[go: nahoru, domu]
Wikipedia

Alfabet polski

polski wariant łacinki, zawierający 9 liter spoza tej standardowej
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 79.190.80.53 (dyskusja) o 15:01, 1 lis 2016. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 1 lis 2016, była oparta na tej wersji.

Alfabet polski (dawniej: abecadło[1]) – alfabet dwuszeregowy oparty na łacińskim używany do zapisu języka polskiego.

Alfabet polski (litery szare nie są używane w słowach pochodzenia polskiego).
Najstarsze abecadło polskie, zbiory Cambridge Trinity College z XVI wieku.
Litera V w logo telewizji polskiej i zarazem największego nadawcy publicznego w Polsce

Litery

 Polski alfabet
Polak recytujący polski alfabet.
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Oparty jest na alfabecie łacińskim i składa się obecnie z 32 liter[2] z czego 9 z nich posiada znaki diakrytyczne a na każdą literę przypada majuskuła i minuskuła. W poniżej tabeli przedstawiono litery wraz z ich nazwami:

Majuskuła Minuskuła Nazwa
A a a
Ą ą ą; a z ogonkiem
B b be
C c ce
Ć ć cie; ce z kreską
D d de
E e e
Ę ę ę; e z ogonkiem
F f ef
G g gie
H h ha
I i i
J j jot
K k ka
L l el
Ł ł eł
M m Em
N n en
Ń ń eń; en z kreską
O o o
Ó ó O z kreską; o kreskowane; u zamknięte
P p pe
R r er
S s es
Ś ś eś; es z kreską
T t te
U u u; u otwarte
W w wu
Y y igrek
Z z zet
Ż ż żet; zet z kreską; żet z kropką
Ź ź ziet; zet z kreską

Litery ku (majuskuła: Q; minuskuła: q), fau (majuskuła: V; minuskuła: v) oraz iks (majuskuła: X; minuskuła: x) nie są zaliczane do liter polskiego alfabetu, gdyż w polskim słowotwórstwie nie ma potrzeby ich stosowania. Występują one tylko w wyrazach pochodzenia obcego, czyli zapożyczonych.

Ponadto literę iks można spotkać w zapisie[3]:

  • niewiadomej, nieznanych obiektów, osób, wielkości (np. oś x-ów, 5x, xy, pan X);
  • nazwisk polskich pisanych w ten sposób od dawna, np. Axentowicz, Axer;
  • skrótu wyrazów książę czy ksiądz;
  • rodzimych skrótowców, głównie będących nazwami firm związanych z eksportem, np. Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport;
  • nazw leków, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox.

Literę fau w języku polskim można spotkać w skrócie TV pochodzącym od angielskiego słowa television oznaczającego telewizje np. w skrócie TVP oznaczającym Telewizje Polską Zdania:

  • „Mężny bądź, chroń pułk twój i sześć flag.”;
  • „Pójdźże, kiń tę chmurność w głąb flaszy.”;
  • „Pchnąć w tę łódź jeża lub ośm skrzyń fig.”;

są pangramami, czyli zawierają wszystkie litery polskiego alfabetu. Spełniają też dodatkowy warunek - każda litera występuje tylko jeden raz.

Rada Języka Polskiego uzasadnia, iż brzmienie wszystkich, nawet nowo wymyślanych, wyrazów w języku polskim da się zapisać zgodnie z regułami polskiej ortografii tylko za pomocą 32 liter, bez użycia liter iks, fau i ku. Niemniej, te trzy łacińskie litery towarzyszą językowi polskiemu w wyrazach obcych i obcojęzycznych, przekształcając się zazwyczaj w litery polskiego alfabetu w miarę powszednienia stosowania wyrazów zawierających te litery.

Historia

 
Próbka XVII-wiecznego zapisu polskiego tekstu.
 
Nauka domowa Jerzego Bocka wydana po polsku mieszaną czcionką gotycką i antykwą w Oleśnicy w 1670 roku.

Druk polski zachował pismo gotyckie do XVII wieku w odmianie zwanej szwabachą. Dopiero u schyłku XVII wieku pojawiały się już całe książki drukowane okrągłą italiką. W Czechach druk gotycki zachował się do XIX wieku, w Polsce do XVIII wieku głównie w wydawnictwach straganowych. Pierwszymi językoznawcami polszczyzny byli w dziedzinie alfabetu i ortografii rektor krakowski Jakub Parkoszowic i ks. Zaborowski, naśladujący wzory Jana Husa. Ich następcami byli późniejsi humaniści Kochanowski, Górnicki i Januszowski.

Przy wyliczeniach alfabetycznych przeważnie nie są używane litery ze znakami diakrytycznymi, a w zamian są stosowane litery ku, fau i isk. Dawniej spotykany był także wariant obejmujący tylko 23 polskie litery podstawowego alfabetu łacińskiego oraz iks i eł lecz obecnie wyszedł on prawie z użycia.

Staropolskie abecadło stworzone przez Jana Kochanowskiego: A à á ą b b’ c ć cz d dz dź dż e è é ę f g h ch i j k l ł m m’ n ń o ò ó p p’ q r rz s ś sz t u w w’ x y z ź ż.”[4]. Ten zestaw umożliwia zapisanie słów w dialektach języka polskiego[potrzebny przypis] i dokładniejszą transliterację starych zapisów.

Ponadto na Polesiu wśród Tatarów do zapisu języka polskiego używane było pismo arabskie[5] (patrz alfabet arabski dostosowany do języka polskiego).

Dwuznaki

W języku polskim stosowane są dwuznaki:

Nie każda sytuacja występowania zestawienia liter rz jest sytuacją występowania dwuznaku rz, gdyż w wyrazach takich jak „marznie”, „mierzi” czy „Tarzan” mamy do czynienia z parami głosek r + z / r + ź. Podobnie w przypadku zestawienia liter dz, pierwsza z nich może być elementem przedrostka „od”, np. „odznaczyć”. Znak i zmiękcza niektóre z poprzedzających spółgłosek lub grup spółgłoskowych. Przed samogłoską zazwyczaj nie jest czytany i służy wyłącznie do zapisu zmiękczenia. Szczegółowy opis roli dwuznaków w wymowie znajduje się w artykule w Wikisłowniku.

Częstość występowania liter

 
Wykres częstości liter polskiego alfabetu.

Poniżej zaprezentowano procentowy udział liter w próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych).

a ą b c ć d e
8,91% 0,99% 1,47% 3,96% 0,40% 3,25% 7,66%
ę f g h i j k
1,11% 0,30% 1,42% 1,08% 8,21% 2,28% 3,51%
l ł m n ń o ó
2,10% 1,82% 2,80% 5,52% 0,20% 7,75% 0,85%
p q r s ś t u
3,13% 0,14% 4,69% 4,32% 0,66% 3,98% 2,50%
v w x y z ź ż
0,04% 4,65% 0,02% 3,76% 5,64% 0,06% 0,83%

Najczęściej występującą literą jest a (8,91%). Występuje 445,5 razy tyle, co najrzadsza x (0,02%).

Kodowanie polskich znaków w HTML

Duże litery Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż
Encje HTML Ą
Ą 		Ć
Ć 		Ę
Ę 		Ł
Ł 		Ń
Ń 		Ó
Ó 		Ś
Ś 		Ź
Ź 		Ż
Ż
Unicode U+0104 U+0106 U+0118 U+0141 U+0143 U+00D3 U+015A U+0179 U+017B
Wynik Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż
Małe litery ą ć ę ł ń ó ś ź ż
Encje HTML ą
ą 		ć
ć 		ę
ę 		ł
ł 		ń
ń 		ó
ó 		ś
ś 		ź
ź 		ż
ż
Unicode U+0105 U+0107 U+0119 U+0142 U+0144 U+00F3 U+015B U+017A U+017C
Wynik ą ć ę ł ń ó ś ź ż

Zobacz też

  1. ↑ „obiecado, obiecadło, […] z górą (960–1280) nikt po polsku nie pisał, pierwsze składanie kilku znaków łacińskich naśladowano wzorem Czech w XIV i XV wieku, ale ponieważ szkoła wcale polszczyzny nie uczyła, więc nie zdobyto się na jednolitość i każdy znęcał się po swojemu, nad abecadłem i ortografią. Czechom jednolitą pisownię wzbogacającą znaki łacińskie kropkami stworzył Jan Hus, ale piętno kacerstwa odstraszało nas od naśladownictwa tego jedynego trafnego systemu. […] tak się mściło niedbalstwo wobec języka narodowego, zrozumiałe chyba u mieszczan pół-Niemców, karygodne śród kół uczonych, nie uznających, jak i węgierskiego, niczego niełacińskiego. Skoro pismo drukiem zastąpiono, musiał dotychczasowy rozgardiasz ortograficzny ustąpić; nieznani nam z nazwiska zecerzy polscy ustalili jako tako dla księgarzy Niemców pisownię polską posługującą się i składaniem znaków sz, ci, i kropkami, i kreskami ż, ź, ń, ć, ś, i odmianą kształtu; ł, ą, ę .” [w:] Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska, tom I. str. 2, Abecadło
  2. ↑ Język polski. Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN, 2007. [dostęp 18 sierpnia 2013]. ISBN 978-83-916268-2-5. (pol.).
  3. ↑ „Wielki Słownik Ortograficzny PWN”
  4. ↑ Aleksander Brücker: Jan Kochanowski. Pisma zbiorowe. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, 1924, s. 371.
  5. ↑ „Язык большинства текстов китаба Сегеневича, иногда с некоторой натяжкой, можно назвать польским.” w: Антонович А. К. 1968. „Краткий обзор белорусских текстов, писанных арабским письмом”, w: В. В. Мартынов, Н. И. Толстой (red.) Полесье (Лингвистика. Археология. Топонимика). Moskwa: Nauka, str. 273

Linki zewnętrzne

Szablon:Alfabety pisane łacinką

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfabet_polski&oldid=47375655”