Wikipedystka:Herstoryczka/brudnopis7
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przyczyna śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Zawód, zajęcie | |
| Miejsce zamieszkania | |
| Narodowość |
polska |
| Alma Mater | |
| Rodzice |
Maria z Wyczółkowskich |
| Odznaczenia | |
 
| |
Maria Dulęba herbu Alabanda (Maria Dulębianka; ur. 21 listopada 1858[1][2] w Krakowie, zm. 7 marca 1919 we Lwowie) – polska malarka, pisarka, publicystka, feministka i działaczka społeczna.
Rodzina
Dulębianka urodziła się w Krakowie, gdzie 25 listopada została ochrzczona w kościele Mariackim. Była córką Marii Wyczałkowskich Skibowej oraz Henryka Dulęby herbu Alabanda[1]. Ojciec, pochodzący ze zubożałej rodziny ziemiańskiej z okolic Nowego Sącza, przez pewien czas pracował w krakowskim teatrze jako sekretarz dyrekcji[1].
Miała pięcioro rodzeństwa. Henryk Dulęba (junior) pracował we Lwowie jako inżynier budownictwa. Anna z Dulębów Wyczołkowska ukończyła konserwatorium muzyczne w Wiedniu, w 1893 roku obroniła doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Zurychu, a w 1901 wyemigrowała do Chicago[1]. Władysław Dulęba, z wykształcenia doktor prawa, prowadził kancelarię adwokacką we Lwowie oraz zaangażował się w działalność polityczną, obejmując m.in. stanowisko ministra dla Galicji. Adolf Dulęba pozostał w Krakowie, gdzie wybrał karierę teatralną (znaną aktorką została także jego córka, Maria Dulęba). Feliks Dulęba został urzędnikiem kolejowym w Galicji Wschodniej[1].
Przyrodnim bratem Dulębianki był również pianista Józef Dulęba[1].
Wykształcenie
Początkowo Dulębianka uczyła się w Krakowie na pensji Justyny Maliszewskiej. W roku akademickim 1873/1874 rozpoczęła naukę na kursie przygotowawczym Kunstgewerbeschule w Wiedniu (obecnie Uniwersytet Sztuki Stosowanej w Wiedniu)[1].
Od ok. 1880 roku uczęszczała do prywatnej szkoły artystycznej dla kobiet prowadzonej przez Wojciecha Gersona w Warszawie, równolegle m.in. z Anną Bilińską oraz Zofią Stankiewiczówną[1].
Następnie w latach 1884-1886 studiowała w Académie Julian w Paryżu pod kierunkiem Tony’ego Roberta-Fleury’ego i Williama-Adolphe’a Bouguereau, a potem także w pracowni Carolusa-Durana[1]. Przed wyjazdem do Francji prawdopodobnie krótko pobierała nauki u Jana Matejki w Krakowie[1].
Malarstwo
Od 1881 roku regularnie pokazywała swe prace m.in. w Warszawie i Krakowie. Na wystawie światowej w Paryżu w 1889 roku zaprezentowała obrazy Na pokucie i Sieroca dola, za który otrzymała wyróżnienie (mention honorable)[1][2].
Malowała przede wszystkim portrety, studia kobiet i dzieci oraz kameralne sceny rodzajowe, często przedstawiające ubogich mieszkańców miasta[2].
Wielokrotnie portretowała także Marię Konopnicką. Największą kolekcję stworzonych przez nią wizerunków poetki prezentuje Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się natomiast Portret Marii Konopnickiej namalowany przez Dulębiankę w 1902 roku z okazji jubileuszu pracy twórczej pisarki i reprodukowany później m.in. na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”[3]. Również Muzeum Polskie w Rapperswilu przed wojną posiadało portret Konopnickiej pędzla Dulębianki.
Pod wpływem pobytów z Konopnicką w różnych uzdrowiskach Dulębianka zaczęła wprowadzać do swojej twórczości także motywy inspirowane podróżami, np. pejzaże morskie. Jej szkic olejny Morze (ok. 1910) zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Relacja z Marią Konopnicką
Dulębianka i Konopnicka przez dwadzieścia lat wspólnie podróżowały i mieszkały za granicą (m.in. w Monachium, Zurychu, Dreźnie i Wiedniu), a po 1903 roku w dworku w Żarnowcu, pod Krosnem który poetka otrzymała w darze narodowym z okazji jubileuszu pracy literackiej.
W ostatnich latach życia pisarki Dulębianka [1]
Jak wynika z ustaleń Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej omówionych w biografii Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, pierwsze spotkanie
Lena Magnone datuje, że pierwsze spotkanie z Marią Konopnicką miało miejsce najpóźniej w 1886 roku; w 1889 Dulębianka została pierwszy raz wymieniona w liście Konopnickiej[4].
Pod jej wpływem mocniej zaangażowała się w działania na rzecz równouprawnienia kobiet. Według części badaczy jej biografii przez następne dwadzieścia lat były partnerkami życiowymi[4][5]. Razem odbywały podróże do Austrii, Francji, Niemiec, Włoch i Szwajcarii, których klimat służył zdrowiu Konopnickiej.
8 września 1903 roku Dulębianka wprowadziła się wraz z Konopnicką do dworku Konopnickiej w Żarnowcu, który poetka otrzymała w darze narodowym z okazji jubileuszu pracy pisarskiej (od x roku Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu).
Jak zauważa Krzysztof Tomasik, Dulębianka nigdy nie wyszła za mąż, reprezentowała typ znany wśród lesbijek od wieków: krótko ostrzyżona, w surducie i binoklach, polowała i jeździła konno[4]. Brała udział w życiu rodzinnym artystki[4]. Konopnicka nazywała ją „Piotrek” lub „Pietrek z powycieranymi łokciami”[4].
Dla Konopnickiej w dużym stopniu poświęciła swoje twórcze aspiracje, w kolejnych latach stała się przede wszystkim portrecistką poetki[4].
Działalność feministyczna
Maria Dulębianka była aktywistką pierwszej fali feminizmu. W 1885 roku rozpoczęła walkę o dopuszczenie kobiet do studiowania w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W 1897 roku związała się ze środowiskami emancypacyjnymi we Lwowie. Regularnie publikowała w feministycznym „Sterze” wydawanym we Lwowie przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit. Podjęła starania na rzecz utworzenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie.
W 1899 roku w Zakopanem wygłosiła odczyt pt. Dlaczego ruch kobiecy rozwija się tak powoli?. W 1902 roku wygłosiła w Krakowie odczyt na temat twórczości artystycznej kobiet, który stał się inspiracją do opublikowanego przez nią w 1903 tekstu O twórczości kobiet, wydanego w zbiorze artykułów Głos kobiet w kwestii kobiecej.
W 1908 roku chciała kandydować do Sejmu Krajowego we Lwowie przy poparciu Stronnictwa Ludowego i Koła Oświatowego Postępowych Kobiet[potrzebny przypis] (wykorzystując formalne uprawnienia wyborcze przysługujące w Galicji niewielkiej grupie kobiet[6]), jednak odrzucono jej kandydaturę "z przyczyn formalnych"[potrzebny przypis], mimo że uzyskała 511 głosów[4].
Założyła wtedy Związek Uprawnienia Kobiet we Lwowie (1909) i została jego przewodniczącą. Założyła również Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie (1911) i Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet (1912). W 1913 roku założyła we Lwowie Ligę Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet, do której jako pierwsi przystąpili Witold Lewicki oraz senator Maksymilian Thullie.
W grudniu roku 1918, po wywalczeniu przez polskie sufrażystki praw wyborczych dla kobiet w Polsce, została wybrana Przewodniczącą Zarządu Naczelnego Ligi Kobiet, zrezygnowała jednak z tej funkcji z powodu walk toczących się dalej we Lwowie[1]. Była członkinią delegacji kobiet, w imieniu której przemawiała na audiencji u Józefa Piłsudskiego.
Publikowała w dwutygodniku „Nowe Słowo” i dzienniku „Kurier Lwowski”. Redagowała dodatek do "Kuriera Lwowskiego" – "Głos Kobiet" (1911–1913). W referacie Polityczne stanowisko kobiety, wygłoszonym w 1907 roku z okazji jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej, wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy: Ale nad militaryzm i kapitalizm wrogiem większym, bo bliskim i codziennym, jest nam każda krzywda, każdy ucisk, każdy fałsz i każda nieprawość, przeciw tym wrogom wielką i wytrwałą wieść krucjatę[7].
Działalność społeczna
Założyła Klub Uliczników dla dzieci z ulicy. Zakładała ochronki dla dzieci i kuchnie dla biednych. Blisko współpracowała z wiceprezydentem Lwowa - Tadeuszem Rutowskim. Uczestniczyła w obronie Lwowa w listopadzie 1918 w trakcie trwającej wojny polsko-ukraińskiej – wraz z profesorem Antonim Cieszyńskim organizowała polską służbę sanitarną.
Śmierć
26 stycznia 1919 wraz z Marią Opieńską i hrabiną Teodozją Dzieduszycką, jako wysłanniczka Czerwonego Krzyża i delegatka Tymczasowego Komitetu Rządowego do zbadania położenia jeńców i internowanych w obozach ukraińskich, aby pomóc internowanym żołnierzom polskim, wyruszyła w niebezpieczną podróż do Stanisławowa, Kołomyi, Czortkowa, Mikuliniec, Tarnopola i Złoczowa[8]. Podróż odbywały konno wśród zasp śnieżnych, w czasie niezwykle ostrych mrozów. Od chorych jeńców polskich zaraziły się tyfusem plamistym.
Maria Dulębianka zmarła na tyfus 7 marca 1919, a Teodozja Dzieduszycka (1882–1919) następnego dnia. Początkowo została pochowana w grobowcu Marii Konopnickiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 roku jej trumnę przeniesiono na nowo założony Cmentarz Obrońców Lwowa[1].
Trumnę Dulębianki złożono początkowo w grobie Marii Konopnickiej na cmentarzu Łyczakowskim, zaś w 1927 przeniesiono je do osobnego grobu na Cmentarz Obrońców Lwowa (kwatera I, miejsce 6)[9][4].
Odznaczenie i upamiętnienie
Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 19 grudnia 1930 została odznaczona Krzyżem Niepodległości za pracę w dziele odzyskania niepodległości[10].
Decyzją Rady Miasta Lwowa już w 1920 roku jedna ulic w tym mieście została nazwana imieniem Marii Dulębianki[1].
W dziesiątą rocznicę śmierci, w 1929 roku, Lwowska Liga Kobiet wydała broszurę z krótką biografią Dulębianki przygotowaną przez Marię Jaworską.
W 1935 roku pośmiertnie została odznaczona Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia[11].
W 2021 roku Dulębianka została patronką pasażu przy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie[12] oraz ulicy na Nadodrzu we Wrocławiu[13], a w 2022 roku projekt nadania jej imienia ulicy w Krakowie zyskał poparcie Komisji Kultury Rady Miasta Krakowa[14].
W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się biografia autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej zatytułowana Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki[1].
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
- ↑ a b c Karolina Dzimira-Zarzycka, Maria Dulębianka, [w:] portal Culture.pl (Instytut Adama Mickiewicza) [online].
- ↑ Karolina Dzimira-Zarzycka, „Najświeższy i najpodobniejszy”. Portret Marii Konopnickiej Marii Dulębianki z Muzeum Narodowego w Warszawie, [w:] portal Historia:poszukaj (Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów) [online].
- ↑ a b c d e f g h Krzysztof Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014.
- ↑ Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009, ISBN 978-83-928639-0-8, str. 75
- ↑ Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009, ISBN 978-83-928639-0-8, str. 77
- ↑ (red.) Górnicka-Boratyńska, Chcemy całego życia, Warszawa 1999
- ↑ Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990, s. Tab. 167.
- ↑ Groby dowódców i działaczy. W: W szesnastą rocznicę. Lwów: Towarzystwo Straży Mogił Polskich Bohaterów we Lwowie, 1934, s. 28.
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 300, poz. 423.
- ↑ Polski Czerwony Krzyż. Sprawozdanie za 1935. Warszawa: 1936, s. 11.
- ↑ Tomasz Urzykowski, Nowe patronki warszawskich ulic i pasaży. Będzie też park Ireny Jarockiej, [w:] Wyborcza.pl Warszawa [online], 18 marca 2021.
- ↑ ul. Dulębianki Marii [online], portal Polska-org.pl.
- ↑ Julia Kalęba, Krakowianka będzie patronką kolejnego skweru? Jest wstępna zgoda, [w:] Naszemiasto.pl - Kraków [online], 1 lipca 2022.
Bibliografia
- Notatka biograficzna w słowniku słynnych ludzi związanych ze Lwowem. [dostęp 2011-03-25].
- Maria Konopnicka, Korespondencja (t. 1-4), Wrocław 1971-1975
- Krzysztof Tomasik, Homobiografie: pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, ISBN 978-83-61006-59-6, OCLC 316563624.
- Joanna Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Wydawnictwo Instytutu Sztuki PAN, Warszawa 2003
- Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009, ISBN 978-83-928639-0-8
Linki zewnętrzne
- Publikacje Marii Dulębianki w bibliotece Polona