Varat (eyalet)
| |||||||||||||||||||||
Varat Eyaleti veya Varat Beylerbeyliği, 1661 yılında IV. Mehmed zamanında kurulan Osmanlı İmparatorluğu eyaleti.
1596'da kurulan Eğri Eyaleti'nin toprakları 1658-1662 Osmanlı-Erdel Savaşı sırasında Köse Ali Paşa'nın 27 Ağustos 1660'ta Varad'ı fethi sonrasında Erdel Prensliği'nden alınan diğer topraklar birleştirilerek Varat Eyaleti kurulmuştur.
Eyaletin teşkilatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Eyaletin ilk beylerbeyi Edirne Sancakbeyi Sinan Paşa oldu. Varad/Varat merkezli yeni eyaletin Varad/Varat dışında beş sancağı vardı: Salanta, Debreçin, Şenköy, Halmaş ve Yapışmaz. Bunlardan Sengevi adı, Szent-Jobb (Macarca Aziz Kol) denilen Macarlar’ın ilk kralı Aziz İstefan’ın sağ kolu anlamına geliyordu.
Eyaletin vergi gelirleri ya tımar sistemi içinde askerlere dağıtıldı ya da vakfa aktarıldı. Evliya Çelebi'ye göre Mekke ve Medine şehirlerinin her biri için Varad’dan yılda 12.000 altın gönderiliyordu. Ayrıca bu kesimdeki köylüler hem Osmanlı sipahi ve zaîmlerine hem de eski Macar toprak sahiplerine vergi veriyordu (ortak sahiplik / condominium).[1]
Türk hakimiyeti altındaki Varad’ı en geniş biçimde anlatan Evliya Çelebi'ye göre eyaletin 22.000 haraçgüzâr reâyâsı olduğunu belirtir. Seyahatnâme'de kale içinde bir kulenin, iki hamamın ve 250 askerin ikametine mahsus evlerin yeraldığını, iç kalesinde ise kiliseden çevrilmiş IV. Mehmed Camii’nin bulunduğunu kaydedilir. Kalenin altında ise yedi varoşun mevcut olduğu, burada üçünde cuma namazı kılınan 17 cami-mescidin bulunduğu belirtilir. Bu üç cami Köse Ali Paşa, Köprülü Mehmed Paşa ve Küçük Mehmed Paşa olarak sıralanır. Kentte üç medrese, dört mektep, iki tekke, üç han, bir imaret (Köprülü vakfı) ve 1.000 kadar kâgir ev bulunduğu ifade edilirken, bu durumda da kentin sivil nüfusu 6.000 dolayında tahmin edilir. Evliya Çelebi şehirdeki pazar ve çarşılardan övgüyle söz eder ve kaleden 1.000 adım uzaklıkta panayır yerinde 4.000 dükkânın bulunduğunu yazar.[2]
Beylerbeyi hasları 800.000 akçe olan eyaletin Beylerbeyi Divanı; tımar defterdarı, mal defterdarı, defter emini, defter kethüdası, çavuşlar kethüdası, çavuşlar emini, alaybeyi ve çeribaşılardan meydana geliyordu. Divanda 1660'ta 30, 1661'de 18 çavuş görevliydi.[3]
Askerî yapılanma
[değiştir | kaynağı değiştir]Varad'ın 1660'ta fethinin ardından eyalet merkezine 400'ü yeniçeri olmak üzere 2.034, 14 km kuzeydeki Belenoş kalesine 120, Paymezo kalesine 150, Şenköy kalesine 140 ve Şolongi kalesine 59 olmak üzere eyalete toplam 2.503 asker bırakıldı[4] Bu askerlerin yıllık ücreti 8.359.920 akçaydı. 15 zamet ve 80 tımar bulunan eyaletinin haraç geliri bu askerlerin maaşlarına tahsis edilmişti.[3]
Eyaletin kaybı
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı İmparatorluğu ile Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nu 1682'den itibaren savaş durumuna sürükleyen olaylar Orta Macar Prensi Tökeli İmre'nin 1681 başında Varad Beylerbeyi Hasan Paşa aracılığıyla Padişah IV. Mehmed'e mesaj göndererek Osmanlı İmparatorluğu'na bağlılığını bildirmesiyle başladı.[5]
1685'te Eğri'nin Müttefik kuvvetlerce alınmasıyla eyalet tehlikeye düşmüş, 1692'de eyaletin sınırları içindeki son kalelerin de Avusturya birliklerince alınmasıyla, eyalet de tarihe karışmıştır. Bellibaşlı merkezlerin işgalleri aşağıdaki şekildedir:
09-02-1686: Şenköy (Antonio Caraffa)
??-??-1691: Debreçin ve Halmaş
??-05-1692: Salanta (General Donatus Heissler)
12-06-1692: Varat (General Sigbert Heister)
Osmanlı İmparatorluğu; sürerdurumu 1699 tarihinde imzalanan Karlofça Antlaşması'yla tanıdı.
Sancakları
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ İslam Ansiklopedisi, "Varad" maddesi, Mihai Maxim, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2012), c.42, s.514
- ^ "Seyahatnâme", Evliya Çelebi, c.VII, 390-398
- ^ a b "Osmanlı Macaristan'ı", Sadık Müfit Bilge, Kitabevi Yayınları, İstanbul (2010), s.316
- ^ Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD No.106
- ^ "Osmanlı Macaristan'ı", Sadık Müfit Bilge, Kitabevi Yayınları, İstanbul (2010), s.53
- ^ a b c d e "Macaristan'da Osmanlı Hakimiyetinin ve İdari Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişmesi, Sadık Müfit Bilge" (PDF). 8 Kasım 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2012.
 | Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |