[go: nahoru, domu]
Wikipedia

Eos (mitologia)

bogini brzasku i świtu w mitologii greckiej

Eos (także Świt, Jutrzenka[1]; stgr. Ἠώς Ēṓs ‘jutrzenka’, łac. Aurora ‘jutrzenka’, ‘zorza’) – w mitologii greckiej bogini i uosobienie zorzy porannej, brzasku i świtu[2][3]; jedna z tytanid; utożsamiana z Hemerą i rzymską Aurorą[4][5].

Eos
Ἠώς
bogini zorzy porannej, brzasku i świtu
Ilustracja
Tzw. „Pieta Memnona” (Eos z ciałem Memnona), malowidło na attyckiej czarze czerwonofigurowej Durisa, V wiek p.n.e., Luwr, Paryż
Występowanie

mitologia grecka

Teren kultu

starożytna Grecja

Odpowiednik

Aurora (rzymski)

Rodzina
Ojciec

Hyperion lub Pallas

Matka

Teja

Mąż

1. Astrajos
2. Titonos

Dzieci

z Astrajosem:
gwiazdy, Fosforos (Hesperos), Boreasz, Zefir, Notos, Euros,
przypuszczalnie także:
Apeliotes, Kajkias, Lips, Skiron;
z Titonosem:
Emation, Memnon

Multimedia w Wikimedia Commons
Stanisław Wyspiański: Jutrzenka, Fosforos, Hesperos, Helios, rysunek ołówkiem do Iliady, Muzeum Narodowe w Warszawie
William-Adolphe Bouguereau: Świt, obraz olejny na płótnie, 1881

Należała do drugiego pokolenia tytanów[6]. Była bóstwem związanym z kultem świtu. Według wierzeń starożytnych Greków każdego świtu przemierzała niebo na lekkim rydwanie, zaprzężonym w parę białych lub różowych koni – Lamposa (Świecącego, Jasnego) i Faetona (Promiennego, Błyszczącego)[7][8][9]. Swą wędrówkę rozpoczynała (wynurzała się z fal Okeanosa) na Wschodzie (kraina północno-wschodnia Grecji) i kończyła (zanurzała się w falach Okeanosa) na Zachodzie, po drugiej stronie widnokręgu[10]. Otwierała „wrota dnia” (bramę nieba) przed wozem Heliosa[11][5]. Rozpraszała mroki nocy, zwiastowała światło dnia ludziom i bogom[12][13]. Jej nadejście zapowiadał Fosforos (Gwiazda Poranna) – „jaśniejący syn Jutrzenki”[14][15][16].

Zanim pojawi się na niebie wóz słońca, znad brzegów Oceanu wyjeżdża na lekkim rydwanie Eos, różanopalca bogini jutrzenki. Piękne oblicze młodej bogini jaśnieje rumieńcem zorzy porannej, a wśród szarych świtów zakwita jej szata barwy szafranu[17].

Uchodziła za córkę tytana Hyperiona i tytanidy Tei (albo tytana Pallasa) oraz za siostrę Heliosa i Selene, przypuszczalnie także Tytana[2][11][18][19].

Była bardzo kochliwa. Uprowadziła i uwiodła kilku mężczyzn, m.in.: olbrzyma Oriona, Kefalosa, Klejtosa[2][9][11]. Ze swoim pierwszym mężem, tytanem Astrajosem, miała liczne potomstwo, m.in. gwiazdy[a][20], Fosforosa (Hesperosa; bóstwo uosabiające planetę Wenus)[b][21], Boreasza, Zefira, Notosa, Eurosa, przypuszczalnie także Apeliotesa, Kajkiasa, Lipsa, Skirona (bóstwa uosabiające wiatry)[2][11][22][23][24].

Ze związku z Titonosem (był jej drugim mężem) urodzili się synowie Emation i król Etiopii, Memnon, który zginął pod Troją[2][11]. Długo opłakiwała swego syna Memnona, zabitego przez Achillesa (łzy jej opadły na ziemię w postaci kropel porannej rosy)[2][16]. Dla Titonosa uprosiła u boga Zeusa dar nieśmiertelności, ale zapomniała uprosić dar wiecznej młodości. Gdy Titonos stał się zupełnie niedołężny, Zeus zamienił go w świerszcza lub cykadę[9][25].

W panteonie greckim odgrywała ona drugorzędną rolę, a jej kult należał do rzadkości. W mitach pojawiała się sporadycznie.

W sztuce przedstawiana jest zwykle jako urodziwa kobieta z wielkimi skrzydłami u ramion, w peplosie szafranowego (intensywnie żółty) koloru[2][26], powożąca rydwanem lub w locie przed wozem Heliosa, z kwiatami i pochodnią w ręce. Starożytni Grecy nazywali ją „różanopalcą” (stgr. ῥοδοδάκτυλος ‘mająca palce w kolorze przypominającym płatki róż’), „szafrannoszatą” (gr. krokópeplos ‘w peplosie szafranowego koloru’)[2][9][27].

Wyobrażenie o bogini przejawia się w sztukach plastycznych, między innymi w greckim malarstwie wazowym (wazy z V wieku p.n.e. ukazujące skrzydlatą Eos goniącą Kefalosa oraz opłakującą Memnona), malarstwie olejnym i rzeźbie, oraz w muzyce i literaturze (Iliada Homera).

Imieniem bogini została nazwana jedna z planetoid – (221) Eos.

Zobacz też

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Z pominięciem gwiazd, w które zostali przemienieni niektórzy bohaterowie, stworzenia, istoty, artefakty np. Kastor i Polideukes (Polluks), Plejady, Hiady.
  2. ↑ Autorzy hellenistyczni identyfikowali Hesperosa z gwiazdą Fosforos.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Jutrzenka. sjp.pwn.pl. [dostęp 2010-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)]. Cytat: „poet. «jasność poprzedzająca ukazanie się słońca na horyzoncie»”
  2. ↑ a b c d e f g h Vojtech Zamarovský: Bohovia a hrdinovia antických bájí. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, s. 117–118. ISBN 80-8046-098-1. (słow.).; polskie wydanie: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej (Encyklopedia mitologii antycznej, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej).
  3. ↑ Słownik imion, nazw i rzeczy. W: Homer: Odyseja. Warszawa: Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej Czytelnik, 1972, s. 367–368.
  4. ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 80. ISBN 80-8046-098-1.
  5. ↑ a b Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 227. ISBN 83-01-03529-3.
  6. ↑ Carlos Parada: Titans (Second generation, descending from the first). maicar.com. [dostęp 2010-05-02]. (ang.).
  7. ↑ Carlos Parada: Bestiary (Phaethon2, Lampus4). maicar.com. [dostęp 2010-05-02]. (ang.).
  8. ↑ Homer: Odyseja, op.cit., s. 363, 369.
  9. ↑ a b c d Początki świata. W: Zygmunt Kubiak: Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 48–49. ISBN 83-7391-077-8.
  10. ↑ Bogowie światła i powietrza. W: Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, s. 71. ISBN 83-210-0677-9.
  11. ↑ a b c d e Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 85. ISBN 83-04-04673-3.
  12. ↑ Homer: Iliada. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, s. 190. Cytat: „Eos świetlista, przy sławnym Titonie spoczywająca, z łoża powstała, by światło nieść ludziom i nieśmiertelnym”..
  13. ↑ Homer: Iliada, op.cit., s. 42. Cytat: „Eos bogini wstąpiła na Olimp błogosławiony, światło zwiastując Dzeusowi i reszcie bóstw nieśmiertelnych [...]”.
  14. ↑ Homer: Iliada, op.cit., s. 400. Cytat: „Kiedy już gwiazda poranna brzask obwieściła dla ziemi, za nią zaś wzeszła nad morze Eos o szacie z szafranu [...]”.
  15. ↑ Homer: Odyseja, op.cit., s. 201. Cytat: „Właśnie wzeszła najjaśniejsza gwiazda, która zwiastuje światło Jutrzenki w mgłach zrodzonej [...]”.
  16. ↑ a b Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2003, s. 284. ISBN 83-7399-022-4.
  17. ↑ Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań: Wydaw. Poznańskie, 1988, s. 73, ISBN 83-210-0677-9, OCLC 69360960.
  18. ↑ Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Jerzy Łanowski (red.), Maria Bronarska (tłum.), Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, 2008, s. 273, ISBN 978-83-04-04673-3, OCLC 297685612.
  19. ↑ Aaron J. Atsma: Titan. theoi.com. [dostęp 2010-12-04]. (ang.).
  20. ↑ Jan Parandowski, op.cit., s. 75. ISBN 83-210-0677-9. Cytat: „Każda gwiazda była niegdyś bożkiem lub boginką – śliczne potomstwo jednego z tytanów, Astrajosa. Lecz zbuntowawszy się przeciw Dzeusowi uległy te bóstwa przeraźliwej mocy jego piorunów i zdruzgotane rozsypały się po firmamencie pyłem świetlistym. Liczba gwiazd wzrastała, gdyż wola bogów umieszczała w ich gronie rozmaitych bohaterów, nimfy, a nawet przedmioty martwe”.
  21. ↑ Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Jerzy Łanowski (red.), Maria Bronarska (tłum.), Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, 2008, s. 106–107, ISBN 978-83-04-04673-3, OCLC 297685612.
  22. ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 261. ISBN 80-8046-098-1.
  23. ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 129. ISBN 80-8046-098-1.
  24. ↑ Aaron J. Atsma: Eosphoros and Hesperos. theoi.com. [dostęp 2010-05-02]. (ang.).
  25. ↑ Mity o bogach. W: Michał Pietrzykowski: Mitologia starożytnej Grecji. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979, s. 168–172. ISBN 83-221-0111-2.
  26. ↑ Szafranowy. sjp.pwn.pl. [dostęp 2012-05-09].
  27. ↑ Homer: Iliada, op.cit., s. 141. Cytat: „W szacie o barwie szafranu spłynęła Eos na ziemię [...]”.

Bibliografia

edytuj
  • Aaron J. Atsma: Eos. theoi.com. [dostęp 2010-05-02]. (ang.).
  • Eos. mythindex.com. [dostęp 2010-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-19)]. (ang.).
  • Hezjod: Narodziny bogów (Theogonia); Prace i dni; Tarcza. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999. ISBN 83-7255-040-9.
  • Homer: Iliada. Kazimiera Jeżewska (tłum.). Warszawa: 1999.
  • Henry George Liddell, Robert Scott: A Greek-English Lexicon: ἠώς. perseus.tufts.edu. [dostęp 2011-08-01]. (ang.).
  • Carlos Parada: Eos. maicar.com. [dostęp 2010-08-02]. (ang.).
  • Oskar Seyffert: Dictionary of Classical Antiquities: Eos. ancientlibrary.com, 1894. s. 214. [dostęp 2010-12-04]. (ang.).
  • William Smith: A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology: Eos. perseus.tufts.edu. [dostęp 2012-05-09]. (ang.).
  • Harry Thurston Peck: Harpers Dictionary of Classical Antiquities, 1898: Eos. perseus.tufts.edu. [dostęp 2012-05-09]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Eos_(mitologia)&oldid=74993758”