Opatija (vjerska institucija)
Opatija (od latinske riječi abbatia – "samostan", što je izvedeno od riječi abbat, abbas – "opat")[1]) je naziv za autonomnu (sui juris[2]) redovničku zajednicu katoličke crkve kojom upravlja opat ili opatica.[2]
| Opatija Abbatia | |
|---|---|
 | |
To je ujedno i naziv za kompleks zgrada te zajednice – samostan. Za srednjeg vijeka opatije su bile jezgra oko kojih bi se formirala naselja, zbog tog mnoga naselja i gradovi imaju u svom imenu riječ opatija (abbazia, abbey – kao grad Opatija) ili badija (npr. otok Badija kod Korčule.[2]
Historija
urediMonaštvo se počelo širiti po Zapadnoj Evropi od 4. vijeka, kao moda sa istoka, prvi monasi živjeli su kao pustinjaci i nisu imali nikakva imanja. Prve monaške zajednice na Zapadu (6. vijek) koristile su postojeće građevine, benediktinci sv.Benedikta Neronovu vilu u Subiacu, a kasnije Apolonov hram u Monte Cassinu, ili špilje i drvene kolibe kakve je koristio sv. Martin u Toursu.[2] Malo je tog sačuvanog ostalo od prvih irskih monaških zajednica iz Opatija Luxeuil, Fontenay ili Bobbio, koje su imale veliki kulturni značaj, anticipirajući strukturu i gradnju velikih ranosrednjovjekovnih samostana.[2]
U ranom srednjem vijeku, razvojem feudalizma i donacionalnog prava, samostani i biskupije su se sve više profilirali kao imanja, dodjeljena od raznih vladara i feudalaca Tako da se od 8. vijeka počeo širiti naziv - opatija, a značio je prije svega - zemljišno dobro koje pripada samostanu, a prihod opatu.
Protiv takvog stanja stvari pokrenuta je u 11. vijeku klinijevska obnova u Opatiji Cluny, nakon koje pojedine manje opatije više nisu bile samostalne, nego podređene centralnoj opatiji, stvarajući tako veću zajednicu. Istovremeno se te samostane nastojalo izuzeti iz biskupske vlasti i podrediti ih izravno Vatikanu, kako bi bile autonomnije.
U to je doba naziv opatija počeo ponovno označavati kompleks samostanskih zgrada, a ne više feudalno dobro. Kraj 11. i početak 12. vijeka bio je vrhunac benediktinskih opatija; Monte Cassino, Opatija Cluny, a tad su se pojavile i druge monaške zajednice sa strožim pravilima kartuzijanci i cisterciti sa vlastitim tipom samostana.[2] Cisterciti su se brzo proširili Evropom, gradili su svoje samostane na čvrstom modularnom principu, i počeli graditi pojedine zgrade izvan zidina (ambulanta, staje, itd..) Klaustar naslonjen na zidove crkve, je i nadalje bio mjesto za trenutke zajedničkog života, ali je kapitul na istočnoj strani iznad kog je podignut dormitorij dobio na većoj važnosti. Oni su počeli graditi i neki sistem kanalizacionih kanala, ali su i nadalje bili seoska zajednica okrenuta poljoprivredi. Tek nakon pojave novih redova u 13. vijeku franjevci, dominikanci koji su uspjeli steći privilegirani status sa gradskim komunama, grade se samostani po gradovima.[2]
Struktura opatije
urediPravi obrazac za izgradnju opatija, bila je Opatija Sankt Gallen koja daje sliku tipičnog monaškog kompleksa 9. vijeka.[2] To je bio složeni arhitektonski organizam podignut oko crkve bazilikalnoga tipa, unaokolo klaustra podignute su redovničke zgrade, sa kapitulom (dvorana za sastanke), bibliotekom, dormitorijem, blagovaonicom (refektorij). Odvojene od njih podignute su razno razne zgrade za radionice, ambulantu, skladišta, opatov stan, staje za stoku...[2]
|
Prema tom obrascu, koji se zadržao kroz čitav srednji vijek, po svoj Evropi podignute su brojne opatije u romaničkom i gotičkom stilu, koje su za ono vrijeme predstavljale ne samo vjerske, već i centre pismenosti, kulture i trezore znanja prethodnih vijekova.
Spavaonica (dormitorij) je najčešće građena iznad refektorija na istočnoj strani klaustra, ona je bila povezana sa crkvom dnevnim stepeništem preko hodnika uz klaustar, ali i sa noćnim stepeništem koje je vodilo direktno do crkve.[3] Zapadna strana klaustra bila je namjenjena za kontakte sa vanjskim svijetom. Tu se nalazila soba za milodare (almosener), ćelije za goste, podrumi i staje. U tom dijelu blizu glavnog ulaza u kompleks, nalazile su se i prostorije (ili zgrada) opata,. Na južnoj strani klaustra, bila je centralna kuhinja, pivovara i razne radionice (kovačka, bačvarska, postolarska, sedlarska, emajlerska..)[3] Iza njih prostirao se pojas prostorija uzgoju stoke i poljoprivredi.
Važna zgrada unutar zidina opatije bio je novicij (za smještaj novih fratara), on je prema običaju tadašnjih bolnica bio prostor potpune izolacije, sa vlastotom kapelom, kupaonom, blagovaonom, kuhinjom i vrtom. Važni objekt bila je i Ljekarnička zgrada, sa vrtom ljekovitog bilja i malom priručnom ambulantom.[3]
Najviše se opatija izgradilo po Francuskoj, jedna od najimpresivnijih bila je benediktinska opatija podignuta 966. na stjenovitom otoku Mont-Saint-Michel.[3]
Poznate opatije po južnoslavenskim zemljama
uredi- Cistercitska Opatija Stična
- Benediktinska opatija Sv. Petra u Osoru, otok Cres (ne postoji više)
- Benediktinska opatija Sv. Jakova u Opatiji (ne postoji više)
- Cistercitska opatija Vallis Honesta de Gotho u Kutjevu (ne postoji više)
- Trapistička Opatija Marija Zvijezda u Banjoj Luci (Bosna i Hercegovina)