Audit

Audít (lot. audit — şunida, fahmidan) — dar iqtisodijot tahlili molijavī, taftiş va bozrasiji vaz'i molijaviji korxona.

Ta'rixi audit

Audit bori avval sadai XIV dar Anglija, az rūzi barūjxatgiriji amvol mavridi istifoda qaror giriftaast. Vale dar aksari adabijoti ilmī, olimon pajdoişi auditro ba sadai XVI mansub donistaand. Huquqi nazorati kitobhoi hisobdorī dar mamlakathoi Avrupoi Ƣarbī hanūz dar in davra çorī şuda bud va auditor-mufattiş bozrasero meguftand, ki fa'olijati molijaviju xoçagiro dar asosi qarordod jo bo talabi maqomoti molija nazorat mekunad, taftiş menamojad va maşvarat medihad.

Buhroni iqtisodiji çahoniji solhoi 1929–1933 ba inkişofu ravnaqi audit musoidat namud. Hamon solho muflisiji korxonahoi çumhurihoi sotsialistiji navbunjod çarajon doşt va az auditoroni sohibixtijor tartib va tasdiqi hisobotu tavozun (balans)-i korxonahoro taqozo mekard. Audit vositai purquvvati nazoratu taftişi qallobon, duzdon, ƣoratgaron, vajronkunandagoni tartibot va riojai durusti qonuni hisobdorī meboşad. Dar oxiri solhoi 40 sadai XX doirai audit cun vositai tasdiqi hisobot va amalī gardondani nazorat mahdud gaşta bud. Auditoron beştar ba sançişi sanadhoi tasdiqgardida, amalijoti hisob va sançişi durusti gurūhbandiji in amalijot dar hisobot sarukor doştand. Ja'ne audit ba sifati tasdiqkunanda fa'olijat mekard. Ba'di soli 1949 auditoroni sohibixtijor ba masoili nazorati doxilī dar şirkatho diqqati beştar dodand. Zero ba aqidai onho, zimni samaranok ançom dodani fa'olijati xud, raftoru amali ehtimolī, intixob­hoi nociz va ma'lumoti hi­sobotī purra kifoja mekard. Takmili audit va taşakkuli ixtisosi auditorī bois şud, ki az bajni auditoron mutaxassisoni huquqiji andozu andozsitonī, muşoviron, tahlilkunandagon, idorakunandagon arzi hastī kunand. Dar mamlakathoi mutaraqqī fa'olijati auditorī ba amal omada, ruşd joft. Jake az afzalijathoi in fa'olijat dar Amriko az on iborat ast, ki ba ƣajr az maqomoti hisobdoron va auditoron, boz sozmonhoi gunoguni auditoriji kasbī, ba misli auditoroni doxilī, ki auditoroni voqeijand, vase' fa'olijat menamojand. Usulan rohbaroni saridorai nazorati buçaviji IMA va çam'ijati auditoron mutaxassisoni sohai audit meboşand.

Audit dar Çumhuriji Toçikiston

Qonuni ÇT asoshoi huquqi amalī gardondani fa'olijati auditoriro muajjan soxtaast, ki ba ta'sisi maç­mūi nazorati xoçagiju molijaviji mustaqil baroi himojai amvoli şaxsī, kollektivī, çam'ijatī, sihomī va molikijati davlatī ravona gaştaast. Asoshoi huquqi fa'o­lijati auditoriro munosibote taşkil medihand, ki ba amalī gardidani on dar ÇT marbutand va tibqi qonuni mazkur, qonunhoi daxldor va digaron asnodi me'joriju huquqiji ÇT tanzim meşavand. Auditi doxilī dar sohai molijai davlatī dar ÇT - fa'olijati mustaqil va ob'ektivī oid ba guzaronidani sançiş, bahodihī va maşvaratdihiji nizomhoi idorakunī va digar nizomho, ki bo maqsadi musoidat namudan ba fa'olijati qonunī, samaranok va natiçabaxşi taşkilothoi baxşi davlatī ançom doda meşavad.

Auditoron dar fa'olijati xud bojad ba du baxşi sanadhoi me'jorī takja kunand:

– qonunguzoriji davlatī va peş az hama riojai qonuni fa'olijati auditorī;

– me'jor (standart)-hoi auditorī va digaron qonunguzoriho.

Tartibi sançiş

Tartibi sançiş (attestatsija) baroi çorī kardani fa'olijati auditorī va tartib dodani içozatnoma (litsenzija) baroi amalī gardondani sançişhoro Hukumati ÇT(bo qarori №259 az 19 ijuli soli 2000) tasdiq namudaast. Tibqi in qaror taşkilothoi daxldor tahija va tasdiqi standarthoi me'jorī va qoidahoi amalī gardondani sançişhoi auditorī, tasdiqi nişondihandahoi asosiji fa'olijati xoçagihoi sub'ektro ba zimma girifta, az rūji baxşi nişondihandaho taftişi harsolai hisoboti molijaviro doir menamojand. Ajni zamon cunin mas'ulijatro Vazorati molijai ÇT ba dūş dorad. Tibqi qonuni ÇT «Oid fa'olijati auditorī dar Çumhuriji Toçikiston» az 19.06.2000 № 259 baroi auditoron cunin mahdudijatho mavçud ast, ja'ne inho nametavonand sançişi auditoriro ançom dihand:

– auditorone, ki xudaşon sahmguzoru rohbar va mas'uli korxonahoi sançişiand, az rūji vaz'i hisoboti molijavī çavobgarand va bo sançidaşavanda xeşu taborī dorand;

– korxonahoe, ki xudaşon ham sahmguzoru ham xususigardonandaand;

– korxonahoe, ki vobastagiji far'iju umumī dorand, şu'ba va sub'ekthoe, ki dar sarmojaaşon in guna şirkathoi auditorī sahm dorand va dar in korhonahoro sançida, namojandagiji xudro vobasta kardaand;

– auditoron va şirkathoi auditorie, ki baroi in korxonaho xidmati barqarorkunī va taşkili bahisobgiriji molijavī kardaand, incunin dar taşkil kardani nazorat, tartib dodani hisoboti molijavī ba onho xidmat merasonand.

Me'jorhoi umumī

Baroi ançom dodani audit me'jorhoi umumī bojad rioja şa­vand. Az in nuqtai nazar, sub'ekthoi iqtisodiro ba qismho çudo kardan mumkin ast, ja'ne hisoboti molijavī, andozsitonī, hisobbarobarkuniho bo xazinahoi ƣajri­buçavī. Auditoron az rūji hisoboti molijavī fa'olijat namuda, asosnok budani onro tasdiq mekunand va huquqi ba maqomoti digari nazoratkunanda voguzor kardani vazifai xudro nadorand. Iştibohhoe, ki dar hisobi andozsitonī va hisobbarobarkuniho bo xazinahoi ƣajribuçavī, asosan az rūji ma'lumoti hisobi molijavī, oşkor şudaand va jo dar çarajoni sançiş ba amal omadaand, bojad dar sanadhoi sançidaşuda zikr gardida, rohhoi bartaraf namudani onho niz peşnihod gardand. Maqsadi asosiji fa'olijati auditorī dar asosi amalijoti molijavī va xoçagī, sanadhoi me'joriji amalkunandai ÇT durustiji hi­soboti molijaviji korxonahoro muajjan kardan ast.

Vazifahoi auditor

Şaxsoni huquqī, auditoron va şaxsoni huquqiji şir­kat­hoi auditorī novobasta ba şakli molikijat, az çumla xoriçijon va korxonahoi jakçoja bo şaxsoni huquqiju voqeiji xoriçī taşkilşuda, huquqi ançom dodani fa'olijati auditoriro dorand. Ƣajr az çam'ijati sihomiji ozod, şirkathoi auditorī cun korxona sabti nom gardida, baroi ançom dodani sançişi auditorī ta'sis meşavand va dar şaklhoi taşkiliju huquqiji dar korguzoriji ÇT peşnihodşuda fa'olijat mekunand. Baroi durust tartib dodani naqşa va behtar namudani sifati bahisobgiriju peşbinī kardani haçmi kor auditor bojad cunin vazifahoro içro namojad:

1. Şartu şaroiti şartnoma baroi ançom dodani sançişi auditorī va omūzişi auditoronro ba roh monad;
2. Qonunhoi nav, nizomnomaho, dasturulamalho va digaron sanadhoi me'joriji marbuti fa'olijati korxonahoi taftişşavandaro omūzad;
3. Masoili muhimmi fa'olijati auditoriro muajjan kunad;
4. Dar şarthoi peşnihodşavanda haçmi korro muaj-jan namojad;
5. Sistemai bahisobgirī va auditi doxiliji korxonai taftişşavandaro muajjan namuda, daraçai bovaribaxşi auditro baland bardorad;
6. Kori auditoroni doxilī va imkoni ba sançişi auditorī çalb kardani onhoro ta'min namojad;
7. Dar şu'bavu baxşhoi korxona tartib dodani tavozun (balans)-i xaroçoti istehsolotro muajjan sozad;
8. Zarurati vobasta namudani korşinosonro muajjan kunad.

Auditor dar çarajoni sançişi auditorī metavonad dar naqşai audit tashehu isloh vorid namojad.

Ezoh

• Ojmahmadov M., Rahimov Ş., Rahmatova G. Farhangi istilohoti bajnalmilaliji bonkdorī. - Duşanbe, 1999;
• Arens A., Lobbek Dƶ. Audit// Per. s ang.; gl. redaktor seriji professor Sokolov Ja. V., - M.: Finansы i statistika, 2001;
• Komilov Ş.Ç. Audit (vasoiti ta'limī). - Duşanbe, 2005.