Traiano Provana
Traiano Provana, Trojan Prowana[a] herbu własnego (ur. ?, zm. przed 1567 lub w 1568 w Krakowie) – włoski szlachcic z Piemontu, sekretarz królewski Bony, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.
 Herb po otrzymaniu indygenatu | |
| Data i miejsce śmierci | |
|---|---|
| Ojciec |
Guglielmo Provana lub Nicolo Provana del Sabbione |
| Żona |
Zofia Mogilnicka |
| Dzieci |
Barbara, Anna, Elżbieta, Abraham |
| Rodzeństwo | |
Przyjechał do Polski w latach 30., trafił na dwór królewski, gdzie pełnił obowiązki jednego z sekretarzy. W latach 50. odbywał misje dyplomatyczne na południu Włoch, jak i na obszarze państwa polsko-litewskiego. W 1557 roku, wraz z bratem Prosperem, uzyskał indygenat. Od Zygmunta Augusta otrzymał majątek ziemski, który stopniowo rozwijał. Był kalwinem, aktywnym w środowisku reformacyjnym.
Życiorys
edytujPochodzenie i przybycie do Polski
edytujPochodził z zamożnej piemonckiej rodziny szlacheckiej, z linii wywodzącej się z Carignano[b][1] (względnie Caragnano), stąd przydomek Carnnianus[2]. Był synem Guglielma Provany[1] lub Nicola Provany del Sabbione[3]. W latach 30. XVI wieku przybył do Korony, gdzie znalazł zatrudnienie na dworze królewskim[1], choć początkowo mógł pozostawać na służbie Francesca Niconizia, kanonika z Korčuli[4]. Od 1539 roku pełnił funkcję sekretarza królowej Bony[1]. W kolejnych latach, również na stanowisku sekretarza, służył także Zygmuntowi Staremu[5], a następnie (od 26 kwietnia 1550 roku[2]) Zygmuntowi Augustowi[1]. W latach 1552–1559 wypełniał zadania związane ze sprawami dynastii Jagiellonów na południu Włoch, jak również odbywał podróże dyplomatyczne w granicach państwa polsko-litewskiego[1]. Zgodnie z dokumentem królewskim z 1 stycznia 1557 roku otrzymał indygenat, razem z bratem Prosperem[c], który wraz z nim przyjechał do Polski[1] lub przybył tu później na początku lat 50.[6]
Majątek
edytujBył długoletnim sekretarzem królewskim[5], dobrze wywiązującym się ze swoich obowiązków, czego świadectwem był wzrost jego wynagrodzenia[d][2]. Wierna służba została przez króla wynagrodzona 2 lutego 1558 roku nadaniem mu w dożywocie wsi Łętkowice, w ziemi krakowskiej. Provana poświęcał dużo uwagi rozwojowi swojego majątku, dokonując pomiaru ról i powiększając folwark, dzięki przesiedleniu chłopów i skupieniu od nich łanów. Rozbudował obiekty gospodarskie, wzniósł także nowy dwór oraz rozwijał hodowlę ryb i uprawę chmielu dla własnego browaru. Często pomagał bratu, który rozwinął na dużą skalę działalność gospodarczą, wyręczając go w sprawach handlowych i kierowaniu królewską pocztą[1]. Ocenia się, że Traiano, w porównaniu do Prospera, mniej skutecznie powiększał majątek. Był mocniej związany z dworem królewskim, w służbie Bony, a następnie Zygmunta Augusta. Zadowolony z osiągniętego statusu, raczej nie myślał o powrocie do Włoch[7].
Sprawy wyznaniowe i śmierć
edytujObaj bracia byli związani z ruchem reformacyjnym, być może z tego powodu opuścili Piemont[4]. Traiano wyznawał kalwinizm, w kwietniu 1559 roku kościół w Łętkowicach zamienił na zbór, sprowadzając tam jako ministra Francesca Capitellisa. Wydarzenie to stało się głośnym, zaniepokojenie nim wyrażał Stanisław Hozjusz. Oburzenie tolerowaniem tego postępku wyraził papież, za pośrednictwem wiceprotektora Polski kardynała Giacoma Putea[1].
Provana od 1558 roku, po uzyskaniu zgody synodu w Książu Wielkim, utrzymywał dla siebie i swego brata prywatnego ministra, Jerzego Nigra (właściwie Giorgio Negri). Brał także udział w obradach synodu pińczowskiego (7 sierpnia 1559)[8]. Pewne związki z Włochem miał reformacyjny działacz Francesco Negri, ojciec Giorgia. Wspomniał Provanę w dedykacji do swojego utworu Liberum Arbitrium, które w 1559 roku wyszło w dwóch wydaniach: genewskim z drukarni Jeana Crespina oraz anonimowym z terenów Rzeczypospolitej. Adresatem tego wstępu był Michał Radziwiłł „Czarny”, a Traiano został w nim przedstawiony jako mieszkający w Krakowie pośrednik między Radziwiłłem a Negrim. Między obiema edycjami występują pewne różnice w treści dedykacji. Zmiany miały główne służyć uhonorowaniu Provany – o ile w edycji genewskiej przesadnie określono go jako doradcę Zygmunta Augusta, to w wydaniu anonimowym Negri precyzyjnie podał jego stanowisko na dworze królewskim. Określił go mianem „wspaniałego męża i pana” i uwypuklił jego bliskie związki z Radziwiłłem. Zapewne te modyfikacje i unikanie przesadnego wywyższania Włocha miały ułatwić pozyskanie łask monarchy, jak i Radziwiłła, trudno jednak powiedzieć, czy sam Provana miał wpływ na ich wprowadzenie[9]. Inny protestancki autor Erazm Otwinowski w swojej pracy Heroes Christiani zaliczył Włocha do zasłużonych działaczy reformacji[1].
Provana zmarł przed 1567[5] lub w 1568 roku[1], w Krakowie, gdzie został pochowany[7].
Małżeństwo i potomstwo
edytujBył żonaty z Zofią Mogilnicką[e], miał z nią czworo dzieci[10]:
- Barbarę, żonę Mikołaja Korycińskiego;
- Annę;
- Elżbietę (zm. 16 sierpnia 1638), zamężną z Hieronimem Trepką;
- Abrahama (zm. 1602), dworzanina Anny Jagiellonki, rycerza jerozolimskiego i kawalera Orderu Świętych Maurycego i Łazarza, właściciela Karniowic i Poręby w ziemi krakowskiej, autora książki Złote jarzmo małżeńskie.
Uwagi
edytuj- ↑ Spolszczenie imienia i nazwiska u: Ptaśnik 1907 ↓, s. 42. Korolko 1991 ↓, s. 79, 230 podaje imię Trojan, zachowując oryginalne nazwisko.
- ↑ Według Wyrozumski 1960 ↓, s. 38 była to rodzina od dawna osiadła w Polsce, czego jednak nie potwierdzają inne opracowania.
- ↑ Tygielski 2005 ↓, s. 384 podaje, że bracia zostali wówczas nobilitowani, wbrew PSB ↓, s. 529.
- ↑ W kancelarii Zygmunta Augusta początkowo jego pensja wynosiła 60 florenów rocznie, a prócz tego strawne w wysokości 1 floren 20 groszy (od końca 1550 floren i 40 groszy). Już w następnym roku wynagrodzenie roczne Provany podniesiono do 100 florenów, a z czasem razem ze strawnym i stajennym miał otrzymać 334 floreny i 26 groszy, Quirini-Popławska 1973 ↓, s. 13.
- ↑ Po śmierci Provany ponownie wyszła ona za mąż, za Jerzego Boksę Radoszewskiego, PSB ↓, s. 529, PSB uzupełnienia ↓, s. 91.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k PSB ↓, s. 529.
- ↑ a b c Quirini-Popławska 1973 ↓, s. 13.
- ↑ Biasiori 2016 ↓, ¶ „Mentre il suo...”.
- ↑ a b Biasiori 2016 ↓, ¶ „È dunque molto...”.
- ↑ a b c Korolko 1991 ↓, s. 230.
- ↑ Biasiori 2016 ↓, ¶ „Più che la...”.
- ↑ a b Tygielski 2005 ↓, s. 183.
- ↑ PSB ↓, s. 529; Kordyzon 2021 ↓, s. 81.
- ↑ Kordyzon 2021 ↓, s. 77, 79, 81.
- ↑ PSB ↓, s. 529–530.
Bibliografia
edytuj- Lucio Biasiori: Provana del Sabbione, Prospero. [w:] Dizionario Biografico degli Italiani [on-line]. Treccani, 2016. [dostęp 2021-01-14]. (wł.).
- Wojciech Kordyzon. O polskim wydaniu Liberum Arbitrium Francesca Negriego i „zagranicznej” pochwale polskich pisarzy reformacyjnych. „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”. LIX, s. 77–105, 2021. ISSN 0081-7147. [dostęp 2023-02-10].
- Mieczysław Korolko: Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0736-6.
- Jan Ptaśnik. Z dziejów kultury włoskiego Krakowa. „Rocznik Krakowski”. IX, s. 1–148, 1907. [dostęp 2023-02-06].
- Wojciech Tygielski: Włosi w Polsce XVI-XVII wieku. Utracona szansa na modernizację. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2005. ISBN 83-88032-81-X.
- Danuta Quirini-Popławska: Działalność Włochów w Polsce w I połowie XVI wieku na dworze królewskim, w dyplomacji i hierachi kościelnej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Polska Akademia Nauk – Oddział w Krakowie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, 1973, seria: Prace Komisji Nauk Historycznych, nr 32.
- Danuta Quirini-Popławska: Provana Traiano. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXVIII: Potocki Ignacy – Przerębski Mikołaj. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1984–1985, s. 529–530. [dostęp 2021-01-14].
- Polski Słownik Biograficzny: uzupełnienia i sprostowania do tomów I–XL. Warszawa-Kraków: Polska Akademia Nauk-Polska Akademia Umiejętności, 2002. ISBN 83-88909-00-2.
- Jerzy Wyrozumski. Warzelnie soli krakowskiej na pograniczu śląsko-polskim w drugiej poł. XVI i pierwszej poł. XVII wieku. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”. 26, s. 33–62, 1960.