Utriş

Utriş
Republik Österreich

Şior: nest
Surudi millī: «[[Surudi milliji Utriş|Land der Berge, Land am Strome ]]»
Rūzi istiqlolijat
Zaboni rasmī	Zaboni olmonī
Pojtaxt	Vena
Şahri kalontarin	Vena, Zaltsburg, Lins, Gras, Insbruk
Idorai davlat	Çumhuriji federativiji porlumonī
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	113-um çoj dar çahon 83 879 km² 1,7 %
Aholī   • Hamagī   • Zicī	97-um çoj dar çahon 8 823 054 nafar 102,1 nafar/km²
MMD   • Hamagī   • Ba sari aholī	-um çoj dar çahon 493,2 mlrd $ 55 406 $
Puli millī	evro
Internet-Domen	.at, .eu (Hamcun uzvi IA)
Kodi telefon	+43
Soat	UTC +1 +2
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Útriş jo Ávstrija (olmonī: Österreich [ˈøːstɐˌʁaɪç] (gūş kardan )), Çumhúriji Útriş (olmonī: Österreich Österreichische Republik) — davlat dar Avrupoi Markazī. Uzvi Ittihodi Avrupo (az soli 1995). Bo Olmon, Cexija, Slovakija, Maçoriston, Slovenija, Itolijo, Suis va Lixtenştejn hamsarhad ast. Masohataş 83858 km². Aholiaş 8,375 mln nafar (janvari 2010). Pojtaxtaş — şahri Vena. Az 8 mulki (muzofot) ma'muriji mustaqil: Burgenland, Utrişi Boloī, Utrişi Pojonī, Zaltsburg, Karintija, Ştirija, Tirol, Forarlberg va Vena (az çihati ma'murī ba mulk barobar donista şudaast) iborat ast. 26 oktjabri — rūzi qabuli Qonuni Konstitutsioniji federalī (1955) dar borai betarafiji doimī — Idi milliji Çumhuriji Utriş. Vohidi pulī — evro (to soli 2001 — şillingi utrişī).

Soxti davlatiji Utriş

Utriş çumhuriji federativī, porlumonī meboşad. Sardori davlat — prezidenti federalī, ki dar asosi ra'jpursiji umumixalqī ba muhlati 6 sol intixob meşavad (huquqi jak bor az nav intixob şudan dorad). Maqomi oliji qonunbarori hokimijat — porlumoni dupalatagī: Şūroi millī — Natsionalrat, ki dar hajati 183 namojanda ba muhlati 4 sol va Şūroi federalī — Bundesrat, ki dar hajati 63 namojanda ba muhlati 4 — 6 sol (vobasta ba muhlati vakolataşon) az çonibi landtagho (porlumonhoi mulkī) intixob meşavand. Hokimijati içroijaro prezidenti federalī va hukumati federalī (sarvaraş — kansleri federalī), dar mahalho landtagho ba ço meovarand. Har kadom mulki federalī konstitutsija, landtag va hukumati xudro dorad. Hokimijati sudī az Sudi olī, Sudi administrativī (ma'murī) va Sudi konstitutsionī iborat ast. Utriş uzvi SMM, Bonki Umumiçahonī, Xazinai Bajnalmilaliji As'or va Komissijai Dunaj ast. Az 25 marti 1992 bo Toçikiston munosibathoi diplomatī dorad. Baroi peşburdi hamkorihoi iqtisodivu tiçoratiji bajni Toçikiston va Utriş Komissijai bajnihukumatī ta'sis doda şudaast.

Tabiati Utriş

Utriş jak kişvari kūhsor ast. Taqriban 3/4 sathi Utrişro riştakūhhoi Alpi Şarqī (60 %) işƣol kardaand. Alpi Ohaksangiji Şimolī az şimoli Forarlberg va Tirol (jakçoja bo nohijahoi çanubiji Zaltsburg va Utrişi Boloī) to mavze'i Beşazorhoi Venro faro giriftaast (qullai balandtarinaş Grosglokner, 3797 m). 1/5 qismaşro vodiji Dunaj va nohijahoi pastu hamvori Ştirija va Burgenland, boqimondai onro kūhhoi nacandon balandi massivi Bogem faro giriftaand. Iqlimi hamvoriho va domanai kūhho kontinentiji mū'tadil, dar Ƣ. sernamtar ast. Haror. mijonai janvar az −1°S to −4°S, ijul az 15°S to 18°S; dar Ç. to 25 — 27°S. Borişoti solona — 500—900 mm, dar kūhho — 1500—2000 mm. Qismi asosiji hududi Utrişro ba havzai Dunaj (jagona darjoi kiştigard, dar xoki Utriş 350 km) va intihoi on (dar Ƣarb) ba havzai Rejn mansub ast. Az balandihoi 2700 m mintaqahoi jaxu barfhoi doimī sar meşavand. Masohati umumiji pirjaxho ba 600 km2 merasad. Dar Utrtş nazdiki 580 kūli pajdoişaşon pirjaxī (masohati umumiaşon 400 km2) hast. 38%-i masohati Utriş beşazor ast. Dar balandiji az 2000 to 2700 — 3000 m marƣzorhoi alpī voqe' şudaand. Qabati nabototiji (rustanī) tabiiro inson xele taƣjir dodaast. To balandiji 600—800 m bajni daraxtzoron zaminhoi kişt va az on bolo beşazoroni anbūh ba nazar merasand. Dar mintaqai beşazor, asosan dar mamnū'gohho va dar balandkūhho, xelhoi nodiri hajvonhoi mansubi Urupo: şohgavazn, gavazn, ohu, xirs, guroz, uqobi kūhī, suƣuri alpī, buzi kūhī, rūboh, gurbai vahşī boqī mondaand. Dar Utriş ba mas'alai hifzi muhiti zist ahamijati nihojat çiddī medihand. Dar in bora qonunhoi qote' qabul şudaand (sathi zararnokiji partovho nisbati dig. kişvarho pasttar muqarrar şudaast, baroi bezarargardoniji onho corahoi zijod dida meşavad). Dar Utriş 40 mamnū'goh, parkhoi millī, mintaqahoi hifzşavanda mavçudand (beştaraşon dar kūhhoi Alp, bkzurgtarini onho — Tauern, 800 km2 ; Nokberge, 216 km2).

Şumori aholī

98%-i aholī — utrişiho, 0,3 % — xorvatho, 0,2 % — slovenijagiho, cexho, ruminho, maçorho, slovakho, lūliho va ƣajra Nişonai mijonai umr — 79 sol (76 — mardho, 82 — zanho), tarokumi mutavassaiti çam'ijat 97,5 nafar dar 1 km², sur'ati mijonai afzoişi çam'ijati Utriş — 0,14 %. Aholiji şahrnişin — 68 %. Zaboni davlatī — olmonī, 74 % aholī — katolikho, 5 % — protestantho, 4,2 % — musalmonho, 6,5 % — mū'taqidoni dinhoi digar. Hamagī 12 namud din, az çumla 3 hazor sik ba qajd girifta şudaand. Buzurgtarin taşkiloti diniji mamlakat — Kalisoi katolikiji Rum (71 % aholī). Solhoi 90 qarni 20 çam'ijati Utriş az hisobi muhoçironi Bosnija, Gersogovina, Xorvatija, Serbiston, Turkija, Maçoriston, Lahiston va Ruminija zijod gardid. Beştari aholī (70 %) dar havzai Vena, vodihoi Dunaj va Rejn, hamvorihoi Ştirijaju Burgenland zindagī mekunand. Şahrhoi buzurgtarini Utriş: Ven, Grats, Lints, Zaltsburg, Insbruk.

Ta'rix

Hududi Utriş az davrai paleolit maskun şudaast. Asri birinçī bo bozjofthoi arxeologiji qabilahoi illirī va ibtidoi. asri ohan bo numūi tamadduni Galştat muarrifī şudaast. Dar hududi hozirai Karintija qabilai illiriho davlati kelthoro bo nomi Norik ta'sis dodand. Az oxiri sadai I to m. to sadai V m dar hajati davlati ƣulomdoriji Rum bud. Dar in ahd rohho soxta şuda, şahrhoi Vindobona (Vena), Juvavum (Zaltsburg) va ƣajra ta'sis joftand. Dar davrai Muhoçirati buzurgi xalqho dar xoki Utriş qabilahoi germanī (asosan bavarho) va slavjanho (asosan slovenho) sokin budand, ki dertar az onho xalqi Utriş taşakkul joft. Ba qismi şarqiji Utriş avarho va maçorho beist toxtutoz mekardand. Dar oxiri sadai VIII zaminhoi Utriş ba hajati davlati Frankho va ba'di parokanda şudani on (843) ba şohigariji Franki Şarqī (Germanija) doxil şudand. Dar Ş. in sarzamin, ki onro oxiri sadai VIII imperatori Frankho Karli Kabir az avarho kaşida girift, Markai Avar, ba'dtar Markai Şarqiji Bavarija (maşhur ba Markgrafiji A.) taşkil joft. Dar sadai X, hangomi hukmroniji markgrafhoi sulolai Babenbergho (976—1246) in hudud Utriş (Osterreich), ja'ne «vilojati şarqī» nom girift. Soli ta'sisi davlati Utrişro 1156 (vaqte gersogigariji mustaqil dar hajati imperijai Rum şud) mehisoband. Gersoghoi Utriş ba mulki xud Ştirija, Karintija, Krajna, Tirol, Forarlbergro hamroh kardand. Az soli 1282 hukmroniji sulolai Gabsburgho sar şud (on to soli 1918 davom doşt). Gabsburgho nijati tamomi Evroparo tahti hokimijati amaliji xeş va hokimijati ma'naviji Papai Rum dar imperijai jagonai feodaliju katolikiji favqulmillī muttahid kardan doştand. Vale landtaghoi mulkhoi mustaqil (namojandagoni sulola bajni xud taqsim karda budand) hec ba ham nameomadand. In ittihod tanho dar ahdi Maksimiliani I (hokimi Utriş az soli 1493, 1508 — 19 — imperator) mujassar gardid va dar natiçai nikohhoi sulolavī ba Utriş sarzamini Burgundija (Niderlandho), Ispanija bo mustamlikahojaş, Bogemija (Cexija) va Vengrija hamroh gardidand. Dar ahdi naberagoni Maksimiliani I — Karli V va Ferdinandi I sulolai Gabsburgho asosguzori du şoxai hukmronī — ispanī va utrişī şudand. Az oxiri sadai XV dar Utriş avvalin munosibathoi kapitalistī surat giriftand. Utriş, ki kandanihoi zijodi zerizaminī doşt, markazi sanoati kūhkoriji Evropa gardid. Harakathoi xalqī ba muqobili kalisoi katolikī, muborizai ziddifeodaliji dehqonon (1594 — 1597) dar Utrişi Boloī va Pojonī va Tirol (Cexija va Vengrijai Ƣarbī; 1626) ba sijosati imperijaviji Gabsburgho zarbai naxustin zad, ki in ba çudoşaviji davlathoi protestantī sabab şud. Kūşişi Gabsburgho dar rohi barqaror kardani katolitsizm (protestantizmi hukmron dar Cexija va Vengrijaro paxş karda) dar sadai XVII boisi çangi sisolai (1618 — 1648) umumiavrupoī gardid va dar natiçai on sijosati imperijavī — katolikiji Gabsburgho şikast xūrda, gegemonijai onho dar Evropa ba oxir rasid. Oxiri sadai XVII va ibtidoi sadai XVIII hokimijati Gabsburgho bo Imperoturiji Usmonī va Fransija çangho karda, az nav qudrat girift. Dar çangi muqobili Imperoturiji Usmonī (1683 — 1699) va çang baroi taqsimi merosi Ispanija sulola ba qismi zijodi Vengrija, Xorvatija, Transilvanija, qismi çanubiji Niderlandija (Belgija), ba'ze qismhoi Italija, Banat, Slovenija, Bosnija, Polşa va Bukovina sohib gaşt. Dar ibtidoi sadai XVIII imperijai Gabsburgho muqtadirtarin dar Evropa bud. Çang baroi taxtu toçi Utriş (1740 — 48 va 1756 — 63 — Çangi haftsola) ba suquti iqtisodiju sijosī ovarda rasond. Baroi beh kardani holat dar ahdi duxtari Karli VI Marija Terezija (1740 — 80) va pisari ū Iosifi II jak qator islohot guzaronida şudand (çorī kardani gumruki jagona, taşkili manufakturaho, tahkimi xoçagihoi dehqonī, takmili maorif, çorī kardani tahammulpazirī, ozod kardani dehqonon az maçburijatho va andozhoi garon, mahdud kardani huquqhoi kalisoi katolikī, çorī kardani zaboni jagonai nemisī dar tamomi qalamrav va ƣajra). In hama norozigiji muxolifinro ba vuçud ovard (inqilobi Brabant, 1789 — 90). Ta'siri ƣojahoi Inqilobi Fransija, şikast dar çanghoi ziddi Italija va Germanija (1796 — 1797 va 1800 — 1801) ba sijosati doxilivu xoriçiji imperijai Utriş ta'siri amiq rasond. Xudro «Imperatori Utriş» e'lon kardani Fransi II (1804) va az çonibi ū tahti fişori Napoleoni I barham dodani imperijai Rimi Muqaddas (1806) baroi muttahidşaviji zaminhoi Gabsburgho ahamijati kalon doşt. Ba'di maƣlubijati Fransija Utriş purquvvat gardid, ba on qismi zijodi mulkhoi az dastraftaaş bargardonda şud. Ba'di ba sari qudrat omadani K. Metternix (vaziri korhoi xoriçī az soli 1809, kansler — 1821 — 24) sijosati beruniji imperija taƣjir joft. Ū nufuzi Utrişro pojdor va dar Ittihodi Germanija baroi kişvar naqşi arzandaro ta'min kard. Imperator Frans Iosifi I (1848—1916) solhoi 1850 — 60 kūşiş kard, ki davlatro mutamarkaz namojad, puli jagona, sistemai gumrukiji jagona va quvvahoi harbiji jagona taşkil kunad, ammo hamai in va maxsusan kūşişi germanikunoniji ū norozigiji millathoi digari imperijaro ba vuçud ovard. Ū maçbur şud soxti konstitutsionīçorī kunad va parlamenti dupalatagī — rejxsrat ta'sis dihad. Ammo ba in vengerho va slavjanho zid baromadand. Zarbaho dar sohai sijosati berunī, bad şudani munosibat bo Rossija, çang bo şohigariji Sardinija va Fransija, Prussija va Italija mutlaqijati davlati Gabsburghoro barham zad va imperijai jagona ba mutlaqijati dugona, davlati dualistiji konstitutsioniji Utriş-Vengrija (sozişnomai soli 1867) — monarxijai Utriş-Vengrija (A.-V.) tabdil joft. Nufuzi Vengrija norozigiji millathoi digar, maxsusan cexhoro bedor kard. Onho talab mekardand, ki ba Cexija ham huquqhoe, ki Vengrija dorad, doda şavad. Būhroni soli 1873 sijosati içtimoiji qaviro taqozo mekard. In muddat dar Utriş marksizm vase' pahn meşavad. Soli 1848 dar Utriş inqilobi burƶuaziji demokratī sar zad. Bo vuçudi şikast xūrdani on ba'ze dastovardho boqī mondand. Islohoti agrarī (barham dodani barşina, obrok va ƣajra) baroi taraqqiji kapitalizm zamina faroham ovard. Vale soli 1867 ba'di taşkil şudani Ittifoqi Germanijai Şimolī mutlaqijati Gabsburgho mavqei davlati buzurgro az dast dod. Bar ivazi liberalizmi mavqe'boxta pajdo şudani harkathoi nav — harakati millī, sotsial-demokratī, xristianī-sotsialī va maxsusan ta'sisi Hizbi sotsial-demokratiji Utriş (1888 — 89) bahri muboriza baroi huquqho (maxsusan huquqi intixobot) zamina ba vuçud ovardand. Dar ibtidoi sadai XX dar A.-V. harakati korgarī avç girift. Azbaski sijosati xoriçiji Avstro-Vengrija az purzūrşaviji ƣasbi Balkan iborat bud, Utriş soli 1908 Bosnija va Gertsogovinaro ba xud hamroh kard. Soli 1891 Hizbi xristianī-sotsialī cun tarƣibgari «katolisizmi içtimoī» ta'sis joft. In hizbi majdaburƶuazī to soli 1907 korpusi asosiji intixobkunandagon buda, dar intixobot ƣalabai pajravonaşro ta'min mekard. Utriş 28 ijuli 1914 ba Serbija, 6 avgust ba Rossija çang e'lon karda, hamcun ittifoqciji Germanija ba Çangi jakumi çahonī doxil şud. Bo basta şudani Ittifoqi segona bo Germanija va Italija hanūz soli 1882 Avstro-Vengrija ba maçroi sijosati beruniji Germanija aftoda bud. Ba ƣasbi Balkan ham Avstro-Vengrijaro Germanija vodor karda, ziddijati ūro bo Rossija va Serbija şiddat girond. Aknun ba Ittifoqi segona bloki rusī-anglisī-fransaviji Antanta muqobil guzoşta şuda, in çang oƣoz gardid. Maƣlubijat dar frontho, būhroni iqtisodī va sijosī dar doxili mamlakat, ta'siri Revoljutsijai Kabiri Sotsialistiji Oktjabr boisi korpartoiji umumī gardidand (janvari 1918). Oktjabr — nojabri 1918 dar A.-V. Inqilobi burƶuazī-demokratī ƣalaba kard. Imperatori oxirini Avstro-Vengrija Karli I az taxt dast kaşid. 12 nojabr Utriş respublika e'lon şud. Davlati Gabsburgho ba jakcand davlati mustaqil çudo şud (Vengrija, Cexoslovakija; jak qismi hududi sobiq Avstro-Venrija ba Polşa, Ruminija va Jugoslavija guzaşt). Respublikai Utriş, ki jak qismi imperijai futurrafta budu hududi sarhadiji daqiq nadoşt va az çang xele za'if şuda bud, rohi duşvori xudmuajjankuniro pasi sar mekard. Bisjore az quvvahoi sijosī ba pojdor mondani Utriş bovar nadoştand. Sotsialdemokrathoi sari qudratomada (sardori hukumat K. Renner) baroi xalos şudan az oqibathoi çang, gurusnagiji zimistonhoi 1918 — 1919 va 1919 — 1920, infljatsija va bekorī dar mas'alahoi hifzi içtimoī va beh kardani vaz'i zahmatkaşon jak qator coraho andeşid. Hizbi xristianī-sotsialiji soli 1942 ba sari davlatomada (sarvaraş J. Zajpel) niz proto­kolhoi Ƶenevaro oid ba qafo partoftani çubroni zarari çangho va doda şudani qarz ba andozai 650 mln kroni tiloī ba Utriş ba imzo rasonda, vaz'i mamlakatro behtar kard. Ammo ziddijati du hizbi muqtadiri Utriş — Hizbi sotsial-demokratī bo taşkiloti Şutstbund va xristianī-sotsialī bo taşkiloti Xajmver, ki har jake quvvahoi musallahi xudro doştand, dar Vena ijuli soli 1927 ziddi ham barxostand va dar on ziddijat baromadi korgarho paxş karda şud. Mohi maji 1930 Xajmver az demokratija rūj gardonda, bo doirahoi faşistī zabon jak kard. Būhroni iqtisodiji çahoniji solhoi 1929 — 33 holati iqtisodī va sijosiju içtimoiji Utrişro badtar kard. Soli 1932 ba sari hoki­mijat namojandai Hizbi xristianī-sotsialī E. Dolfus omada, parlamentro parokanda, ozodiji matbuot va girdihamoihoro bekor, fa'olijati hizbi kommunistiro man' kard. Reƶimi nav az çonibi Italijai faşistī dastgirī meşud. Fevrali 1934, vaqte ki otrjadhoi Xajmver mexostand a'zoi Şutstbundi parokandaşudaro bejaroq kunand, korgaroni Vena, Lints va digar şahrho ba onho muqobilijati musallahona nişon dodand. Şūrişgaron berahmona torumor şudand, fa'olijati Hizbi sotsial-demokratiji Utriş man' şud. Dar mamlakat faşizmi utrişī ƣolib gardid. Konstitutsijai navi maji 1934 qabulşuda ba hukmroniji avtoritarī asos jofta bud. Tanho jak hizb — «Fronti millī» içozati fa'olijat doşt. Ijuli 1936, ba'di kuşta şudani Dolfus az çonibi millatcijoni sotsialist, hukumati kansleri nav K. Şuşnig bo Germanija şartnoma bast va muvofiqi on Utriş rasman sohibistiqlol bud, vale amalan pajravi sijosati Germanijai gitlerī gardid. Fevrali 1938 Gitler az Şuşnig qat'ī talab kard, ki sarvari natsistoni A. Zejs — Inkbart ba hajati hukumat vorid karda şavad. Şuşnig 13 mart dar mas'alai anşljus (ƣasbi Utriş az çonibi Germanija) jo istiqloli Utriş ra'jpursiji umumī e'lon kard. Ammo Gitler ra'jpursiro bekor va Şuşnigro az vazifa dur kard. Şabi 12 marti 1938 qūşunhoi Gitler ba Utriş daromadand va on ba rejxi Germanija hamroh karda şud. Dar davomi 7 sol Utriş muzofoti Germanijai natsistī bud. Faşizmi Germanija dar rafti Çangi dujumi çahonī az zaxirahoi boji Utriş istifoda burd. Beştar az 1,5 mln utrişiho ba qūşunhoi faşistī safarbar şudand. Hazorho nafar mardumi Utriş qurboni terrori faşistī gardidand. Ajni zamon kommuniston va gurūhhoi sijosiji digar muborizai pinhoniji ziddifaşistī meburdand, vale harakati Muqobilat ommavī nagardid. Soli 1943 dar Moskva, dar çalasai vazironi korhoi xoriçiji davlathoi a'zoi (pajmoni) ziddigitlerī — SSSR, ŞMA va Britanijai Kabir oid ba A. E'lomija ba imzo rasondand. Dar on gufta şudaast, ki se davlat mexohand Utrişro barqarorşuda, ozod va sohibistiqlol binand. Marti 1945 qūşunhoi sovetī az sarhadi Utriş guzaştand va 13 apreli 1945 Venaro ozod kardand. Utriş ba cor mintaqa: sovetī, amerikoī, anglisī va fransavīçudo karda şud. Dar hududi Utriş ba fa'olijati hizbhoi sijosī içozat doda şud. Apreli 1945 dar Vena Hukumati Muvaqqatiji Utriş (bo sarvariji Renner) taşkil joft. Hokimijati Olī dar dasti Şūroi ittifoqcijon bud (iborat az 4 Komissari oliji cahor kişvari işƣolgar). Utriş dubora Respublika e'lon şud. Soli 1948 hukumat baroi iştirok dar Naqşai Marşall sozişnoma imzo kard, ki in baroi behtar namudani vaz'i iqtisodī zarur bud. Çinojat­koroni harbī mah kum va sobiq a'zoi hizbi natsistī az vazifa ozod karda meşudand. Hukumat ba'di intixoboti parlamenti soli 1949 az Hizbi xalqiji Utriş va Hizbi sotsialistiji Utriş ba xotiri peşraft «koalitsijai kalon» ta'sis dod. Hukumati Sovetī solhoi 1953 — 54 baroi sabuk kardani tartiboti işƣolī dar Utriş jak qator tadbirho andeşid. 15 maji 1955 bo taşabbusi Ittifoqi Sovetī dar Vena namojandagoni IÇŞS, ŞMA, Anglija, Fransija va Utriş dar borai barqaror kardani Utrişi mustaqil va demokratī ba Şartnomai davlatī imzo kardand va muvofiqi on istiloi Utriş az bajn bardoşta şud. 26 oktjabri 1955 parlamenti Utriş dar borai betarafiji doimiji Utriş qonuni konstitutsionī qabul kard. Vaj muvofiqi in qonun uhdador şud, ki ba hec guna ittifoqi harbī doxil nameşavad va dar hududi xud ba barpo kardani bazahoi harbiji xoriçī roh namedihad. Şartnomai davlatī Utrişro hamcun davlati sohibixtijori mustaqil va demokratī barqaror kard. Mamlakathoe, ki ba Şartnomai davlatī imzo kardand, uhdador şudand, ki istiqlol va jakporcagiji hududi Utrişro e'tirof mekunand. Sijosati betarafiji doimiji Utrişro beştari davlathoi dunjo muhtaram meşumorand. Utriş soli 1957 Sozişnomai evropoiji hifzi huquqi insonro imzo kard. Solhoi 60 sadai XX davrai ruşdi iqtisodijot va boloraviji sathi zindagiji hama qişrhoi aholī bud. Ba'di intixoboti soli 1966 Hizbi xalqiji Utriş (HXA) ba taşkili hukumati jakhizbī noil şud. Dar zarfi 13 soli hukmroniji Hizbi sotsialistiji Utriş (HSA) tahti sarvariji B. Krajskij, ki dar intixoboti soli 1970 ƣolib omada bud, dar sohai iqtisod, huquq, qonunbaroriji içtimoī, maorif va ƣajra tahavvulot ehsos şud. Utriş dar mijonai solhoi 70 sadai XX ba būhroni energetikī giriftor şud. Baroi baland naraftani sathi bekorī va oromiji içtimoīhukumat ba barovardani vombarg rū ovard va qarzi davlatiro zijod kard. Az soli 1977 muşkiloti iqtisodī beştar şud. Dar jak qator kaşmakaşhoi sijosī, ki ba on sotsialiston hamroh budand, obrūi HSA kosta gardid va on dar intixoboti soli 1983 ƣalaba nakard. Hukumati navi koalitsionī boz bo hamdastiji du hizb — HSA va HXA to soli 2000-um fa'olijat kard. Dar in davra ruşdi iqtisod, çalbi investitsija, boloraviji şuƣli aholī nazarras bud. Vobasta ba taƣjiroti kulliji dar tamomi Evropa ba amalomada, solhoi 1980 — 90 sijosati betarafiji Utriş beştar mavridi bahs qaror girift. Ba'ze sijosatmadoron tarafdori vorid şudani Utriş ba NATO meboşand. Ammo Qonuni federaliji konstitutsioniji Utriş oid ba betarafiji doimīqonuni amalkunanda ast. Mas'alai muhoçiron, ki oxiri solhoi 90 sadai XX-um 9%-i aholiro taşkil medod, niz ba maddi avval baromad — masalan, e'tirozhoi ziddimuhoçiratiji Hizbi ozodi Utriş (HOA), ki toraft nerū megirad. Azbaski dar parlamenti Utriş du hizbi muqtadir — HSA va HXA solhoi zijod bartarī doştand, dar parlamenti kişvar şaroiti nav ba vuçud omad: dar in maqom se fraksijai gurūhi kalon — HSA, HXA, HOA va du gurūhi nisbatan xurd (jake «sabzgarojon») taşkil şudand. Soli 2000 HXA avvalin bor bo HOA pajmoni hukumatī taşkil dod. Sijosati beruniji Utriş dar corcūbai Hamra'jiji Evropa peş burda meşavad. Janvari 2009 Utriş dar Şūroi Amnijati Sozmoni Milali Muttahid namojandai muvaqqatī (dar solhoi 2009 — 10) bud. Hizbhoi asosī va ittifoqhoi kasaba: Hizbi sotsialistiji Utriş (HSA), ki şomili Internatsionali sotsialistī ast; Hizbi xalqiji Utriş (HXA); Hizbi ozodiji Utriş (HOA). Ittihodijai ittifoqhoi kasabai Utriş 14 ittifoqi sohaviro dar bar megirad. Maqomi markaziji doirahoi rasmiji iqtisodī — Palatai federaliji iqtisod meboşad.

Taqsimoti ma'murī

Maqolai asosī: Taqsimoti ma'muriji Utriş

Sohai harbī

Quvvahoi musallah. Azbaski Utriş davlati betaraf ast, quvvahoi musallahaş az qūşunhoi pijodanizomi kamşumor va quvvahoi harbiji havoī iborat meboşand. Sohai mudofiai millī zimni içroi Şartnomai davlatiji soli 1955 qabulkardai Utriş, ki doştani jaroqi jadroī, ximijavī va biologiro man' mekunad (man'i digar namudhoi maxsusi siloh soli 1990 bekor karda şudaast), tanzim megardad. Sarvari quvvahoi musallah Inspektori generalī meboşad, ki tahti farmoni Vaziri mudofiai millīqaror dorad (şaxsi graƶdanī, namojandai hizbi hukmron). Sinni da'vati hatmī ba safi artiş — az 18-solagī, kiroja — az 16-solagī, muhlati xidmat — 6 moh (az 2007) muajjan şudaast. Sarfi mablaƣ ba sohai mudofia 1,5 mlrd dollari amrikoī (0,8%-i Maçmū'i Mahsuloti Doxilī).

Iqtisodijot

Utriş mamlakati indust­rijaviju agrariji ba daraçai baland taraqqikardai Evropa meboşad. Iqtisodijoti on bo davlathoi Evropai Ƣarbī aloqai zic dorad. Haçmi MMD 245,5 mlrd dollarro taşkil medihad, ki 33%-i on ba hissai mahsuloti sanoat, 2 % ba kişovarzī va 65 % ba sohai xidmatrasonī va digar sohaho rost meojad. Jake az xususijathoi xosi iqtisodijoti ba'diçangiji Utriş az on iborat bud, ki hissai sektori davlatī dar on mavqei asosiro işƣol mekard. Utriş baroi doxil şudan ba Ittihodi Evropa barnomai vasei xususigardoniji sohahoi sanoatiro qabul kard, ki on ba çalb namudani investitsijahoi xoriçī imkon dod. Holo dar Utriş 1,5 mln tona neft, 1,5 mlrd m3 gazi tabiī, qarib 1,5 mln t angişti sijohtob, zijoda az 2 mln t ma'dani ohan, qarib 250 hazor t ruhu surb, zijoda az 1 mln tona magnezit istixroç mekunand. Dar Utriş 1900 nerūgohi barqī ba hisob girifta şudaast. Dar Utriş hamagī 65 % iqtidori energetikiji zaxirahoi obī istifoda meşavad.

Sohai sanoat

Dar sanoati mamlakat mavqei moşinsozī xele kalon ast. In soha zijoda az 1500 korxonahoi gunogunro muttahid soxta, dar onho 190 hazor nafar kor mekunand. Vena markazi buzurgi moşinsozī ast. Sanoati ximija niz sohai muhim buda, doroi beştar az 700 korxona ast va dar on qarib 56 hazor korgar kor mekunad. Mahsuloti asosiji soha: doruvorī, nurihoi mineralī, loku rang, kaucuki sintetikī va ƣajra Garcande Utriş zaxirahoi zijodi çangal dorad, mahsuloti xomro baroi sohai korkardi cūb, istehsoli mebel, koƣazu selljuloza az Evropai Şarqī vorid mekunad. Soha zijoda az 600 korxona va qarib 50 hazor nafar korgar doşta, mahsuloti tajjorro ba Japonija, Italija va Germanija sodir menamojad. Mavqei sanoati metallurgī niz dar iqtisodijoti Utriş buzurg ast. Metallurgijai sijoh ba istehsoli pūlodi balandsifat maxsus gardonida şudaast (sole 4 mln t pūlod va 3,5 mln t prokat). Lints, Utrişi Boloī, Leoben markazhoi asosiji istehsoli cūjan va korgohhoi namudhoi digari prokat meboşand. Az sohahoi metallurgijai ranga çoji asosiro istehsoli aljuminij işƣol menamojad. Korxonai Ransxofen kalontarin muassisai istehsoli aljuminij dar Evropai Ƣarbī meboşad. Korxonahoi sanoati bofandagī ba istehsoli naxi paxtagin va naxhoi sun'ī, mato'hoi paxtagī, paşmī, sintetikī va qolinbofī taxassus joftaand. Markazi asosiji on dar çan. Vena — Forarlberg voqe' buda, asosan az korxonahoi xurd iborat ast.

Agrosanoat

Utriş doroi sohai kompleksi agrosanoatiji ba daraçai baland inkişofjofta niz meboşad. Az tamomi zaminhoi kişovarzī (3,5 mln ga) kiştzor — 40 %, marƣzoru carogoh — 57 % va majdoni tokzor 1,6%-ro taşkil medihad. Dar baxşi agrarī zijoda az 300 hazor xoçagī fa'olijat dorad. Dar Utriş kooperativhoi xoçagiji dehot xele inkişof joftaast. Corvodorī niz taraqqī kardaast: parvarişi corvoi kaloni şoxdori zotī, istehsoli gūşt, mahsuloti gūştu şirī. Kişovarzī beştar dar Şimoli mamlakat rivoç joftaast. Asosan ƣalladona (gandum, çav, çavdor, çuvorimakka), sabzavot, beştar lablabui qand va kartoşka kişt mekunand. Tokzorho boisi taraqqijoti şarobbarorī (52 hazor ga, sole 2,34 mln gekolitr maj istehsol mekunand şudaast. Utrişi Pojonī (60%-i istehsoli umumī), Burgeland (33 %) va Ştirija (5 %) nohijahoi asosiji soha meboşand. Iqlimi xubi Utriş baroi taraqqiji boƣdorī (3,2 mln ga) musoid ast. Beştar az 42%-i masohati mamlakat beşazor ast. Sole 13,3 mln m cūbu taxta tajjor mekunand.

Naqlijot

Şabakai naqlijoti Utriş jake az behtarin dar Evropa hisob mejobad. Daroziji umumiji xati Rohi ohani federalī — 6,2 hazor km buda 3,5 hazor km-i on elektronida şudaast. Sole ba vositai rohi ohan zijoda az 75 mln t bor va qarib 185 mln musofir kaşonida meşavad. Daroziji umumiji rohhoi avtomobilgard — 200 hazor km, avtomagistralho — 1613 km. Ahamijati rohhoi ohani aƣbahoi kūhhoi Alp buzurg ast. Cahor aƣba ahamijati tranzitī dorand: aƣbai Brenner (dar sarhadi Italija, ravuo bo Italija va Germanija), aƣbai Zemmering (havzai Venaro bo vodihoi Mur va Mjurte mepajvandad va to ba Slovenijaju Italija merasad); ba vositai aƣbahoi Frin va Tauern rohho ba samti çanubu şarqī kaşida şudaand. Kuşoda şudani sarhadho dar doirai Ittihodi Evropa boisi balandşaviji miqdori naqlijoti tranzitī va bad şudani vaz'i ekologī gardid. 55 aeroporti Utriş sole 15 mln musofir va 126 hazor t bor (be darnazardoşti intiqoli poctavī) mekaşonand. Buzurgtarin aeroporti A. — Şvexat (Vena). Dar Utriş sajrxathoi velosipedī zijodand. Naqlijoti kūhī — funikuljor, liftho, rohhoi simī niz rivoç joftaast. Daroziji rohhoi doxiliji obī 358 km buda, sole 10 mln t bor va zijoda az 500 hazor musofir mekaşonad. Bandarhoi asosiji obiji A: Vena, Lints, Ens, Krems. Naqlijoti quburī (quburhoi gaz, neft va masolehi neftī) sole 14 mlrd t-km mahsulotro intiqol medihad. Robitai iqtisodi berunai Utriş: soli 2005 arzişi umumiji sodirot 83,4 mlrd dollar, voridot — 81,6 mlrd dollari ŞMA-ro taşkil namud. Qarib 44%-i sodirot va 40%-i voridot ba mahsuloti moşinsozī, taçhizot va lavozimoti naqlijot, boqimonda ba mahsuloti ximijavī, aşjoju mahsuloti digar rost meojad. Zijoda az 65%-i savdoi beruniji Utriş bo davlathoi Ittihodi Evropa ba amal barovarda meşavad. Turizm dar iqtisodijoti Utriş ahamijati buzurg dorad (9,1%-i MMD), ba Utriş sole zijoda az 18 mln sajjohoni xoriçī omada, beştar az 12 mlrd dollar daromad meovarand. Holo dar Utriş 70 hazor taşkiloti mijona va xurdi sajjohī fa'olijat dorand va dar onho 350 hazor nafar kor mekunand. Solhoi oxir bisjor şahraku dehahoi Utriş ba kurorthoi buzurgi avrupoī tabdil jofta, sobiq dehotijon bo sohibkoriji sohai turizm va mehmonxonadorī maşƣuland. Utriş kişvari an'anaviji turizmi zimistona va liƶaroniji kūhī ba şumor meravad. Har sol dar kūhsori on zijoda az 8 mln sajjoh sajr mekunand. Dar hududi Utriş 8 masdari ba Fehristi merosi çahoniji JuNESKO voridşuda voqe'and: ansambli qasri Şjonbrunn (Vena), markazhoi ta'rixiji Vena, Zaltsburg va Grats; avvalin dar çahon rohi ohani kūhiji Zemmering, vodiji Vaxau, kūli Nojzidler-Ze; osori zijodi ta'rixiji san'ati me'morī, kalisovu dajrho va ƣajra. Tandurustī. Ba sohai tandurustī dar Utriş 8%-i MMD sarf meşavad. Dar mamlakat 320 bemorxona, 36 hazor duxtur ba hisob girifta şudaast, ki 44%-i onro duxturoni maxsusi sohavī taşkil medihand.

Maorif

Dar Utriş sohai maorif bo qonunhoi maxsus tanzim megardad. Ba in soha 5,4%-i MMD ravona karda meşavad. Dar mamlakat maktabho davlatī va xususiand. Nazdiki 10%-i maktabhoi ibtidoiju xususī ba Kalisoi katolikiji Rum taalluq dorand. Tahsil dar maktabhoi mijonai davlatī rojgon ast. Tahsil az 6-solagī şurū' şuda, 4 sol dar maktabi ibtidoī (Volksschule) va 5 sol dar maktabi asosī (Hauptschule) ançom doda meşavad va in ma'lumoti mijonai nopurra hisob mejobad. Ma'lumoti mijonai purraro xonandagon dar maktabi mijona jo gimnazija megirand. Holo dar Utriş qarib 4 hazor maktabi ibtidoī va 1,9 hazor maktabi mijona amal mekunad. Dar mamlakat sistemai omūzişi kasbī xele ravnaq joftaast va muddati tahsil dar onho 3 sol ast. Ma'lumoti olī beştar dar donişkadahoi davlatī doda meşavad va dar mamlakat 12 donişgoh, 6 akademijai musiqiju san'at va kolleçho mavçudand. Kalontarin donişgohho: Donişgohhoi Vena (1365), Grats (1585) va Insbruk (1669). Tahsil dar donişgohhoi Utriş to soli 2001 rojgon bud, cand muddat ba'di ta'sisi muassisahoi ta'limoti oliji xususī pulakī şud va az soli 2009 boz bepul ast. Donişçūjoni xoriçī dar jak semestr 363,36 evro mablaƣ mesuporand. Tahsili donişçūjoni ravodidi darozmuddat doşta va muhassilini Donişgohi Vena — şahrvandoni Armaniston, Belorussija, Gurçiston, Qazoqiston, Moldova, Ozarbojçon, Toçikiston, Ukraina va Ūzbekiston bepul ast. Dar Utriş sistemai (şabakai) maxsusi kitobxonahoi millī (nazdiki 2600 adad) ba roh monda şudaast. Kitobxonahoi kalontarin: Kitobxonai milliji Utriş (nazdiki 6 mln vohidi xazinavī) 2,6 mln nusxa kitobho — kolleksijahoi maxsusi ki­tobhoi nodir, dastxatho, asarhoi ba zaboni esperanto eçodşuda va ƣajra dorad. Kitobxonahoi donişgohhoi Vena va Grats doroi fondhoi buzurgand. Osorxonahoi asosiji mamlakat dar Vena voqeand: Nigoristoni Akademijai san'ati tasvirī, Xazinai Gabsburgho dar maçmaai Xobburg (musavvaraho, sikkaho, siloh, sarulibos, gardunaho va ƣajra), Osorxonai sozhoi musiqī, Osorxonai ta'rixi san'at, Nigoristoni Albertin (bojtarin dar çahon maçmūi rasmho va asarhoi grafikī), Nigoristoni Belveder (musavvarahoi behtarin), Osorxonai san'ati muosir. Dar Utriş jak qator osorxonahoi mavzūī: san'ati barokko, san'ati aspsavoriji ispanī, teatr, harbī, ta'rixi tramvaj, texnikī va ƣajra mavçudand. Muzeji davlatiji jahudijon dar Ejzenştadt ƣanitarin ekspozitsijai Evropa oid ba ta'rixu san'ati in xalqhisob mejobad. Dar Utriş muzejhoi memorialī (jodgorī) zijodand: muzejhoi L. Betxoven, I. Gajdn, V. Motsart, F. Şubert, Z. Frejd, I. Ştraus va ƣajra.

Ilm

Dar Utriş ba inkişofi ilm diqqati maxsus doda meşavad. Bo tadqiqoti ilmhoi fundamentalī Akademijai ilmhoi Utriş (soli ta'sisaş 1847), donişkadaho, kolleçhoi maxsusgardonidaşuda, instituthoi tajjoriji kasbī maşƣuland. Muassisahoi maşhuri ilmiji mamlakat: Instituti markaziji meteorologija va geodinamika, Instituti tadqiqoti geologī, Instituti federaliji tadqiqoti sohai tandurustī, Agentiji federaliji tadqiqoti muhiti zist. Institutho va markazhoi tadqiqotiji xususī niz hastand. Muassisahoi tadqiqotiji Utriş bo bisjor markazhoi ilmiji davlathoi Ittihodi Evropa — Agentiji tadqiqoti koinot dar Evropa, Taşkiloti evropoiji tadqiqoti jadroī, Laboratorijai biologijai molekuljariji Evropa, JuNESKO va ƣajra. ravobiti ilmī dorad. Dar Vena Agentiji bajnalxalqiji energijai atom (MAGATE) mavçud ast, ki bo ibtikori on du laboratorijai ilmī-tadqiqotiji fizikai jadroī ta'sis doda şudaast. Matbuot, radio, televizion. Dar Utriş matbuoti davrī xele inkişof joftaast. Rūze 3 mln nusxa rūznoma (beş az 20 nomgūj) naşr meşavad; maşhurtarinaşon: «NeveKronenzeitung», «Kurier», «KleineZeitungGraz». 2788 maçalla ba tab' merasad (az çumla, «DieGanzeWoche», haftavor, 352 haz. nusxa; «News», 276 hazor nusxa). Agentiji milliji ittilootī — Agentiji matbuotiji Utriş meboşad. Radioşunavonī va televizion dar Utriş az çonibi Kompanijai «OsterreichischerRundfunk» (ORF) idora meşavad. 163 pojgohi radio, 45 şabakai televizioniji davlatī va televizioni tiçoratiji «ATV» fa'olijat dorand.

Adabijot

Adabijoti Utriş sadai XII ba vuçud omadaast. Adabijoti dinī ba zaboni lotinī inkişof mejoft. «Dostoni Nibelungho» ba davrai naş'unamoi madanijati ritsariji Vena taalluq dorad; dar asrhoi 12 — 13 minnezingerho (ƣazalsarojoni ritsarī) şuhrat doştand. Asarhoi Valter fon der Fogelvejde (1170—1230) bo surudhoi xalqī aloqai qavī doştand. Dar in davra nasri çavonmardī niz rivoç joft («Dar xidmati bonu»-i U. fon Lixtenştejn). Dar asrhoi 13 — 14 adabijoti haçviji bjurgerī pajdo şud (dostonhoi kūtohi haçvī — şvanka). Şoir, dramaturg va muarrix Konrad Tseltis (1439—1508) ifodakunandai ƣojahoi davrai Ehjo dar adabijoti Utriş gardid. Adabijoti sadai XVI zeri ta'siri sijosati Gabsburgho va katolitsizm bud. Dar in davra misterijaho va dramaho beştar dar mavzū'hoi dinī guzoşta meşudand. Dar asrhoi 17 — 18 J. Stranitskij dar asarhoi xud an'anahoi realistiji teatri xalqiro inkişof medihad. Dar oxiri sadai XIX — avvali sadai XX ba adabijot çarajonhoi navtarini falsafī — maxizm va frejdizm roh joftand. Çarajoni asosiji nimai avvali sadai XIX romantizm gardid. Romantizmi Utriş dar eçodijoti dramaturg F. Grilparser xususijati xosi millī pajdo kard. Romantizmi inqilobī dar nazmi N. Lenau beştar zohir gardid. Pajdoişi realizm dar nasr ba solhoi 50 sadai XIX mansub ast (roman va novellahoi A. Ştifter). Falsafai sub'ektiviji idealistiji E. Max ravijai «modern»-i Venaro ba vuçud ovard (G. Bar, P. Altenberg, R. Şalkal, G. Gofmanstal, A. Şnitsler). Dar ibtidoi sadai XX lirikai R. M. Rilke va G. Trakl ba avçi inkişof rasid. Dar davrai Çangi dujumi çahonī dar adabijoti Utriş ekspressionizm mavqei asosī işƣol kard. Ekspressionisthoi taraqqiparvar dar atrofi F. Verfel va E. Fridel, ekspressionistoni irtiçoī dar atrofi M. Brod çam' omadand. Dar bajni du çangi çahonī eçodijoti purixtilofi F. Kafka, R. Muzil, G. Brox va I. Rot inkişof mejobad. Romani haçvī (E. Kanetsi, G. Mejrink) naş'unamo mekunad. Eçodijoti S. Svejg, ki ustodi novellahoi psixologī bud, ba solhoi 20 sadai XX taalluq dorad. Dar davrai zūran ba Germanijai faşistīhamroh kardani Utriş bisjor navisandagoni peşqadam muhoçirat kardand (Rot, Muzil, Svejg, Brox). Adabijoti Utriş ba'di az istiloi faşistī ozod şudan ba davrai navi inkişof qadam nihod. Ƣojahoi peşqadam dar eçodijoti B. Frej, G. Gupert, E. Prister sado medihand. Dar solhoi 50 — 60 sadai XX nasrnavisoni bomahorat X. Ajzenrajx, F. Gumler, F. Kain, şoiron I. Baxman, A. Okopenko, G. Artman, V. Şmid ba arsai adabijot qadam nihodand. Solhoi 60 sadai XX tamojulhoi avangardī avç giriftand. Ba inqilobi idrokiji çavononi in davr asarhoi T. Bernxard va P. Xandke hamohang budand. Minba'd ba adabijoti Utriş beştar mavzū'hoi şaxsī, azijathoi rūhiji qahramonon vorid şudand. Dar oxiri sadai XX — avvali sadai XXI adibon ba sunnatu arzişho va an'anoti guzaşta rūj meovardand (K. Rajesmar, P. Turrini). Muboriza baroi barobariji huquqi zanon bo mardon dar nasri B. Frişmut va E. Elinek muşohida meşavad. Elfrida Elinek soli 2004 sohibi Mukofoti Nobel gardid.

Me'morī, san'ati tasvirī

Me'morī, san'ati tasvirī dar Utriş jodgorihoi san'ati davrai ibtidoī («Zūhrai villendorfī», paleolit; tamsilai gardunai madanijati davrai galştat, Ştirija) va mansubi madanijati Rumi Boston (boqimondai xarobahoi nazdi Klagenfurt va Petronel), madanijati asrimijonagiji romanī (asrhoi 11 — 13, kalisohoi Gurke va Zekkau) va gotika (asrhoi 13 — 15, kalisoi çomei Stefani valī dar Vena) boqī mondaand. Dar in davraho omezişi madanijati nemisho, italijaviho va vengerho muşohida meşavad. Madanijati davrai Ehjo, ki sadai XV dar mehrobhoi kaliso (M. Paxer) zuhur mekard, dar sadai XVI inkişof joft (binohoi şahrho, qasrho, muçassamahoi ofaridai A. Pilgram, musavvarahoi V. Xuber). Rivoçi san'ati Utriş ba uslubi barokkoi asrhoi 17 — 18 aloqamand ast (me'moron I. B. Fişer fon Erlax, L. Xildebrand, muçassamozon B. Permozer, R. Donner va digar). Dar sadai XIX dar me'morīklassisizm ba eklektizm va naqşu oroişi zohirī (G. Zemper, K. Xarenauer), dar naqqoşī ba samimijati romantikī (I. A. Kox, M. Şvints) ivaz meşavad. Dar asrhoi 19 — 20 uslubi «modern» (me'moron J. Olbrix, O. Vagner, J. Xofman, naqqoş B. Klint) ba vuçud omada, ba'd dar me'morī mavqei xudro ba funksionalizmi zamonavī dod (A. Loz, J. Frank, R. Rajner). Dar me'moriji muosir binoi Agentiji bajnalxalqiji energijai atom (MAGATE) va VienaInternational Center — dar Vena zuhuroti oliji in hunarand. Dar naqqoşī va grafika realizmi taxajjulī (E. Şils, O. Kokoşka, A. Kubin), dar muçassamasozī — abstraksionizm (F. Votruba) inkişof joftand. G. Xelnvajn, A. Rajner va F. Xundertvasser rassomoni maşhuri hozira meboşand.

Musiqī va teatr

Xususijati madanijati musiqiji Utriş ba sermillatiji hajati on va ta'siri madanijati muxtalif, az çumla madanijati musiqiji olmonī, cexī, maçorī, xorvatī, itolijoī va ƣajra vobasta meboşad. Madanijati musiqiji xalqiji Utrişro az ibtidoi asrhoi mijona hofizoni ovoragard (ştilmanho), ba'd vagantho — maktabijon, rohibon va muallimoni kalisoho pahn mekardand. Naxustin asarhoi bisjorovozai xalqī oxiri sadai XIV ba mijon omadaand. Dar ibtidoi sadai XVI. namoişhoi ommaviji donişçūjon jakçoja bo xor va raqs ba hukmi an'ana medarojad. Solhoi 40 sadai XVII dar Vena operai «darborī» ba vuçud omad. Dar sahnai teatri imperatorī (soli ta'sisaş 1652, holo Burgerteater) operahoi bastakoroni italijavī (A. Cesti, N. Porpora, A. Saljeri va digar) guzoşta meşudand. Dar sadai XVII surudhoi ba nom «demokratī» va musiqiji sozī inkişof joft. Dar bajni kompozitoroni buzurgi sadai 18 I. Fuks mavqei namojon dorad. Komjobiji olitarini madanijati musiqiji Utriş dar davrai maorifparvarī bo ravijai klassikiji Vena (az nimai dujumi sadai XVIII) aloqamand ast, ki asosguzori on K. V. Gljuk, I. Hajdn, V. A. Motsart va L. Bethoven budand. F. Şubert dar nimai jakumi sadai XIX saromadi ravijai romantikī dar musiqiji Utriş gardid. Namojandai romantizmi sonī G. Volf dar nimai dujumi sadai XIX ƶanri surudro inkişof dod. Kompozitori barçastai simfonijanavisi utrişī A. Bruxner hamrohi bastakori nemis I. Brams dar inkişofi musiqiji simfoniji Evropa naqşi muhim bozid. Utriş vatani vals ast (asri 19, J. Lanner va avlodi Ştrausho). Dar asrhoi 19 — 20 maşhurtarin namojandai musiqiji simfoniji Vena G. Maler bud, ki ƣojahoi insonparvarī va navovariji ū ba inkişofi ƶanri simfonī ta'siri kalon rasondand. Az hunarmandoni zamoni oxiri san'ati musiqī J. Zavinula (namojandai pop va rokmusiqī) va Tomas Lang (sozhoi zarbī) xele maşhurand. Du çangi çahoniro pasi sar karda teatr dar Utriş asosi ehjoi rūhiji mamlakat gardid. Soli 1920 dar Zaltsburg Festivali jakumi bajnalxalqiji teatr kuşoda şud, ki onro «Makkai teatrī»-i Evropa menomidand. Reƶissjor M. Rejnxardt an'anahoi teatri xalqiji utrişiho va teatri kalisoiro ba ham ovarda, dar «Teater in der Jozefştadt»-i Vena tatbiq kard va in uslub to ba imrūz roiç ast (reƶisjor X. Loner). «Pjesahoi xalqī»-i E. fon Xorvat, F. Cokora, F. Xoxvelder, dramahoi purehtirosi F. Verfel, F. Brukner, pjesahoi psixologiji A. Şnitsler, misterijahoi Gofmanstal, F. Braun, A. Benning dar dahsolai oxiri sadai XX dar çahon e'tirof şudaand. Dar Utriş san'ati balet niz xele inkişof joftaast (az sadai XVI manşa' megirad). Dar sahnai «Teater an der vin», «Folksoper» asarhoi buzurgi çahonī guzoşta meşavand. Hunarmandoni maşhuri sohai balet oilahoi Frensl, Birkmajer, Muzil, E. Breksner. meboşand. Hamai şahrhoi kaloni Utriş teatrhoi xudro dorand.

Sohai Kino

Kino Avvalin kinoteatr dar Vena soli 1903 kuşoda şudaast. Reƶissjoron A. Kolm va Ja. Flek naxustin filmhoi kūtohmetraƶi xudro tahija kardaand. Nimai avvali solhoi 20 sadai XX san'ati kinoi Utriş rū ba taraqqī nihod («Şohzoda va Gado», 1920; «Samson va Dalila», 1922); solhoi 30 filmhoi musiqī tahija meşudand («Muhabbati buzurg», 1932). Solhoi ƣasbi Utriş az çonibi Germanija istehsoli filmho qat' gardid, vale ba'di Çangi dujumi çahonī az nav nerū girift. Misli peştara beştar filmhoi musiqī, ba'dtar filmhoi tarçumaiholī, melodramaho, filmhoi mazhakavī va detektivī navorbardorī meşudand. Solhoi 60 sadai XX soha kame tanazzul karda, solhoi 70 — 80 boz ravnaq joft (filmhoi «Afsonahoi beşazori Vena», 1979, reƶissjor M.Şell; «Ralf», reƶissjor K. Berger, «Kişvari dur», reƶissjor L. Bondi). Maksimilian va Marija Şell, O. V. Fişer, R. Şnejder, X. Berger aktjoroni şuhrati çahonidoştai san'ati kinoi Utriş meboşand. Filmhoi maşhuri solhoi oxir: «Bozihoi şavqovar» (1957), «Pianinonavoz» (2001). Dar şahri Velsi Utriş har sol «Rūzhoi kinoi Utriş», dar Vena kinofestivalhoi bajnalxalqī guzaronida meşavand. Jake az buzurgtarin osorxonai san'ati kinoi Evropa va kinoarxivi Utriş dar Vena çojgir ast.

Adabijot

Salkovskij O. V., Utriş, M., 1959; Stranы i regionы mira 2003: ekonomiko-politiceskij spravocnik (pod red. A. S. Bulatova), M., 2003; Novaja Rossijskaja Entsiklopedija, M., 2005; Stranы mira, M., 2008.

Inçoro ham nigared

Vikianbor mavodhoi vobasta ba mavzūi

Utriş dorad

Sarcaşma

• A — Asos. — D. : SIEMT, 2011. — 608 s. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov ; 2011—2023, ç. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.