Proton
N Proton is n subatomär litje Paat mäd ne positive elektriske Leedenge. Ernest Rutherford häd dät 1919 äntdäkt. Die Atomkääden (of Nukleus) fon dän maast foarkuumende Typ (sjuch uk Isotop) Woaterstof-Atom, H, is een eenpeld Proton. Do Nuklei fon uur Atome änthoolde Neutrone as uk Protone. Ju Taal Protone fon dän Kääden bestimt do chemiske Oainskuppe fon dät Atom un wäkker chemisk Element dät is.
Me häd oumoaked, dät me ju Leedenge fon een Proton betrachtet as ju Eenhaid fon Leedenge. Ju Leedenge fon n Elektron is seküür gliek an ju fon dät Proton, man juunstoald. In n neutroal Atom is ju Antaal Protone in dän Kääden gliek an ju Antaal Elektrone in do 'Elektroneschille' deer uumetou. In ju Loage kompensierje do positive Leedengen fon do Protone ätter buuten do negative Leedengen fon do Elektrone. Dät Atom is dan fon buuten gesäin neutroal.
N Proton häd ne Rauemasse fon 1,6726231x10-27 kg, wät n bitje minner is as ju Masse fon een Neutron. Deermäd is dät sowät 1800 moal swarre as n Elektron. Ju Leedenge fon een Proton is uungefäär gliek an 1,6x10-19 Coulomb.
Protone wäide klassifizierd as Baryone un bestounde an sik wier uut Quarke, nämmelk Valenzquarks un Seequarks. Do Valenzquarks sunt twäin 'up' Quarke u un aan 'down' Quark d. Do Seequarke sunt 'up', 'down' un 'strange' Quark-Antiquark Poore. Disse Quarke wäide touhoope heelden fon Gluone, do Dreegere fon ju stäärke Käädenkraft.
Protone un Neutrone wäide binne n Atomkääden touhoope heelden fon ju stäärke Käädenkraft, ne Kraft, ju der bloot ne bemäärkboare Rulle spielt ap subatomäre Oustande (also binne dän Kääden), man ju der dan so stäärk is, dät ju de juunsiedige elektriske Ousteetenge twiske do Protone uurwint.
Deeruum dät ju elektromagnetiske Kraft fuul Moale stäärker is as ju Sweerkraft, mout me deerap sluute, dät ju Taal Protone in dät Waareldal gliek ju Taal Elektrone is. Waas dät nit dän Fal, dan wuude ju Netto-Ousteetenge truch ju Uurmäite an positive of negative Leedenge (ouhongich deerfon of Protone of Elektrone foarhärskjen dieden) n määrkboaren Ienfloud hääbe ap ju Expansion fon dät Waareldal un ap aal Materie unner Ienfloud fon ju Sweerkraft (Planete, Stiernen un aal sowät).