Ngédit Manggah

{{Taxobox
| color = lightgreen
| name = Manggah
| image = Black mango unripe.jpg
| image_width = 250px
| image_caption = Buah manggah nu masih kénéh atah
| regnum = [[Plantae]]
| phylum = [[Flowering plant|Magnoliophyta]]
| classis = [[Magnoliopsida]]
| ordo = [[Sapindales]]
| familia = [[Anacardiaceae]]
| genus = ''[[Mangifera]]''
| species = '''''M. indica'''''
| binomial = ''Mangifera indica''
| binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}

'''Manggah''' atawa sok disebut '''buah''' baé nyaéta ngaran sarupaning [[bungbuahan]], kitu ogé ngaran [[tangkal]]na. Manggah kaasup kana marga ''[[Mangifera]]'', anu diwangun ku 35-40 anggota, sarta suku Anacardiacéae. Ngaran ilmiahna nyaéta ''Mangifera indica''.

Genus ''Mangifera'' miboga 62 spésiés, tapi anu ngahasilkeun buah anu ngeunah aya 16 spésiés. Manggah anu ku urang didahar sapopoé, kawas manggah golék kaasup spésiés Mangifera indica L.

Tangkal manggah kaasup golongan arboreus, nyaéta tuwuhan kai nu miboga luhur tangkal leuwih ti 5 m. Luhur tangkal manggah bisa ngahontal 10–40 m sarta umurna bisa ngahontal 10 taun atawa leuwih.
Ngaran buah ieu asalna ti [[basa Malayalam]] ''manga''. Kecap ieu diIndonésiakeun jadi mangga sarta disundakeun jadi manggah; sarta kecap ieu dibawa ka [[Éropa]] ku urang [[Portugis]] sarta diserep jadi ''manga'' ([[basa Portugis]]), ''mango'' ([[basa Inggris]]) jeung nu séjén-séjénna. Ngaran ilmiahna sorangan kira-kira ngandung harti: “(tangkal) anu buahan manggah, asalna ti India”.

Ti tempat asalna nyaéta di wewengkon wates antara [[India]] jeung [[Burma]], mangga sumebar ka Asia Tenggara sekurangna saprak 1500 taun katukang. Buah ieu dipikawanoh ogé dina rupa-rupa basa wewengkon, kawas ''mempelam'' ([[basa Malayu]]), ''pelem'' atawa ''poh'' ([[basa Jawa]]), sarta nu séjén-séjén.

==Morfologi tangkal manggah==

===Akar===

Manggah boga akar tunggang anu ngandung réa cabang, tina cabang akar ieu tumuwuh cabang laleutik, cabang leutik ieu diwuwuhan bulu-bulu akar anu pohara lemes. Akar tunggang tangkal manggah pohara panjang nepi ka bisa ngahontal 6 méter, manjangna akar tunggang baris eureun lamun ngahontal beungeut cai taneuh. Akar cabang beuki kahandap beuki saeutik, pangréana akar cabang dina jejero leuwih kurang 30–60&nbsp;cm.

===Tangkal===

Tangkal mangrupa bagian tengah tina hiji tutuwuhan anu tumuwuh lempeng kaluhur. Bagian ieu ngandung zat-zat kai, antukna tangkal manggah tumuwuh ajeg, teuas, sarta kuat. Wangun tangkal manggah ajeg, boga réa cabang nu rada kuat, daun leubeut nyieun ''tajuk'' anu éndah ngawangun ''kubah'', oval atawa manjang. Kulitna kandel sarta teuas kalawan réa celah-celah leutik sarta sisit-sisit urut gagang daun. [[Warna]] kulit anu geus kolot biasana coklat semu kulawu, kulawu kolot nepi ka ampir hideung.

Di handap ieu sawatara béda tangkal manggah anu asalna ti siki jeung tangkal manggah anu asalna ti sambungan atawa témpél.
{| class="wikitable"
|-
! Asalna ti siki
! Asalna ti sambungan atawa témpél
|-
| Tangkal ilaharna ajeg, kuat sarta luhur
| Tangkal leuwih pondok sarta cabangna ngarangkadak
|-
| Umurna bisa ngahontal leuwih ti 100 taun
| Umurna ngan ngahontal 80 taun, malah kurang
|-
| Mimiti buahan sageus umurna leuwih kurang tujuh taun
| Geus mimiti kembangan sanggeus umur 1 taun
|-
|}

===Daun===

Daun diwangun ku dua bagian, nyaéta gagang daun jeung awak daun. Awak daun tulangan sarta uratan, antara tulang jeung urat katutup ku daging daun. Daging daun diwangun ku kumpulan sél-sél anu teu kaitung lobana. Daun tempatna gunta-ganti. Panjang gagang daun rupa-rupa ti 1,25-12,5&nbsp;cm, bagian puhuna ngagedéan sarta dina sisi palebah luhur aya galurna. Aturan lokasi daun dina tangkal biasana 3/8, tapi beuki ngadeukeutan tungtung, tempatna beuki padeukeut antukna katempo kawas dina bunderan.

Macem-macem wangun daun:
* Lonjong sarta tungtungna kawas tungtung tumbak.
* Ngawangun [[juru opat]], tapi tungtungna seukeut.
* Ngawangun buleud endog, tungtungna seukeut kawas mata tumbak.
* Ngawangun [[juru opat]], tungtungna ngabuleud.

Sisi daun biasana lemes, tapi sakapeung, saeutik ngagulung atau ngalipet. Panjang lambaran daun 8–40&nbsp;cm sarta rubakna 2-12,5&nbsp;cm, gumantung kana wanda sarta kesuburanana. jumlah tulang daun anu kadua (cabang) 18-30 pasang. Daun anu masih ngora biasana boga warna semu beureum anu satuluyna baris robah dina bagian beungeut palebah luhur robah jadi héjo hérang, sedengkeun bagian beungeut handap warnana héjo ngora. Umur daun bisa ngahontal 1 taun atawa leuwih.

===Kembang===

Kembang manggah nyaéta kembang ''majemuk''. Dina kaayaan normal kembang majemuk tumuwuh tina sirung tungtung, keur sirung anu asalna lain tina sirung tungtung henteu ngahasilkeun kembang, tapi régang daun nu ilahar. Runtuyan kembang biasana buluan, tapi sawaréh aya ogé anu henteu buluan. Kembang majemuk ieu diwangun ku sumbu utama anu miboga réa cabang utama. Saban cabang utama ieu miboga réa cabang-cabang deui, nyaéta cabang kadua. Jigana cabang kembang kadua ieu miboga hiji kolompok anu diwangun ku 3 kembang atawa miboga cabang tilu. Saban kolompok tilu kembang diwangun ku tilu kembang sarta saban kembang boga gagang pondok kalawan daun nu leutik. Jumlah kembang dina saban kembang majemuk bisa ngahontal 1000-6000.

Dina saban runtuyan kembang aya kembang jalu sarta kembang hérmaprodit (kembang nu boga bagapurusa dua nyaéta jalu jeung bikang). Badagna kembang leuwih kurang 6–8&nbsp;mm. Kembang jalu leuwih réa batan kembang hérmaprodit. Sarta jumlah kembang hérmaprodit ieu pisan anu nangtukeun kabentukna buah, sarta anu miboga calon buah normal kira-kira 5-10%. Kembang manggah biasana boga gagang pondok, arang boga gagang panjang sarta ambeuna seungit. Proséntase kembang hérmaprodit rupa-rupa, gumantung kana wandana, nyaéta ti 1,25%-77,9%.

====Kongkolak kembang jeung makuta====

''Kongkolak'' kembang biasana aya 5, kitu ogé makuta kembang diwangun ku 5 daun kembang, tapi sakapeung aya anu 4 nepi ka 8, warnana [[konéng]] sepa, sedengkeun dina bagian tengah aya gurat nu timbul sarta jumlahna 3 nepi ka 5 anu warnana rada kolot. Warna bagian sisi daun makuta warnana bodas. Dina waktu layu, warna makuta kembang tadi jadi semu beureum.
====Benang sari====

Jumlah benang sari aya 5, tapi anu subur ngan hiji atawa dua sedengkeun anu séjénna mandul. Benang sari anu subur biasana ampir sarua panjangna jeung ''putik'', nyaéta kira-kira 2&nbsp;mm, sedengkeun benang sari anu mandul mah pondok.

====Sirah putik jeung tipung sari====
Warna sirah putik semu beureum sarta baris robah warnana jadi [[wungu]] mangsa sirah sari ngabuka pikeun méré kasempetan ka tipung sari anu geus sawawa pikeun ngawin (ngawuran) sirah putik. Wangun tipung sari biasana buleud panjang, leuwih kurang 20-35 mikron.

====Calon buah====

Calon buah ieu henteu gagangan sarta aya dina hiji rohangan, sarta perenahna dina hiji piringan.

===Buah===

Buah manggah kaasup golongan buah batu anu dagingan. Panjang buah kira-kira 2,5–30&nbsp;cm. Wangun buah aya anu buleud, buleud endog atawa manjang sarta aya ogé anu bentukna gepéng. Warnana rupa-rupa, aya anu héjo, konéng, beureum atawa campuran. Dina bagian tungtung buah,ada bagian anu seukeut anu disebut pamatuk. Di luhureun pamatuk aya bagian anu melengkung anu disebut sinus, anu manjang kana bagian beuteung. Bagian tukang disebut tonggong. Kulitna kandel sarta aya ''kelenjar'', dagingna kandel sarta aya anu konéng gumantung wandana. Daging buah aya anu badag sarta aya ogé anu henteu badag, aya anu caian sarta aya anu henteu caian, aya anu amis sarta aya anu kurang amis.

===Siki===

Siki tempatna dina jero kulit anu teuas, badagna rupa-rupa. Siki diwangun ku dua ''keping'', siki aya anu ''monoembryonal'' sarta aya anu ''poliembryonal''.

==Hasil sarta pamakéan==
Manggah utamana dipelak pikeun diala buahna. Buah anu haseum ilahar dina kaayaan atah, minangka [[buah méja]] atawa campuran es, dina wangun siksikan atawa diblender. Buah anu ngora mindeng di[[rujak]], atawa dijual di sisi jalan sanggeus dipesék, dibeulah-beulah sarta ditambahan samara [[uyah]] jeung [[cabé]]. Buah manggah ogé dikokolakeun jadi [[manisan]], siksikan  buah garing, dikalengan sarta nu séjén-séjénna. Di réa wewengkon di Indonésia, manggah (kolot atawa ngora) anu haseum mindeng dijadikeun campuran sambel atawa asakan lauk jeung daging.

Siki manggah bisa dijadikeun kadaharan ingon-ingon atawa hayam. Daun ngorana dijadikeun [[lalab]] atawa dijadikeun sayuran. [[Kai]] tangkal manggah cukup kuat, teuas sarta gampang dipigawé; tapi kurang awét pikeun pamakéan di luar rohangan. Kai ieu ogé bisa dijadikeun [[areng]] anu alus.

Manggah utamana dihasilkeun ku nagara-nagara India, [[Méksiko]], [[Brasil]], [[Pakistan]], [[Thailand]], [[Tiongkok]], [[Indonésia]], [[Filipina]], sarta [[Bangladés]]. Total produksi dunya dina taun  80-an kira-kira 15 juta ton, tapi ngan kira-kira 90.000 ton (1985) anu didagangkeun di tingkat dunya. Hartina, lolobana manggah didahar sacara lokal.

Samentara éta pasar utama manggah nyaéta [[Asia Tenggara]], [[Éropa]], [[Amérika Sarikat]] sarta [[Jepang]]. [[Singapura]], [[Hong Kong]] sarta Jepang mangrupa pangimpor anu pangbadagna di Asia. Gambaran produksi manggah taun 2005 bisa ditempo dina tabel di gigir.

Manggah mibanda ajén-ajén budaya anu luhur, hususna di réa nagara di Asia bagian kidul. Di Filipina, buah ieu mangrupa lambang nagara. Dina [[Wéda]], kitab suci ageman [[Hindu]], manggah dianggap “susuguhan para [[déwa]]”. Daun-daun manggah mindeng dipaké dina [[dékorasi]] upacara kawinan atawa kaagamaan Hindu.

==Wanda anu sadulur==
Mangga sabaraya jeung [[bacang]] (''M. foetida''), [[kemang]] (''M. kemanga''), [[kawéni]] (''M. odorata''), sarta réa deui.

==Bahan bacaan==
* Morton, J. 1987. Mango. p.&nbsp;221–239. In: ''Fruits of warm climates''. Julia F. Morton, Miami, FL.
* [[van Steenis]], C.G.G.J. 1981. ''Flora, pikeun sakola di Indonésia''. PT Pradnya Paramita. Jakarta.
* Verheij, E.W.M. sarta R.E. Coronel (eds.). 1997. ''Asal Daya Nabati Asia Tenggara 2: Buah-buahan anu bisa dimakan''. PROSéa – Gramedia. Jakarta. ISBN 979-511-672-2.

==Tumbu ka luar==
{{Wikispecies|Mangifera}}
{{Commons|Mango}}
*[http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Mangifera.html Sorting ''Mangifera'' species]
*[http://www.plantcultures.org.uk/plants/mango_landing.html Plant Cultures: botany, history and uses of mango]
*[http://www.horticultureworld.net/mango-researches.htm Mango research pages]
*[http://www.horticultureworld.net/cultivars.htm Mango cultivar list]
*[http://10netstreet.com/Mango_net/Cultivar_List.html Alphabetized mango cultivar list]
*[http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/mango_ars.html Mango]
*"Mango" article in [[Alan Davidson (food writer)|Alan Davidson]]'s ''Oxford Companion to Food'' (ISBN 0-19-211579-0)
*[http://veganfreaks.net/vodcast/?p=12 How To Cut a Mango]
*[http://www.pesgce.com/toxicodendrondermatitis/derm.asp Toxicodendron Dermatitis: Information on allergic reactions to plants such as Mangos]

[[Kategori:Anacardiaceae]]
[[Kategori:Bungbuahan]]