Axtarşinosī

Axtarşinosī (forsī: اَختَرشناسی‎), sitoraşinosī (forsī: سِتارِه‌شناسیی‎), nuçum (ar. نُجوم‎), jo astronómija (az jun. ἀστρο «sitora» va νόμος «qonun») — ilmi paƶūhandai soxt va inkişofi çirmhoi kajhonī, manzumahoi onho va Koinoti tom. Asositarin qismhoi astronomija inhojand: astrometrija (ba astrometrija incunin astronomijai kuravī (ki usulhoi rijoziji muajjan kardani mavqei çirmhoi kajhonī va harakati onhoro dar bar megirad) va astronomijai amalī (ki nazarijai asbobhoi zovijasançī va istifodai onhoro baroi muajjan kardani vaqt, arzu tūli çuƣrofī va azimutho meomūzad va vazifaaş az sistemahoi koordinathoi şastī (inersialī) baroi sançişhoi axtarşinosī muajjan kardani mavqe' va harakati çismhoi osmonī, omūzişi qonunhoi gardişi Zamin va hisobi vaqt, muajjan kardani qimati sobithoi nuçumī iborat ast), mexanikai osmon jo xud astronomijai nazarī (harakati çirmhoi osmonī, az çumla harakati çismhoi kajhoniji masnū'ro (astrodinamika) tahqiq mekunad; astrofizika (soxti doxilī, tarkibi kimijoī va xosijathoi fizikiji çismhoi osmonī, atmosferai Oftob, sitorahovu sajjoraho, manba'hoi energijai şuo', materijai diffuzī va ƣajraro meomūzad), radioastronomija ba omūzişi radiotobişhoi çismhoi osmonī va moddai bajnisitoravī, usulhoi radioparmosişiji paƶūhişi zuzanabho va sajjoraho maşƣul ast), astronomijai sitoraho (Manzumai sitorahoi Galaktikai moro tahqiq mekunad), kosmogonija pajdoişu inkişofi çismhoi alohidai osmonī va manzumahoi onho, az çumla Manzumai Oftobro muoina mekunad) va kosmologija (qonunijat va soxti Koinoti tomro meomūzad).

Ta'rix

Astronomija ilmi qadimī buda, dar zaminai hajoti moddiji odamon ba vuçud omadaast. Bodijanişinoni qadim ba vaz'i sitoraho nigoh karda, corvoro ba carogohhoi nav merondand. Korhoi dehqonī niz peşakī donistani vaz' va imtidodi faslhoi solro talab mekard. Dar Misr peş az oƣozi kiştukor darjoi Nil tuƣjon mekard. Kohinon paj meburdand, ki darjoi Nil ma'mulan ba'di 2–3 rūzi tulūi sitorai Şabohang (Korvonkuş, Sirius) ba tuƣjon meojad. Zuhuri sitorai Şabohang misrijonro az oƣozi kiştu kor xabar medod. Ehtijoçi hisobi mavsimi tuƣjoni darjoi Nil astronomijai Misrro ba vuçud ovard. Pajdoişi taqvim jake az muvaffaqijathoi barçastai astronomija ast. Darjonavardon ba donistani samthoi olam va vaqti daqiq ehtijoç pajdo kardand. Ba hamin tariq astronomija dar guzaştai xele dur, dar oƣozi tamadduni başarī ba tufajli talaboti amalī (peşgūiji padidahoi tabiī dar faslhoi gunoguni sol, bahrnavardī, solşumorī, tartib dodani taqvim va ƣajra) ba vuçud omad. Dar in xusus bozjofthoi ta'rixī (dar Bajnannahrajn, Misr, Hinduston, Cin, Amrikoi Çanubī, Meksika, Avrupo) şahodat medihand. Bo mururi zamon ahammijati amaliji astronomija boz ham afzud va ba taraqqijoti ilmhoi tabiatşinosī beasar namond.
Astronomijai qadimro asosan muşohidahoi osmoni sitorazor taşkil medodand. Misrijon va bobilijon dar sadai VI to milod ham girifti (xusufu kusufi) Oftobu Moh va davra ba davra takror joftani onro peşakī muajjan mekardand. Giriftero, ki taqriban dar 18 solu 10 şabonarūz takror meşavad, «saros» nomida budand. Dar Junoni Qadim astronomija komjobiji zijod ba dast ovard. Fisoƣuris (Pifagor sadai VI to milod) şakli kura doştani Zaminro tarƣib mekard, ki in aqidaro zeri ta'siri ta'limoti Avesto va axtarşinosoni bobilī bardoşta bud. Dar Avesto osmon ba 5 nohija çudo karda şudaast: şimolī, çanubī, şarqī, ƣarbī va markazī. Dar «Bundahişn» 486000 sitorai sobit sabt şudaast, ki dar har manzili Moh 17 357 sitora çojgir bud. Hiparxus (Gipparx, sadai II to milod) ziçe tartib dod, ki vaz'i 1025 sitorai osmonro muajjan mekard. Vaj masofai bajni Zaminu Mohro muajjan namud va mafhumi arzu tūli çuƣrofijoiro ba ilm doxil kard. Batlimus (Ptolemej, asri 2) dastovardhoi on zamonro dar «Almaçastī» çam'bast kard va nazarijai Manzumai zaminmarkaziji olamro ba mijon ovard. Az rūi ta'limoti Batlimus Zamin markazi olam donista meşud. Batlimus baroi bajoni harakati halqamasiri sajjoraho davrhoi ilovagī (episiklho)-ro ba kor burd, ki markazhoi onho az rūi davrhoi asosī (deferent) munazzamona harakat mekardand. Agarci Manzumai zaminmarkaziji Batlimus durust nabud, bo vuçudi in imkon dod, ki mavqei sajjoraho muajjan karda şavad. Astronomija dar davomi jakunim hazor sol ba ta'limoti Batlimus takja kard va bo bunjod şudani Manzumai oftobmarkaziji olam ba davrai navi peşraft rasid. Dar zamoni Sosonijon, dar darbori Xusravi Parviz 360 munaççimi varzida fa'olijati nuçumī ançom medodand.
Vaqte ki dar Avrupoi asrimijonagī ilmhoi tabiatşinosī rū ba tanazzul ovardand, astronomija dar mamlakathoi Şarq rivoç joft. Soli 827 bo amri xalifai abbosī Ma'mun (786–833) «Almaçastī» az junonī ba arabī tarçuma karda şud. Dar Baƣdodu Raqqa rasadxonaho soxta şudand. Naxustin ziçro dar Şarq Muhammadi Xorazmī tartib dod. Oxirhoi sadai IX va avvali sadai X (taqriban 850–929) ū çadvali sahehtari harakati Oftob va Mohro tartib dod, qimati tamojuli doiratulburuç (ekliptika) va harakati taqdimī (pretsessija)-i solonaro sahehtar muajjan kard. Abulvafoi Buzçonī (940–98) dar rasadxonai Baƣdod jake az nomunazzamihoi harakati Mohro oşkor soxt. Ū niz buzurgiji tamojuli doiratulburuçro hisob kard (23035″), ki az natiçahoi imrūza hamagī 35″ farq dorad. Axtarşinosi maşhuri toçik Abumahmudi Xuçandī (vaf. taqriban 1000) dar rasadxonai şahri Raj naxustin bor taƣjirjobanda budani qimathoi tūli avç (apogej)-i Oftob va tamojuli doiratulburuçro muajjan kard, halli çolibi qazijai sinushoro baroi sekunçahoi kuravī muajjan namud. Sekstanti ū, ki dar ta'rix bo nomi «Sudsi Faxrī» maşhur ast, dar rasadxonahoi Şarq asbobi asosiji axtarşinosī ba şumor meraft.
Dar peşburdi astronomija xidmati Aburajhoni Berunī (973–1048) bisjor buzurg ast. Ū beştar az 40 asari axtarşinosī eçod kardaast: «Qonuni Mas'udī», «Kitob-ut-tahdidi nihojat-il-amokin li tashihi masofat-il-masokin» («Geodezija»), «Kitob fī-tahqiqi moli-l-Hind» («Hinduston»), «Osor-ul-boqija» va ƣajra Berunī radiusi Zaminro xele saheh hisob kard va cand asbobi navi axtarşinosī soxt, harakati zohiriji çirmhoi osmoniro bo xubī omūxt.
Umari Xajjom (1040–1112) loihai taqvimero peşnihod kard, ki asosi onro davri 33-sola (az on 8 solaş kabisa) taşkil medod. Taqvimi Xajjom dar 5000 sol ba jak şabonarūz sahv doşt, hol on ki nosahehiji taqvimi Grigorij (taqvimi kununiji mo) dar 3000 sol jak şabonarūzro taşkil medihad. Nasiruddini Tusī (1201–74) dar rasadxonai Maroƣa bo «Ziçi Elxonī» nom asar dar Şarqu Ƣarb maşhur gaşt. Taraqqijoti astronomija dar Şarqi sadai XV bo fa'olijati rasadxonai Uluƣbek (1394–1449) zic aloqamand ast. Asari asosiji axtarşinosoni Samarqand, ki bo nomi «Ziçi Kuragonī» jo «Ziçi Uluƣbek» maşhur ast va soli 1648 dar Oksford bo zaboni anglisī naşr gardid, az bajoni asoshoi nazariji axtarşinosī va ziçi 1018 sitora iborat meboşad. Dar tartib dodani ziçi mazkur xidmati axtarşinosoni maşhur Çamşedi Koşonī, Qozizodai Rumī va Alouddini Quşcī buzurg ast. Tarçuma va naşr şudani asarhoi «Suvar-ul-kavokib assobita»-i Abdurrahmoni Sufī va «Muqaddima»-i Abuma'şari Balxī (soli 1489) dar axtarşinosiji Avrupo ta'siri amiq guzoştand.
Asri 16 dar astronomija va umuman dar ilmi tabiatşinosī kaşfijothoi inqilobī ba vuçud ovard. In kaşfijotho bo nomi olimi lahistonī Nikolaj Kopernik (1473–1543) aloqamand ast. Kopernik soli 1543 dar asari xud «Dar borai gardişhoi kurahoi osmonī» Manzumai zaminmarkaziji Batlimusro rad karda, Manzumai Oftobmarkaziji olamro peş guzoşt, ki muvofiqi on Oftob markazi manzumai sajjoragon ast. I. Kepler (1571–1630) dar asosi muşohidahoi bisjorsolai ustodi xud T. Brage (1546–1601) qonunhoi harakati sajjorahoro kaşf kard. Solhoi 1609–10 olimi itolijoī G. Galilej (1564–1642) aqidai Kopernikro bo dalelhoi ilmī taqvijat dod. Kaşfijoti ba vositai teleskopi soxtai xud badastovardai Galilej darastronomija davrai nav – davrai astronomijai teleskopiro oƣoz kard. Peşrafti astronomijai teleskopī astronomijai nazarijaviro niz peş burd, ki asosi onro kaşfijothoi I. Kepler va I. Njuton (1643–1727) taşkil dodand. Njuton qonuni çozibai umumiçahoniro kaşf kard (1685) va sababi dar girdi Oftob davr zadani sajjorahoro muqarrar namud. X. Hjujgens (1629–95) soati raqqosakdor ixtiro' va bo joriji teleskop halqahoi Zuhalro muşohida karda, radifi ravşantarini onro kaşf namud. Soli 1675 O. Rjomer az rūji muşohidai girifti radifhoi Muştarī bointiho budani sur'ati rūşnoiro dark va buzurgiji onro andozagirī kard. Inkişofi minba'dai astronomija bo ta'sisi rasadxonai Pariƶ (1665), Grinvic (1675), Xolmogor (1692), Maskav (1701) aloqamand ast.
Dar nimai jakumi sadai XVIII kaşfijoti barçastai axtarşinosī rūj dod. Axtarşinosi anglis E. Gallej harakati xususiji sitoraho (1718) va Ç. Bredli abberatsijai rūşnoiro (1725–28) kaşf kardand. L. Ejler nazarijai harakati Mohro bunjod nihod (1753–72); I. Kant dar «Ta'rixi umumiji tabiat va mexanikai osmon» nom asari xud (1755) avvalin bor ƣojai tahavvuli tabiatro ba muhokima guzoşt; P. Laplas ƣojae peş nihod (1796), ki muvofiqi on dar natiçai fişurdaşaviji mehho (tumanot)-i gaziji gardon halqaho ba vuçud omada, az onho sajjoraho pajdo şudaand. Farzijahoi Kant va Laplas dar zamoni xud progressivī budand. M. V. Lomonosov oşkor kard, ki Zuhra atmosfera dorad (1761). In ibtidoi omūzişi fizikai sajjora bud. V. Gerşel sajjorai Uranro kaşf kard (1781) va bo refraktori qutraş 122 sm mehho va calasitorahoro muşohida kard (1789). V. Ja. Struve avvalin şuda inhirofi manzar (parallaks)-i sitorahoro muajjan kard (1835–38) va oşkor soxt, ki seli rūşnoī dar fazoi bajnisitoravī sust meşavad (1847). Zuhuri navbatiji zuzanabero peşgūī kardani E. Gallej (1799, holo kometai Gallej), az rūji hisobi peşakiji axtarşinosi faronsavī U. Leverje sajjorai Neptunro kaşf kardani I. G. Galle (1846), radifhoi nonamojoni sitorai Şabohang va Şi'roi Şomī (Protsion)-ro darjoftani F. Bessel bori digar durustiji qonunhoi mexanikai osmon, incunin moddī va donistaşavanda budani olamro isbot kard. Nimai avvalia. 19 istifoda şudani fotografija, fotometrija va tahlili tajfī dar astronomija peşomadhoi nav pajdo kard. Ba'di on ki G. Kirxhof va R. Bunzen tahlili tajfiro ixtiro' kardand (1859), baroi tahqiqi tabiati fizikī va tarkibi kimijoiji sitoraho imkoni vase' faroham omad. Tajfşinosiji sitoraho az tahqiqoti olimi itolijoī A. Sekki, olimi anglis U. Heggins, olimi rus A. A. Belopolskij oƣoz joft. Nimai dujumi sadai XIX axtarşinosi rus F. A. Bredixin nazarijai şaklhoi zuzanabhoro ba vuçud ovard. Belopolskij dar şaroiti laboratorī usuli Doplerro (nig. Padidai Dopler) sançid. Baroi omūxtani ba'ze xususijoti sitoraho donistani masofai to onho muhim ast. Ammo bo usuli trigonometriji parallaks tanho masofai to 100 parsekro andozagirī kardan imkonpazir ast. Ibtidoi sadai XX sitoraho tasnif karda şudand (masalan, rezasitora, sitorahoi azim, favqulazim va ƣajra) va vobastagiji bajni ravşanoivu harorati onho muajjan gardid. In imkon dod, ki masofai sitorahoi durtarin bo usuli fotometrī muajjan karda şavad. Olimi şūravī A. A. Fridman padidai laƣzişi surxi galaktikahoi durro peşgūī kard (1922) va olimi amrikoī E. Habbl durustiji onro tasdiq namud (1929). Astrofiziki şūravī V. A. Ambarsumjan nazarijai taçamu' (assotsiatsija)-i sitoragiro ba vuçud ovard. Solhoi 30 sadai XX sohai navi astronomija – radioastronomija şakl girift. Solhoi 60 sadai XX kvazarho va pulsarho kaşf karda şudand. Dar tahqiqi fazoi Kajhon istifoda şudani dastgohhoi parvoz imkon medihad, ki ojandai nazdik rasadxonahoi axtarşinosī dur az Zamin (masalan, dar rūji Moh) soxta şavand.
Sançişi vaqt, muajjan kardani mavqei muşohid dar kurai Zamin va mas'alahoi digari amalī to hol dar astronomija muhimmand. Dar zamoni mo A. incunin mas'alahoi navro meomūzad. Masalan, hisobi rohi harakati kiştihoi kajhonī va radifhoi masnūi Zamin.

Axtarşinosī dar Toçikiston

Ruşdi ilmi astronomija dar Toçikiston az solhoi 30 sadai XX oƣoz gardid. Şaroiti xubi axtarşinosī va mavqei munosibi çuƣrofijoiji Toçikistonro ba nazar girifta, soli 1932 Hukumati ÇŞS Toçikiston dar borai ta'sisi Rasadxonai axtarşinosiji Toçikiston (RAT) qaror qabul kard. Soxtmoni binoi on soli 1935–1936 ba ançom rasid. Samthoi asosiji tahqiqoti ilmiji RAT omūzişi şihobho, zuzanabho va sitorahoi taƣjirjobanda, incunin muajjan kardani mavze'ho baroi soxtmoni rasadxonaho budand. Tahqiqothoi ilmī soli 1933 az muşohidahoi şihobho va sitorahoi taƣjirjobanda, soli 1934 muşohidai zuzanabho va izi şihobho, soli 1937 muşohidai teleskopiji şihobho oƣoz joft. Soli 1938 refraktori 6,5-djujma mavridi istifoda qaror girift. Xudi hamon sol dar Donişgohi davlatiji Maskav tahti rohbariji S. V. Orlov va V. V. Fedinskij baroi RAT (avvalin dar Avrupo va Osijo) dastgohi aksbardoriji şihobho (patrul), dar ustoxonai RAT du astrografi duqūşa va astrokamera baroi muşohidai sitorahoi taƣjirjobanda soxta şudand. Olimoni toçik bo in astrografho sitorahoi taƣjirjobandaro munazzam muşohida va aksbardorī namuda, cand sitorahoi taƣjirjobanda, A. V. Solovjov (soli 1945–1952) dar burçi Uqob va Aqrab va V. Sotivoldiev (1962) dar burçi Dubbi Asƣar cunin sitorahoro kaşf kardand. Soli 1951 tahti rohbariji L. A. Katasjov dastgohi navi aksbardoriji şihobho (NAFA 3S/25) soxta şuda, sabti şihobho bo usuli radiometrī oƣoz joft. Soli 1958 bo rohbariji P. B. Boboçonov jake az avvalin dar IÇŞS istgohi muşohida va aksbardoriji radifhoi masnūi Zamin va soli 1975 dar zaminai on Şu'bai astrometrija ta'sis doda şud. Soli 1958 dar zaminai Rasadxonai astronomiji Toçikiston (RAT) Instituti astrofizikai AI ÇŞS Toçikiston ta'sis joft, ki 3 şu'ba doşt: sitorahoi taƣjirjobanda, şihobho va zuzanabho. Bo zijod şudani haçmi paƶūhişhoi ilmī va taƣjiri fazoi muşohidaviji şahri Duşanbe (afzoişi gazhoi sanoatī dar atmosfera) soxtmoni rasadxonaho dar jagon çoji digar peş omad. Dar natiça 3 rasadxona soxta şud: Rasadxonai axtarşinosiji Hisor (1963–71), Rasadxonai kuhiji «Sanglox» (1980) va Rasadxonai balandkuhi Pomir dar Murƣob («Maçmaai xurşediji axtarşinosiji zaminiji «Pomir», SANKP). Olimoni toçik dar tahqiqi zuzanabho (sitorahoi dumdor) ba komjobihoi namojoni ilmī noil gaştand. 13 ijuli 1955 A. M. Baxarev zuzanabi navero kaşf kard, ki bo nomi ū nomguzorī şudaast (S/1955 N1 Bakharev-MacFarlane-Krienke). Olimi toçikistonī A. N. Puşkarjov hamrohi olimoni Slovakija va Rossija fehristi 126 zuzanabi kūtohdavrro tartib dod. Dar ruşdi bosur'ati ilmi axtarşinosī dar Toçikiston şirkati olimoni toçik dar barnomahoi ilmiji bajnalmilaliji «Soli bajnalmilaliji geofizikī» (1957–58), «Soli bajnalmilaliji Oftobi fa'ol» (1969–71), «Barnomai bajnalmilaliji tahqiqoti atmosferai mobajnī» va ƣajra musoidat kardand. Instituti astrofizikai AI ÇT dar tahija va tatbiqi barnomahoi bajnalmilaliji tahqiqi zuzanabi Gallej (SOPROG), «Inter-kosmos», «Merit», «Bolьşaja xorda» va şūraviji «FON» va «FOKAT», standarti davlatiji IÇŞS «Moddai meteorī» va modeli atmosferai Zamin baroi ehtijoçi tahqiqoti kajhonī şirkati fa'ol doşt. Natiçai muşohidahoi zuzanabi Gallej dar tatbiqi loihai hajati (missijai) kajhoniji «VEGA» ba in zuzanab istifoda (1985–86) va ba bojgoniji bajnalmilaliji natiçaho (IHW) vorid karda şudaand. Natiçahoi omūzişi xosijathoi hastai zuzanabho dar tajjor namudani loihai hajati (missijai) kajhonī ba zuzanab va asteroidho («Rozetta») istifoda gardidaand. Muşohidahoi radifhoi masnūi Zamin (RMZ) bahri tabdili madorhoi istgohhoi bajnisajjoravī, RMZ va fehristi radifhoi sobit istifoda şudand. Soli 2006 Instituti astrofizikai AI ÇT bo Instituti matematikai amaliji ba nomi M. V. Keldişi AI Rossija dar doirai loihai ISON (PulKON) dar zaminai Rasadxonai axtarşinosiji Hisor hamkorihoi ilmī oƣoz namud.
Instituti astrofizikai AI ÇŞS Toçikiston baroi dastovardhoi namojon dar çabhai axtarşinosī soli 1969 bo ordeni Bajraqi Surxi Mehnat mukofotonida, ba du sajjorai xurdnomhoi «Toçikiston» (2469) va «GisAO» (2746) doda şud.

Adabijot

Kononovic E. V., Moroz V. I. Obщij kurs astronomii. Moskva, 2004;
Abdullozoda X. Abumahmudi Xuçandī va ta'rixi astronomijai xalqi toçik X., 2005.

Sarcaşma

Asos — Boz. — D. : SIEMT, 2013. — 664 s. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.