytron: bo wyróżnia się na tle innych drzew okazałymi, aromatycznymi owocami i owocuje nieprzerwanie przez cały rok, co jest uważane za symbol płodności. Symbolem płodności jest również brodawka na owocu, będąca pozostałością żeńskiej części kwiatu^[9]. Do obrzędu używa się odmiany etrog (hebr. ‏אֶתְרֹוג‎ etrog, jid. ‏אתרוג‎ esreg), symbolizuje ona doskonałość i sprawiedliwość Abrahama^[11]. Jej owoc przechowywany jest w specjalnych, często srebrnych puszkach^[6].
Po raz pierwszy owoce cytronu jako jabłko medyjskie lub jabłko perskie opisał Teofrast (371–287 r. p.n.e.), Wergiliusz (lata 70–19 r. p.n.e.) nazywa go jabłkiem złotym lub jabłkiem szczęśliwym, a Albert Wielki (zm. 1280 r.) drzewo cedrem włoskim, a owoc jabłkiem włoskim^[9].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
↑ Citrus medica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. ISBN 83-7255-326-2.
↑ ^a ^b ^c ^d Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. T. I. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 323. ISBN 83-7079-778-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ben-Erik van Wyk: Food plants of the world. Portland: Timber Press, 2006, s. 142. ISBN 978-0-88192-743-6.
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b ^c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
↑ ^a ^b Agnieszka Sylwia Staszczyk: Tworzenie i konsekracja boskich przedstawień w sztuce hinduistycznej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2007, s. 78, seria: Artystyczny Orient Seria Pracowni Sztuki Orientu UMK i Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu. ISBN 978-83-7543-001-1.
↑ N. Kameraz-Kos: Święta i obyczaje żydowskie. s. 75.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).

[TPL-3] The Plant List. [dostęp 2014-11-20].

[iucn-4] Citrus medica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[vaughan-5] J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. ISBN 83-7255-326-2.

[ency-6] Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. T. I. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 323. ISBN 83-7079-778-4.

[wyk-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ben-Erik van Wyk: Food plants of the world. Portland: Timber Press, 2006, s. 142. ISBN 978-0-88192-743-6.

[podbielkowski-8] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

[rb-9] Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[Staszczyk-10] Agnieszka Sylwia Staszczyk: Tworzenie i konsekracja boskich przedstawień w sztuce hinduistycznej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2007, s. 78, seria: Artystyczny Orient Seria Pracowni Sztuki Orientu UMK i Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu. ISBN 978-83-7543-001-1.

[11] N. Kameraz-Kos: Święta i obyczaje żydowskie. s. 75.

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]