Rūznoma

Sahifai avvali Nju Jork Tajmz

Rūznoma (forsī: روزنامه‎), gazeta, — naşrijae ast, ki ba tavri murattab va munazzam tahija, cop va paxş meşavad va be hec qajdu şarte dar dastrasi mardum qaror megirad. Rūznoma na bajonija ast va na ittilo'ija va baroi ravşan soxtani afkori mardum, balki ba naşri axboru ittiloot dar zaminahoi gunogun va intiqodu salohandeşī dar umurī umumī mepardozad.

Rūznoma har rūz, haftae jak jo jakcand şumora, jo mohe du bor cop şuda, az voqeavu rūjdodhoi hajoti hamarūza axbori favrī va matolibi tahlilī peşkaş menamojad. Rūznoma az digar naşrijahoi copī bo haçmu andozavu oroişi xud farq mekunad. Maqomoti davlatī, ittihodijahoi çam'ijatī, ahzobi sijosī, kooperativho, şirkatu soxtorhoi tiçoratī va jo şahrvandoni alohida metavonand muassisi rūznoma şavand. Ammo çam'ovariji mavoddi naşrī, tahija va ba cop tajjor kardani matolibi farogiri rūznoma ba dūşi şaxsoni eçodkor voguzor ast, ki dar idora (redaksija)-i naşrija dar vazifahoi muxbir, muharrir, guzorişgar, şoreh, suratgir, rassom, oroişgar (dizajner), musahheh tahti rohbariji sarmuharrir (muharrir) fa'olijat mekunand. Bo taqozoi iqtisodi bozargonī va garoişi matbuoti davrī ba majloni tiçoratī, dar rūznoma holo vazifai namojanda (agent)-i reklama va mudiri tiçoratī ba jak peşai navi zamonavī tabdil joftaast. Zero holo muştarijoni oxirin navgonihoi rūz dar barobari axbori sijosiju iqtisodiju içtimoī, ba dastrasiji ma'lumot doir ba barnomahoi televizion, vaz'i havo, bozori as'oru koƣazhoi qimatnok, xaridu furūşi molu mahsulot, xidmatrasoniho niz nijozi beştar doşta, tavaççuhi hameşagī zohir menamojand.

Pajdoişi rūznoma

Pajdoişi rūznoma hamcun namudi qadimiji VAO ta'rixi tūlonī dorad. Peş az şaklgiriji rūznoma ba ma'noi imrūzaaş millathoi mutamaddin vasilahoe baroi darjofti xabaru ittiloot doştaand va beştari hukumatho pajvasta ba ogoh kardani mardum az rūjdodhovu nazaroti rasmiji hukumat isror mekardand. Mas., varaqai dastnavisi rumī – «Acta» («Voqeahoi rūz») in'ikosgari zindagī dar Rumi Boston (solhoi 59 to m., zamoni Julij Sezar) bud, ki onro dar mahalhoi purçam'ijat meovextand va dar on axbori kūtohe dar borai voqeavu rūjdodhoi sijosī, murofiahoi sudī, kuştoru moçaroho, çangho, intixobot, ojinhoi dinī, boziho va sūxtorho darç meşud. Naşrijai «Voqeahoi Senat» niz dar on davra axbor, musavvabaho va rūjdodhoi Senati Rumro guzoriş mekard. In naşrija harcand peşravi rūznomahoi muhim ba şumor meojad, naşrijai davlatī bud. Dar sadai III bo ibtikori Ardaşeri Bobakon kornomae bo nomi «Rūznomak» fa'olijathoi ançomşudai darbor, davlat, mubadi mubadonro darç mekard va baroi maqomotu afrodi xosse irsol meşud. In kor to mijonahoi hukumati Xusravi Parviz idoma doşt. Dar Cin (soli 713, nazdik ba jak qarn pas az basta şudani «Rūznomak») varaqahoi dastnavisi ittilootī ba hamon şakl va bo nomi «Pajki pojtaxt» («Zin bao») vuçud doştand, ki axbori darborro pajvasta baroi tahsilkardagoni davlati Pekin muntaşir mekard. Soli 1445, pas az on ki Iohann Gutenbergi olmonī moşini copro ixtiro' kard, dar kişvarhoi avrupoī axbor (ittiloot) bo joriji dastgohi copī intişor mejoft. Jake az naxustin namunahoi axbori copī guzoriş az musobiqoti varzişiji soli 1470 dar Itolijost. Nomai Xristofor Kolumb dar borai kaşfijoti çuƣrofijoiji ū tavassuti dastgohi copī intişor jofta, dar arafai bozgaşti Kolumb (apreli 1493) dar şahri Barselona pahn gardidaast. Soli 1541 dar Meksika avvalin varaqai axbori copi Amriko dar borai zaminlarzai Gvatemala naşr şud. Vale, bo vuçudi ta'rixī budani «Acta»-i rumī, «Rūznomak»-i eronī, «Zin bao»-i cinī, onhoro nametavon rūznoma nomid, zero onho dar barobari in'ikosi mahdudi rūjdodhoi muajjani davr to zamoni mo narasidaand. Varaqahoi copiji xabariji itolijoivu amrikoiro niz ba unvoni rūznoma paziruftan ravo nest, cunki onho tanho jak bor va mahz ba xotiri in'ikosi jak voqea muntaşir şudaand. Tanho az sadai XVI rūznomaho bo ma'noi imrūzai naşrijahoi davrī şakl giriftand. «Gazeta» tangai xurdi itolijoī – gazzetta (gasetta) bud (az nomi paranda – «akka», ki rasmi on bar rūji sikka tasvir şuda bud), ki ma'mulan bo on dar şahri Venetsija jak varaqai dastnavisi axbori rūz (az zindagiji darbor, navgonihoi bozargonī, rūjdodho az digar şahrho) xarida meşud. Bo in qijos varaqahoi dastnavisi rumiju eroniju cinī va varaqahoi copiji axbori itolijoivu amrikoiro ba hajsi peşzaminagoni rūznoma donista, varaqahoi dastnavisi axborro, ki bo nomhoi «gazetta» va jo «avizi» (avizi) dar sadai XVI dar Venetsija pajdo şudand, saromadi rūznoma va umuman matbuoti davrī metavon paziruft. Venetsija dar on ajjom az çumlai şahrhoi avrupoiji markazi tiçorati çahonī ba şumor meraft va tabiist, ki nijoz ba axboru ogohī az narxu gardişi molu kolo va xidmatrasonī, vaz'i mintaqavu çahon pajdoişi vositai ittilootro taqozo mekard. Darvoqe', varaqahoi dastnavisi axbor «Avizi» (avizi) az majdonhoi çang, hajoti sijosiji Itolijo va çahon axbori navro beştar intişor medodand. Az soli 1566 «Avizi» haftavor ba tab' rasida, az hududi Venetsija berun meraft va hatto ba'ze şumorahoi on to London merasidand. Hamin tavr, varaqahoi dastnavisi axbor bo nomi «gazetta» (gazetta – gasetta) maşhur şudand va naşrijahoi davriji minba'd pajdoşuda in nomro ba xud giriftand.

Naxustin rūznomaho bo ma'noi imrūzai naşrijahoi davrī dar kişvarhoi avrupoī ba vuçud omadaand. Rūznomahoi olmoniji «Aller furnemmen» («Aller Furnemmen»)-ro Iohann Karolus dar Strasburg va «Avizo relejşen oder tsajtung» («Avizo-Relation oder Zeitung»)-ro Lukas Şulte dar Volfenbjutellu soli 1609 ba cop rasondand. Naxustin rūznomai anglisī bo nomi tūloniji «Soathoi burçī va jo axbori haftaina az Itolijo, Olmon, Maçoriston, Lahiston, Bogemija, Faronsa va Holland» («Corante, or weekely newes from Italy, Germany, Hungary, Poland, Bohemia, France, and the Low Countrey») bo imzoi mustaori N. B. 24 sentjabri 1621 ba tab' rasidaast. Dar Faronsa naxustin naşrija «Gazett de Frans» («Gazette de France») nom doşt, ki onro Teofrast Renodo soli 1631 dar Poris ba naşr rasond. «Gazett de Frans» az naşrijahoi çiddī va xondaniji Faronsa buda, to oƣozi Inqilobi soli 1789 dar in kişvar ba tab' rasid. Dar Rusija rūznoma bori naxust bo nomi «Vedomosti» soli 1702 bo farmon va iştiroki bevositai xudi Pjotri 1 ta'sis joft.

Ba kişvarhoi forsizabon va musulmoni Şarq rūznoma az Avrupo bo istilohi asliaş «gazeta», «gazet» vorid gardid va minba'd noşiron hangomi ta'sis dodani naşrijahoi xudī kūşiş kardand onro bo istilohu mafhumhoi tarçumaşuda va jo hamma'no nomguzorī kunand. Mas., naxustin rūznomai forsī dar Hinduston bo nomi «Axbor» (soli 1798) ba tab' rasidaast. Pas az on candin rūznomai forsī dar Hinduston tab'u naşr şudand. Rūznomahoi «Hinduston» (1810), «Mir'otu-l-axbor» (1822), «Çomi çahonnamo» (bo zabonhoi forsī va urdu; 1822), «Siroçu-l-axbor» (1841), «Hablu-l-matin» (1893) ba şakli naşrijahoi haftavor cop meşudand, ki aslan ba an'anahoi rūznomanigoriji ƣarbī (anglisī) takja mekardand. Muallifoni kitobi «Ta'rixi ƶurnalistikai toçik» I. Usmonov va D. Davronov sababhoi na dar Eronu Afƣonistonu Osijoi Mijona, balki dar Hinduston ba vuçud omadani naxustin rūznomai forsiro cunin şarh dodaand: «In holat şojad se sabab doşta boşad: Avvalan, az nuqtai nazari on ki zabonu farhangi forsī dar arzi candin qarn (az asrhoi 11–12) sar karda dar Hinduston nufuzi kalon doşt va hatto zaboni forsī zaboni hokimijat va tabaqai aşrof bud. Sonijan, zaboni forsī zaboni ilmu farhang bud va dar kişvarhoi zijode – Eron, Osijoi Markazī, Qafqoz, Cin, Afƣoniston va Hind roiç va hatto dar bajni mardumi turkzabonu urdu va puştu zaboni şe'ru adab va tarƣibi mazhab niz ba şumor meraft. Va nihojat, işƣolgaroni inglis, ki dar kişvarhoi forsizabon tasallut nadoştand, jo kamtar doştand, pas az on imkonote, ki dar Hinduston pajdo kardand, ba manfiati tabliƣotiji xud istifoda meburdand».

Naxustin rūznoma dar Turkijai usmonī bo nomi «Taqvimi vaqoe'» (1830) cop şud. Mintaqai digare, ki namunahoi rūznomai forsī pajdo şudand, Gurçistoni Qafqoz bud. Dar soli 1830 ba'ze sahifahoi rūznomai «Tiflisskie vedomosti» (mudiraş Sonkovskij P. S.) ba zaboni forsī ba tab' merasid.

Naxustin rūznoma dar Eron

Pajdoişi naxustin rūznoma dar Eron ba marhalai maorifparvariji saltanati Qoçorijon rost meojad. Soli 1837 rūznomai «Koƣazi axbor» az çonibi Mirzo Solehbeki Şerozī, ki tahsilkardai London va az maorifparvaroni Eron bud, ba naşr rasid. Dar on davra naşrijahoi «Rūznomai millī» (1866), «Eron» (1871), «Ittilo'» (1878) az çumlai rūznomahoi bonufuz va ta'sirguzori forsī budand. Omilhoi takondihandai peşrafti matbuot dar Eron va niz Turkijai usmoniju Misru Hind dar sadai XIX az ta'siri Ƣarb donista meşavand va in rūznomaho asosan xususijati taqlidī doştand. Dar Afƣoniston naxustin rūznomaro bo nomi «Kobul» soli 1869 adib va mutafakkiri nomdor Sajid Çamoluddini Afƣonī ta'sis dod. Rūznomahoi «Şamsu-n-nahor»-i Abdulqodirxon (1873), «Siroçu-l-axbori Afƣoniston»-i Abdurraufxon (1906) cun namunahoi avvalin naşrijahoi copiji Afƣoniston e'tirof şudaand.

Rūznoma dar Osijoi Mijona ba tufajli rusho, pas az işƣoli in sarzamin az çonibi Rusijai podşohī va ta'sis joftani davlatdoriji rusī bo nomi Turkiston ba vuçud omad. Omili asliji rūji kor omadani rūznoma dar in sarzamin hamono ba xotiri tatbiqi sijosati davlatdoriji rusī, zeri ta'sir qaror dodani afkori mardumi bumī bud. Bo in maqsad General-gubernatoriji rus bo nomi «Turkestanskie vedomosti» rūznoma ta'sis dod, ki az 28 apreli (10 maji) 1870 to 15 dekabri 1917 ba tab' rasidaast. Xovarşinosoni ma'rufi rus Bartold V. V., Fedcenko A. P., Berg L. S., Muşketov I. V., Oşanin V. F. bo «Turkestanskie vedomosti» hamkorī mekardand. Az xabarnigoroni mahallī Sattorxon Abdulƣafforov (az Xuçand) bo «Turkestanskie vedomosti» hamkorī doşt. «Turkestanskie vedomosti» zeri unvonhoi «Axbori doxilī», «Voqea va xabarho», «Ahvoli mahal», «Dar kişvar» ba omūzişi vaz'i iqtisodī, qalamravi çuƣrofī, an'ana va rasmu ojini millī, adabijotu farhangi aholiji mintaqa tavaççuhi beştar doştaast. Dar Turkiston incunin rūznomahoi «Zakaspijskoe obozrenie» (1895–1913), «Okraina» (1890–98), «Turkestanskaja tuzemnaja gazeta» (1870–1917) ba zaboni rusī va «Turkiston vilojatining gazeti» (1872–1917) ba zabonhoi ūzbekī va qirƣizī cop şudaand.

Bo ta'siri Inqilobi jakumi Rusija (1905) dar Turkiston matbuoti sijosī pajdo şud. Rūznomai «Rabocij» (naşrijai pinhonkori sotsial-demokrathoi Turkiston)-ro saroƣozi in guna matbuot şumurdan mumkin ast, ki az 20 sentjabri 1905 to fevrali 1906 ba tab' rasidaast. Pas az suquti «Rabocij» dar manotiqi gunogun rūznomahoi «Rabocij listok Molot» (fevral – oktjabri 1906), «Soldatskij listok «Pravda» (1906), «Zemlja i volja» (aprel – dekabri 1906) cop şudaand. Zimnan, ba'ze az rūznomahoe, ki to Inqilobi jakumi Rusija naşr meşudand, az çumla «Russkij Turkestan» (sentjabri 1898 – fevrali 1907), «Asxabad» (janvari 1899 – maji 1918), «Samarqand» (apreli 1904 – 1913), bo ta'siri ƣojahoi sotsial-demokrathoi rus minba'd ba xud majloni sijosī giriftand. Az soli 1906 dar muzofoti Turkiston namojandagoni burƶuazijai milliji navpajdo ba ta'sisi rūznomahoi xususie dast zadand, ki «hamai onho ravijai çadidī va panturkistona doşta, bo zaboni turkī mebaromadand» («Ta'rixi ƶurnalistikai toçik»). Muhaqiqon omili asosiji bo zaboni turkī pajdo şudani naşrijahoi çadidiji Osijoi Mijonaro az ta'siri amiqi rūznomai «Tarçumon» ba afkori ravşanfikroni mintaqa meşumorand. «Tarçumon»-ro (10 apreli 1883–1914) Ismoili Ƣasparonī (Ismail Gasparinskij) – jake az asosguzoroni panturkizm dar Rusija ta'sis doda bud, ki bo zaboni totoriji nazdik ba turkiji usmonī cop meşud va dar barobari axbori rusī, faronsavī, olmonī porcahoi manzum va mansuri forsiro niz ba tab' merasond. Rūznomahoi «Xurşed» (6 sentjabri 1906 – 16 nojabri 1906, muassis Munavvar Qorī ibni Abdurraşidxon), «Tuççor» (27 avgusti 1907–1908, muassis Saidkarim Saidazimboj), «Şuhrat» (dekabri 1907 – marti 1908, muassis Ahmadçon Bektemirov), «Azija» (apreli 1908, muassis Ahmadçon Bektemirov), bo vuçudi on ki mahakki fa'olijati xeşro içtimoiju ilmī e'lon kardand, muballiƣ va homiji manfiathoi burƶuazijai navxezi mahallī budand.

Rūznomaho dar Toçikiston

Naxustin rūznomai toçikī

Naxustin rūznomai toçikī 11 marti 1912 dar Buxoro bo nomi «Buxoroi şarif» (dar matbaai şahri Kogon) az cop baromad. Pajdoişi naşrijahoi çadidī ba zabonhoi mardumi Osijoi Mijona, az çumla rūznomai «Buxoroi şarif»-ro aksari muhaqqiqoni zamoni Şūravī ba ta'siri Inqilobi jakumi Rusija (1905) marbut donistaand, ki in unvon candon ba haqiqat rost nameojad. Zero dar paƶūhiş va natiçagirihoi muhaqqiqoni davroni Şūravī az çanbahoi voqeivu ta'rixī omilhoi ideologī beştar bartarī pajdo kardaand. Albatta, ta'siri ravandhoi sijosiju içtimoī va farhangiji Rusijaro ba çarajoni maorifparvariji Osijoi Mijona nametavon nodida girift. Va in ham dar hole budaast, ki ta'sirguzoriji publitsistikai forsiji xoriçiju turkī ba ravandi taşakkuli matbuoti çadidiji toçikī aksaran tavassuti sarzamini rus va idoravu namojandagihoi Rusijai podşohī surat megirift. Ammo paƶūhişhoi oxir (Nabavī A. «Buxoroi şarif» saroƣozi matbuoti milliji toçikī) aqidaero, ki Inqilobi jakumi Rusija omili asosiji pajdoişi matbuoti çadidija dar Osijoi Markazī ast, rad mekunand. Zero to naşri rūznomai «Buxoroi şarif» barxe az ravşanfikronu maorifparvaroni Buxoro bahri ba majdon ovardani naşrijaho kūşişho karda budand, vale bo sababhoi gunogun in amal mujassar nameşud. Ba'dan du şaxsijati ma'rufi on davra – toçiri buxoroī Mirzo Muhiddin Mansurzoda (Mansurov) va adibi buxoroī Mirzosiroç (ma'ruf bo nomi doktor Sobir) baroi ta'sisi rūznomae bo zaboni ahli Buxoro agarci imkonoti molī doştand, vale baroi ta'sisu naşri cunin rūznoma içozati amiri Buxoro va ham Elcixona (saforatxona)-i Rusijai podşohī dar Buxoro lozim bud. Nihojat onho bo joriji mudiri matbaa Levini jahudī ba ta'sisi rūznomai «Buxoroi şarif» muvaffaq şudand. Hamin tariq, marhalahoi takmilu peşrafti matbuoti toçikro metavon ba se davra taqsim kard: 1. Davrai ba majdon omadani naxustin rūznomahoi toçikī va şaklgiriji matbuoti toçik dar Osijoi Markazī (1913–19). 2. Matbuoti toçik dar davroni hukumati şūravī, jo xud matbuoti ÇŞS Toçikiston (1919–90). 3. Davrai navini matbuoti toçik, az «perestrojka»-i gorbacjoviju sohibistiqloliji Toçikiston to imrūz.

Ba tufajli intişori rūznomai «Buxoroi şarif» dar Osijoi Mijona rūznomahoi toçikī va farogiri sahifahoi toçikī ba sahna omadand. Rūznomai «Sadoi Turkiston» ba hajsi naşrijai adabī, iqtisodī, fanniju adabī az apreli 1914 zeri tahriri Ubajdulloxoça Asadulloxoçaev bo fosilai haftae du bor ba cop şurū' karda, to 66 şumora ba tab' rasid. Rūznomai «Sadoi Farƣona» (3 apreli 1914–1916; noşir va muharriraş Obidçon Mahmudov) ba zabonhoi turkiju forsī haftae se bor dar ş.-hoi Qūqandu Marƣelon; rūznomai «Rūznomai movaroi bahri Xazar» (14 dekabri 1914 – fevrali 1917) dar Aşqobod ba zabonhoi forsiju turkmanī cop şudaast. «Şu'lai inqilob» (10 apreli 1919 – 8 dekabri 1921) avvalin rūznoma (haftanoma)-i şūraviji toçikī bud, ki dar haçmi 8 sahifa hamagī 91 şumora ba tab' rasid. «Qutuliş» (28 ijuni 1920 – 13 avgusti 1920, ba zabonhoi toçikiju ūzbekī), «Ucqun» (15 apreli 1920, hamagī 8 şumora, ba zabonhoi toçikiju ūzbekī), «Buxoro axbori» (noşiri afkori hukumati muvaqqatiji inqilobiji Buxoro, ba zabonhoi ūzbekiju toçikī), «Rūşnoī» (dekabri 1921 – ijuni 1922, ba toçikiji lahni jahudī va xatti arabī) az rūznomahoi şūravī budand, ki asosan dar hududi şahrhoi Toşkand va Buxorovu Samarqand tab'u naşr meşudand. Soli 1924 dar kişvari Turkiston 46 rūznoma az cop baromad. Jake az onho rūznomai «Ovozi toçik» bud, ki bo nomi «Ovozi toçiki kambaƣal» to şumorai 9-um cop şud. «Ovozi toçik» avval organi kumitai hizbī va komiçroijai vilojati Samarqand bud, ba'd ba organi Bjuroi hizbī va Kumitai inqilobiji ÇMŞS Toçikiston tabdil doda şud.

Minba'd dar hududi ta'jinşudai Toçikiston (Buxoroi Şarqī) ravandi tavsiai naşrijaho bo amalijoti Artişi Surx dar muboriza alajhi harakati ziddi işƣolgariji bosmacijon rabt megirad. Cun harakati bosmacigarī oxirhoi soli 1922 az vodiji Farƣona ba Buxoroi Şarqī kūcid, naşru paxşi çaridahoi Okrugi harbiji Turkiston dar Duşanbe va atrofi on duşvor şud va idorai sijosiji çabhai hokim dar paji naşri rūznoma dar in mintaqa gardid. Dar oƣozi kor «Bjulletenhoi axborī»-i copī dar haçmi 30–34 sahifa baroi kormandoni sijosiji çabha firistoda meşudand. Rūznomahoi «Krasnыj Karategin» (dekabri 1923, ba tavri moşinnavis, mohe jak bor), «Po basmacu!» (13 dekabri 1923 – bahori 1926, noşiri afkori idorai sijosiji korpusi 13-umi tirandozi bolşevikho), «Ovozi Şarq» (toçikī, 12 avgusti 1924 – marti 1925) az çumlai rūznomahoe budand, ki dar barobari tarbijai sijosiju harbiji askaron, incunin tarƣibi hokimijati sotsialistiji şūraviro hadafi asosī qaror doda budand. 15 apreli 1925 dar şahri Duşanbe şumorai avvalini rūznoma «Idi toçik» (az şumorai 2 – «Bedoriji toçik»), zeri tahriri Abbos Aliev dar haçmi 16 sahifai şakli A–4, bo te'dodi 1000 nusxa az cop baromad. Nomi «Bedoriji toçik» az 8 oktjabri 1928 ba «Toçikistoni surx» (az 1 janvari 1955 ba «Toçikistoni sovetī», soli 1990 ba «Toçikistoni şūravī», pas az sohibistiqloliji Toçikiston ba «Çumhurijat») tabdil şud. Dar in solho taşviq ba safhoi Artişi Surx, muboriza ba muqobili bosmacijon, ba mardum fahmonidani mohijat va mustahkam namudani soxtorhoi Şūravī, taşkil namudani maktabhoi nav, mahvi besavodī, da'vat ba çorī namudani tarzi hajoti nav mavzū'hoi asosiji rūznomai «Toçikistoni surx»-ro taşkil medodand. Az çumla naviştahoi rohbaroni on zamoni çumhurī ba misli Nusratulloh Maxsum, Cinor Imomov, Şirinşo Şotemur dar in naşrija farogiri hamin mas'alaho budand.

Dar digar marhalai hassos – solhoi ÇBV «Toçikistoni surx» niz ba misli digar rūznomaho ba muşkiloti kadrī, moddiju texnikī muvoçeh şud, vale hajati eçodī bo rohbariji Nabiçon Pocoçonov va sipas Samad Ƣanī, tavonistand fa'olijati rūznomaro mutobiq ba talaboti davrai çang ba roh monand. Dar in solho ocerku pamflethoi ustod S. Ajnī, aş'oru osori publitsistiji vatanparastonai A. Lohutī, M. Tursunzoda, M. Mirşakar, S. Uluƣzoda, Ş. Husejnzoda va B. Ƣafurov, ki vazifai kotibi KM HK Toçikistonro ba uhda doşt, onhoero, ki dar çabha budand va mardumi aqibgohi çabharo bahri ƣalaba bar faşizm rūhbaland mesoxtand.

Rūznoma dar voqe' rūjdodhoro hammonandi kitob jo radiovu televizion naşr namekunad, zero na hamcun kitob fursatu fazoi kofī baroi tahlilu arzjobiji axbor dorad va na monandi radiovu televizion bo şitobzadagī hamroh ast, balki dar fosilai in du omil qaror megirad. Ba ilova rūznoma dar sahifahoi xeş metavonad sadho xabari gunogunro darç namojad va cand barobari radiovu televizion matlab muntaşir kunad. Dar rūznoma metavon bo tavaççuh ba gurūhhoi muxtalifi xonandagon va aloqamandihoi gunoguni onon matnho, sahifaho va hatto cophoi çudogona eçod kard va anvoi xabarhoi umumī, sijosī, iqtisodī, varzişī, farhangī va amsoli onro ba cop rasond.

Bino ba ma'lumoti Vazorati farhang (2015) dar Toçikiston 355 rūznoma haqqi cop doşta, beş az 190-toaşon dar Duşanbe ba tab' merasand. Ammo beştar az nisfi in te'dod nomuntazam tab'u naşr meşavand. Dar in mijon 102 rūznoma az buçai davlatī mablaƣguzorī meşavand va 253 rūznoma tavassuti manba'hoi ƣajribuçavī (sozmonhoi çam'ijatī, tiçoratī, ahzobi sijosī va şahrvandoni Toçikiston) fa'olijat mekunand. Az in zovija rūznomahoi Toçikistonro muvofiqi alomati manba'hoi mablaƣguzorī metavon ba 2 gurūhi kalon çudo kard: rūznomahoi hukumatī va rūznomahoi ƣajrihukumatī. Ba gurūhi avval rūznomahoero, ki az buçeti davlatī mablaƣguzorī meşavand (mas., «Çumhurijat», «Sadoi mardum», «Çavononi Toçikiston» va ƣajra) va ba gurūhi dujum rūznomahoero, ki az manba'hoi ƣajribuçetī malaƣguzorī meşavand (mas., «Faraƶ», «Ozodagon», «Millat» va ƣajra), metavon doxil kard. In du gurūh az rūji mansubijat ba muassisaşon ba 5 zergurūh çudo meşavand: 1. Rūznomahoi rasmī va sohaviji hukumatī (mas., «Çumhurijat», «Omūzgor»); 2. Rūznomahoi ahzobi sijosī (mas., «Minbari xalq», «Naçot»); 3. Rūznomahoi çam'ijatī (mas., «Nigoh», «Faraƶ»); 4. Rūznomahoi sahomī (mas., «Carxi gardun», «Azija-pljus»); 5. Rūznomahoi xususī (mas., «Imrūz News», «Ozodagon»). Muhaqqiqon 6 viƶagiero baroi in tasnifot nişon dodand: mintaqai intişori rūznoma; muassisi rūznoma; auditorijai hamagonī (doirai barxurdorī az ittilooti rūznoma); fa'olijati qonunī doştani rūznoma; alomathoi tab'u naşriji rūznoma; rūznomahoi xuşsifat va ommavī.

Mintaqai intişori rūznoma – mahdudae, ki in naşrija paxş meşavad. Mas., rūznomahoe hamcun «Pajomi Duşanbe», «Vecernij Duşanbe» dar pojtaxti çumhurī ba tab' merasand, ki mahdudai tavzei onho tanho şahri Duşanbe va navohiji atrofi on ast. Bar'aks, rūznomahoe ba misli «Varorūd» (Xuçand), «Pajk» (Kūlob) farotar az mahalli naşri xeş muştarī dorand. Dar in mijon rūznomahoe ham hastand, ki ba tufajli mablaƣhoi bursiji sozmonhoi bajnalmilalī fa'olijat mekunand va bo vuçudi tiraƶi nacandon kalon (3–4 hazor nusxa) ba mintaqahoi beştar pahn meşavand (naşrijai «Impulьs»-i şahri Xoruƣ). Solhoi oxir candin rūznomahoi copi Duşanbe («SSSR», «Ozodagon» bo te'dodi 3,5–4 hazor nusxa) binobar mavoddi naşriaşon, matolibero xoriç az kişvar bo istinod az xabarnigori xeş ba naşr merasonand (az Maskav, Sankt-Peterburg, Kobul, Tehron, Maşhad, Monreal va ƣajra). «Ozodagon» (bino bar ma'lumoti in naşrija) dar sartosari Toçikiston va ş.-hoi Samarqand, Kobul, Tehron, Maşhad, Almaato, Bişkek, Maskav, Sankt-Peterburg, Ekaterinburg pahn megardad. Naşrijahoro bo in viƶagiji masiri intişor metavon ba gurūhi faromillī (transnatsionalьnoe) va millī jo markazī taqsim kard. Baroi rūznomahoi faromillī tahijai ittilooti darxur bahri muştarijoni berun az kişvar şarti muhim ast. Xususijati rūznomahoi millī jo markazī dastras şudani onho ba tamomi mintaqaho jo aqallan ba aksari mahalhoi qalamravi kişvar meboşad. Dar davroni şūravī rūznomahoi «Pravda», «Izvestija», «Komsomolьskaja pravda» ba tavri rasmiju ƣajrirasmī in guna viƶagī doştand. Dasturote, ki xususan dar sarmaqolahoi in naşrijaho cop meşud, baroi sozmonhoi hizbī va soxtorhoi idoriji tamomi qalamravi şūravī cun barnomai amal pazirufta meşudand. Bo farorasiji fazoi istiqlolu subot, pajdoişi zaminahoi ruşdi demokratī, ta'sisjobiji nihodhoi çomeai şahrvandī dar Toçikiston ƶurnalistika niz ba hajsi nihodi içtimoī ba marhalai navi ruşd qadam nihod. Holo dar Toçikiston barobari rūznomahoi hukumatī, dahho rūznomai ƣajrihukumatī niz rūji kor omada, tibqi talaboti bozori ittilootī fa'olijat dorand. Dar radifi rūznomahoi markazī dar vilojatho, şahrho va nohijaho niz rūznomaho ba naşr merasand. Hamcunin korxonahoi alohida, vazoratu kumitahoi davlatī, çam'ijathoi şahrvandī, maktabhoi olī, instituthoi tahqiqoti ilmī va şahrvandoni alohida rūznomahoi xudro dorand. Az çumla rūznomahoi vilojatī dar nizomi matbuoti davriji Toçikiston doroi mavqei muajjan meboşand. In rūznomaho az zamoni şūravī meros monda, organi asliji hukumati vilojat buda, az buçeti on mablaƣguzorī meşavand (dar zamoni şūravī ba zimmai kumitai hizbiji vilojat bud). Rūznomahoi vilojatiji «Badaxşon» (VMKB), «Haqiqati Suƣd» (vilojati Suƣd), «Xatlon» (vilojati Xatlon) va «Navidi Kūlob» (mintaqai Kūlobi vilojati Xatlon) cun vorisoni «Badaxşoni sovetī», «Haqiqati Leninobod», «Haqiqati Qūrƣonteppa» va «Haqiqati Kūlob», ki dar zamoni istiqlol bo tabdili nom ba ixtijori hukumati vilojatho guzaştand, dar ravişi sijosiji fa'olijathoi xeş digargunie vorid nakardand. Rūznomahoi mahallī (nohijaviju şahrī) bo xususijathoi oson dastras budan, ba arzu nijozi xonanda hamroz şudan, vositai samimiji robitai ma'naviji sokinoni mahalli muajjan budani xeş dar nizomi matbuoti davriji oxiri sadai XX mavqei xos doştand. Imrūz te'dodi anguştşumore az rūznomahoi mahalliro nombar kardan metavon, ki aqallan haftavor muntazam ba cop rasand.

Ta'rixi pajdoişi rūznomahoi bisjortiraƶ ba oxiri solhoi 20 sadai XX, ba davrai oƣozi sanoatikunoniji şūraviji sobiq rost meojad. In nav' rūznomaho, ki naxust bo maqsadi tarƣibi ƣojai sanoatikunonī dar korxonahoi buzurg pajdo şudand, hamcun vasilai muassiri çomeai korgarī va minbari xube dar barrasiju natiçagiriji muassisoti ilmiju sanoatī va umuri kişovarzī roh joftand. Bo pajravī az taçribai mintaqahoi peşsafi şūravī dar korxonavu muassisahoi kalontarini Toçikiston niz copi rūznomahoi bisjortiraƶ ba roh monda şud va in naşrijaho dar tūli dahsolaho hamcun dastjoru hamrozi korgohu ahli zahmati on muntazam ba tab' merasidand va barxe az onho berun az muassisai xeş niz şuhrat doştand («Bofanda» – Ittihodijai istehsoliji mato'hoi paxtagini şahri Duşanbe; «Qolinbof» – Ittihodijai istehsoliji qolinbofiji Qajroqqum; «Minbari korgar» – F-kai keşbofī (trikotaƶ)-i Ūroteppa; «Aljuminij Tadƶikistana» – Korxonai aljuminiji Toçikiston; «Ba qullahoi doniş» – Donişgohi davlatiji Toçikiston va ƣajra). Az soli 2010 dar kişvar barxe az rūznomahoi bisjortiraƶ, ba monandi «Ba qullahoi doniş» (DMT), «Omūzgori çavon» (DDOT) na tanho bo afzoiş dodani te'dodi cop (az 1 hazor nusxai peşin to 8–10 hazor), balki incunin faroxsoziji doirai mavzū'u mas'alahoi in'ikosşavanda, daxolati boçur'at ba barrasiju tahlili problemahoi soha, munosibati kasbī ba gazetaofarī az qolibi ma'muli «rūznomahoi bisjortiraƶa» berun raftaand.

Rūznoma peş az hama homiji qonunhoi çorī dar har kişvar ast va qonunmandiji çomearo ehtiromu tarƣib mekunad. Az in rū, tibqi Qonuni Çumhuriji Toçikiston «Dar borai matbuoti davrī va digar vositahoi axbori omma» har naşrija rasman dar maqomoti andoz va Vazorati farhangi Toçikiston sabti nom şuda, dar cahorcūbi muajjani qonun, bo riojai prinsiphoi roiçi matbuot ba fa'olijat şurū' mekunad. Qonuni matbuot asoshoi taşkiliju huquqiji fa'olijati matbuoti davrī va digar VAO, kafolati davlatiji ozodiji onhoro muqarrar karda, munosibathoi vobasta ba onhoro tanzim menamojad.

Muştarijoni doimiji in jo on rūznoma to solhoi 90 sadai XX bo mafhumi «Auditorijai hamagonī» ifoda karda meşudand. Avvalin omil jo alomati barçastai farqkunandai in mafhum intixobī gardidani rūznomaho az sūji xonanda va ixtijoran xaridorī şudani onhost. Omili mazkur vodor menamojad, ki rūznomaho az ta'jinoti «rūznomai çam'ijatiju sijosī» berun ravand va beştar xususijati farhangiju tafrehiju faroƣatī girifta, naşri reklama va ma'lumoti ommapisandro afzun kunand. Az in nazar muhaqqiqon dar barrasihoi xeş xususijati VAO-i avvali sadai XXI-i Toçikistonro ba se nav' tabaqabandī kardaand: faroƣatiju tiçoratī (75%), ittilootī (5%) va sijosī (20%). Cunin ravand aslan taqozoi bozori ittilootī buda, baroi furūşi mavoddi ittilootī va tahkimi bunjodi molijaviji rūznomaho musoidat menamojad, ammo az çonibe baroi çomeai ba nizomi navi sijosī guzaranda jovaru hamdam nametavonad bud.

Majli sijosatoşnoiro hamcun padidai xudşinosiji ahli çomeai Toçikiston, ki solhoi oxir az xud beştar xabar medihad, ba mavçi navbatiji rūji kor omadani rūznomahoi çam'ijatiju sijosiji «Azija-pljus», «Imrūz News», «Millat», «Faraƶ», «Ozodagon», «Nigoh», «Pajkon», «Çomea», «SSSR», «Pajk» (solhoi 2006–2012) metavon rabt dod. Haftanomahoi mazkur bo daxolati boçur'atona ba in'ikosi muşkiloti çomea umuman, mas'alahoi tahkimi davlatdoriji millī az çumla, afkori ommaro savq baxşida, şuuri sijosiro takon doda, mardumro az pançarai andeşai «sijosatqimobī» berun kaşida, xususijati çam'ijatiju sijosī doştani rūznomahoro sobit mekunand.

Şakli copi rūznomaho (format) andoza jo me'jorhoi dar matbaa ustuvorgardida baroi intişori matbuoti davrī meboşad. Dar taçribai matbaahoi Toçikiston şaklhoi copi A-2, A-3, A-4 ma'mul ast. Haçmi copi rūznomaho alomati matbuoti davrī ast, ki ba kamu zijod faro giriftani ittiloot (ma'lumot) dar rūznomai muajjan işora mekunad. Dar Toçikiston holo rūznomaho dar haçmi 4 jo 8 sahifa, bo andozai A–2 («Çumhurijat», «Sadoi mardum» va ƣajra), 16 sahifa («Ozodagon», «Nigoh» va ƣajra), 24, 32 sahifa, bo andozai A–4 («Omūzgor», «Carxi gardun»), bo oroişi ranga («Toçikiston», «Ba qullahoi doniş») cop meşavand. Haçmi copie, ki har rūznoma e'lom medorad, metavonad vobasta ba ta'rixi ta'rixie jo taqozoi bozori reklama taƣjir jobad. Cunonci, rūznomai «Faktы i kommentarii»-i soli 2009 ba iftixori jaksolagiaş jak şumoraaşro dar haçmi 100 sahifa intişor doda bud va jo rūznomai «SSSR», ki ma'mulan az 16 sahifa iborat ast, mohhoi oxiri soli 2011 va ibtidoi soli 2012 bo ilovai 7 sahifai reklama, 22-sahifaī ba tab' rasid. Ammo haçmi ma'lumoti darbargiriftai rūznoma tozagī va sifati ittilootro ifoda namekunad. Mas., du rūznomai 16 sahifaī – «Dajdƶest-press» va «Ozodagon» az in nazar bajni ham tafovuti buzurg dorand.

Rūznomaho xuşsifat va ommavī meşavand. In du viƶagiji rūznomaho zohiran tav'am namojand ham, mohijatan tafovuti çiddiji rūznomahoro vobasta az usulgaroī va sobitqadamiji onho dar samti içroi risolati kasbī bozgū menamojand. Rūznomahoi xuşsifat dar fa'olijati eçodiji xud intişori aqidaro muqaddam şumurda, bo takja ba faktu dalelhoi mu'tamad ba barrasiji botamkini rūjdodu voqeaho dast zada, vazifai savq dodani andeşa va ba vuçud ovardani afkori xonandagonro içro menamojand. In nav' naşrijaho doirai mahdudtar, ammo omūzişdidavu intellektuali çam'ijatro faro megirand. Rūznomahoi ommavī biduni xatti maşiī pojdor va baroi çomeai xeş mufid, bo mavoddi sabuki sargarmkunanda va gohe hangomaçūjona doirai muştarijoni dar çam'ijat nacandon fa'olu sohibma'lumotro muxotab qaror medihand va ma'mulan xaridori zijodtar dorand. Mas., rūznomahoi anglisiji «The Times» (bo tiraƶi qarib 370 hazor nusxa), «News of the World» (bo tiraƶi beş az 4,5 mln nusxa) va toçikiji «Ozodagon» (nazdiki 3100 nusxa), «Oila» (30 hazor nusxa).

Nigared niz

• Haftanoma
• Matbuoti davrī
• Vositahoi axbori omma
• Redaksijai vositahoi axbori omma
• Xabarnigor

Adabijot

• Saidov Ş. Inkişofi matbuoti Toçikiston. D., 1967;
• Usmonov I. K., Davronov D. Ta'rixi ƶurnalistikai toçik. D., 2008;
• Usmonov I. K. Ƶurnalistika. Ç. 4. D., 2011;
• Çaşni farxundai matbuoti toçik/murattib Qodirov S. D., 2012;
• Asrorī V. M. Pecatь sovetskogo Tadƶikistana//Mnogonatsionalьnaja sovetskaja ƶurnalistika. M., 1972;
• Lenin V. I. O pecati. 2 izd. M., 1974;
• Ajnī S. Ta'rixi inqilobi Buxoro. D., 1987;
• Samad V. Az qa'ri Xazar to avçi Zuhal. D., 1991;
• Şişkin N. E. Vvedenie v teoriju ƶurnalistiki. (Ucebno-metodiceskij kompleks). Tjumenь, 2004;
• Korkonosenko S. G. Osnovы ƶurnalistiki: Ucebnik dlja studentov vuzov. 2-e izd., pererab. i dop. M., 2009.

Sarcaşma

• Gazeta / Q. Şarifzoda // Viclas — Gūjanda. — D. : SIEMT, 2015. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.