Maria Dulębianka
Maria Dulęba herbu Alabanda (Maria Dulębianka; ur. 21 listopada 1858[1][2] w Krakowie, zm. 7 marca 1919 we Lwowie) – polska malarka, pisarka, publicystka, feministka i działaczka społeczna.
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przyczyna śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Zawód, zajęcie | |
| Miejsce zamieszkania | |
| Narodowość |
polska |
| Alma Mater | |
| Rodzice |
Maria z Wyczałkowskich |
| Odznaczenia | |
 
| |
Rodzina
Dulębianka urodziła się w Krakowie, gdzie 25 listopada została ochrzczona w kościele Mariackim. Była córką Marii Wyczałkowskich Skibowej oraz Henryka Dulęby herbu Alabanda[1]. Ojciec, pochodzący ze zubożałej rodziny ziemiańskiej z okolic Nowego Sącza, przez pewien czas pracował w krakowskim teatrze jako sekretarz dyrekcji[1].
Miała pięcioro rodzeństwa. Henryk Dulęba (junior) pracował we Lwowie jako inżynier budownictwa. Anna z Dulębów Wyczołkowska ukończyła konserwatorium muzyczne w Wiedniu, w 1893 roku obroniła doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Zurychu, a w 1901 wyemigrowała do Chicago[1]. Władysław Dulęba, z wykształcenia doktor prawa, prowadził kancelarię adwokacką we Lwowie oraz zaangażował się w działalność polityczną, obejmując m.in. stanowisko ministra dla Galicji. Adolf Dulęba pozostał w Krakowie, gdzie wybrał karierę teatralną (znaną aktorką została także jego córka, Maria Dulęba). Feliks Dulęba został urzędnikiem kolejowym w Galicji Wschodniej[1].
Przyrodnim bratem Dulębianki był również pianista Józef Dulęba[1].
Edukacja artystyczna
Początkowo Dulębianka uczyła się w Krakowie na pensji Justyny Maliszewskiej. W roku akademickim 1873/1874 rozpoczęła naukę na kursie przygotowawczym Kunstgewerbeschule w Wiedniu (obecnie Uniwersytet Sztuki Stosowanej w Wiedniu)[1].
Od ok. 1880 roku uczęszczała do prywatnej szkoły artystycznej dla kobiet prowadzonej przez Wojciecha Gersona w Warszawie, równolegle m.in. z Anną Bilińską oraz Zofią Stankiewiczówną[1].
Następnie w latach 1884-1886 studiowała w Académie Julian w Paryżu pod kierunkiem Tony’ego Roberta-Fleury’ego i Williama-Adolphe’a Bouguereau, a potem także w pracowni Carolusa-Durana[1]. Przed wyjazdem do Francji prawdopodobnie krótko pobierała nauki u Jana Matejki w Krakowie[1].
Malarstwo
Od 1881 roku regularnie pokazywała swe prace m.in. w Warszawie i Krakowie. Na wystawie światowej w Paryżu w 1889 roku zaprezentowała obrazy Na pokucie i Sieroca dola, za który otrzymała wyróżnienie (mention honorable)[1][2].
Malowała przede wszystkim portrety, studia kobiet i dzieci oraz kameralne sceny rodzajowe, często przedstawiające ubogich mieszkańców miasta[2].
Wielokrotnie portretowała także Marię Konopnicką. Największą kolekcję stworzonych przez nią wizerunków poetki prezentuje Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się natomiast Portret Marii Konopnickiej namalowany przez Dulębiankę w 1902 roku z okazji jubileuszu pracy twórczej pisarki i reprodukowany później m.in. na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”[3]. Również Muzeum Polskie w Rapperswilu przed wojną posiadało portret Konopnickiej pędzla Dulębianki.
Pod wpływem pobytów z Konopnicką w różnych uzdrowiskach Dulębianka zaczęła wprowadzać do swojej twórczości także motywy inspirowane podróżami, np. pejzaże morskie. Jej szkic olejny Morze (ok. 1910) zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Relacja z Marią Konopnicką
Od 1890 roku Dulębianka i Konopnicka przez dwadzieścia lat wspólnie podróżowały i mieszkały za granicą (m.in. w Monachium, Zurychu, Dreźnie i Wiedniu), a po 1903 roku – w dworku w Żarnowcu, pod Krosnem który poetka otrzymała w darze narodowym z okazji jubileuszu pracy literackiej[1].
Jak zauważa Lena Magnone, Dulębianka została pierwszy raz wymieniona w liście Konopnickiej w 1889 roku[4]. Z ustaleń Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej omówionych w biografii Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki wynika, że Dulębianka poznała Konopnicką prawdopodobnie w pierwszym kwartale 1889 roku – na taką datę wskazują bowiem zapiski malarki z notatnika zachowanego we Lwowskiej Narodowej Bibliotece im. Wasyla Stefanyka.
Relacja Dulębianki i Konopnickiej nie budziła za ich życia kontrowersji i była społecznie akceptowana. W malarce widziano wierną towarzyszkę, przyjaciółkę i powierniczkę poetki, szczególnie oddaną w ostatnich latach życia Konopnickiej, kiedy pisarka coraz poważniej chorowała.
Część badaczy określa je dziś jako partnerki życiowe[5][6]. Lena Magnone zaproponowała w swojej książce Konopnicka. Lustra i symptomy termin „związek siostrzany”[4], natomiast Karolina Dzimira-Zarzycka określenie „małżeństwo bostońskie”[1].
Jak zauważa Krzysztof Tomasik, Dulębianka nigdy nie wyszła za mąż, reprezentowała typ znany wśród lesbijek od wieków: krótko ostrzyżona, w surducie i binoklach, polowała i jeździła konno[5]. Brała udział w życiu rodzinnym artystki[5]. Początkowo Konopnicka nazywała ją „Piotrek” lub „Pietrek z powycieranymi łokciami”[5].
Działalność feministyczna
Maria Dulębianka była przedstawicielką pierwszej fali feminizmu. W 1895 roku rozpoczęła walkę o dopuszczenie kobiet do studiowania w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych.
W 1897 roku związała się ze środowiskami emancypacyjnymi we Lwowie. Publikowała w feministycznym „Sterze” wydawanym przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit. Podjęła starania na rzecz utworzenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie. W 1902 roku wygłosiła w Krakowie odczyt O twórczości kobiet, wydany w 1903 roku w zbiorze Głos kobiet w kwestii kobiecej.
W referacie Polityczne stanowisko kobiety, wygłoszonym w 1907 roku z okazji jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej, wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy: „Ale nad militaryzm i kapitalizm wrogiem większym, bo bliskim i codziennym, jest nam każda krzywda, każdy ucisk, każdy fałsz i każda nieprawość, przeciw tym wrogom wielką i wytrwałą wieść krucjatę”[7].
W 1908 roku kandydowała do Sejmu Krajowego we Lwowie z ramienia Komitetu Równouprawnienia Kobiet, przy poparciu Stronnictwa Ludowego i Komitetu Pracy Oświatowej im. Marii Wysłouchowej, wykorzystując formalne uprawnienia wyborcze przysługujące w Galicji niewielkiej grupie obywatelek. Uzyskała 511 głosów, ale odrzucono jej kandydaturę „z przyczyn formalnych”[1].
W tym okresie jeszcze mocniej zaangażowała się w walkę o prawa wyborcze kobiet. Stanęła na czele Związku Uprawnienia Kobiet we Lwowie (1909).
Działalność społeczna
Dulębianka niemal całkowicie poświęciła się pracy społecznej i feministycznej po 1910 roku, gdy po śmierci Konopnickiej przeniosła się na stałe do Lwowa.
Wkrótce założyła Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie (1911) i Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet (1912). W 1913 roku z jej inicjatywy powstała we Lwowie Liga Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet, do której jako pierwsi przystąpili Witold Lewicki oraz senator Maksymilian Thullie.
Publikowała m.in. w dwutygodniku „Nowe Słowo” i dzienniku „Kurier Lwowski”. W latach 1911-1913 redagowała także dodatek do „Kuriera Lwowskiego” zatytułowany „Głos Kobiet” (nie mylić z kobiecym pismem socjalistycznym wydawanym pod tym samym tytułem).
Po wybuchu I wojny światowej Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet pod jej kierownictwem zajął się organizacją pomocy humanitarnej w mieście. Działaczki zakładały m.in. ochronki dla dzieci, tanie kuchnie dla biednych i kursy dla sanitariuszek. Dulębianka blisko współpracowała z wiceprezydentem Lwowa, Tadeuszem Rutowskim, obejmując sekretariat miejskiego Wydziału Dobroczynności[1]. Uczestniczyła także w obronie Lwowa w listopadzie 1918 w trakcie trwającej wojny polsko-ukraińskiej, m.in. współorganizując służbę sanitarną.
W grudniu 1918 roku została w Warszawie wybrana przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich, zrezygnowała jednak z tej funkcji z powodu walk toczących się dalej we Lwowie. Ostatniego dnia grudnia w imieniu delegacji kobiet przemawiała na audiencji u Józefa Piłsudskiego[1].
Śmierć
23 stycznia 1919 roku wraz z Marią Opieńską i Teodozją Dzieduszycką, jako delegatka Czerwonego Krzyża do zbadania położenia jeńców i internowanych w obozach ukraińskich, wyruszyła w niebezpieczną misję do m.in. Stanisławowa, Kołomyi, Czortkowa, Mikuliniec, Tarnopola i Złoczowa[8]. Podróż odbywała się w czasie niezwykle ostrych mrozów. Od chorych jeńców polskich delegatki zaraziły się tyfusem plamistym.
Maria Dulębianka zmarła na tyfus po powrocie do Lwowa, 7 marca 1919 roku. Początkowo została pochowana w grobowcu Marii Konopnickiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 roku jej trumnę przeniesiono na nowo założony Cmentarz Obrońców Lwowa (kwatera I, miejsce 6)[9][5].
Odznaczenie i upamiętnienie
Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 19 grudnia 1930 roku została odznaczona Krzyżem Niepodległości „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”[10].
Decyzją Rady Miasta Lwowa już w 1920 roku jedna ulic w tym mieście została nazwana imieniem Marii Dulębianki[1].
W dziesiątą rocznicę śmierci, w 1929 roku, Lwowska Liga Kobiet wydała broszurę z krótką biografią Dulębianki przygotowaną przez Marię Jaworską.
W 1935 roku pośmiertnie została odznaczona Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia[11].
W 2021 roku Dulębianka została patronką pasażu przy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie[12] oraz ulicy na Nadodrzu we Wrocławiu[13], a w 2022 roku projekt nadania jej imienia ulicy w Krakowie zyskał poparcie Komisji Kultury Rady Miasta Krakowa[14].
W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się biografia autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej zatytułowana Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki[1].
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
- ↑ a b c Karolina Dzimira-Zarzycka, Maria Dulębianka, [w:] portal Culture.pl [online], Instytut Adama Mickiewicza.
- ↑ Karolina Dzimira-Zarzycka, „Najświeższy i najpodobniejszy”. Portret Marii Konopnickiej Marii Dulębianki z Muzeum Narodowego w Warszawie, [w:] portal Historia:poszukaj [online], Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.
- ↑ a b Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
- ↑ a b c d e Krzysztof Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014.
- ↑ Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.
- ↑ Aneta Górnicka-Boratyńska (red.), Chcemy całego życia. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870-1939, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2018, ISBN 978-83-8143-055-5.
- ↑ Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990, s. Tab. 167.
- ↑ Groby dowódców i działaczy. W: W szesnastą rocznicę. Lwów: Towarzystwo Straży Mogił Polskich Bohaterów we Lwowie, 1934, s. 28.
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 300, poz. 423.
- ↑ Polski Czerwony Krzyż. Sprawozdanie za 1935. Warszawa: 1936, s. 11.
- ↑ Tomasz Urzykowski, Nowe patronki warszawskich ulic i pasaży. Będzie też park Ireny Jarockiej, [w:] Wyborcza.pl Warszawa [online], 18 marca 2021.
- ↑ ul. Dulębianki Marii [online], portal Polska-org.pl.
- ↑ Julia Kalęba, Krakowianka będzie patronką kolejnego skweru? Jest wstępna zgoda, [w:] Naszemiasto.pl - Kraków [online], 1 lipca 2022.
Bibliografia
- Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
- Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
- Joanna Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2003, ISBN 83-85938-84-2.
- Krzysztof Tomasik, Homobiografie: pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, ISBN 978-83-61006-59-6, OCLC 316563624.
- Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.
Linki zewnętrzne
- Publikacje Marii Dulębianki w bibliotece Polona