[go: nahoru, domu]
Jump to content

Неврологик касалликлар

From Vikipediya

Неврологик касаллик — бу асаб тизимининг ҳар қандай бузилиши билан кечадиган ҳолатлар. Мия, орқа мия ёки бошқа нервлардаги структуравий, биокимёвий ёки электр аномалиялари бир қатор аломатларга олиб келиши мумкин. Хусусан фалаж, мушаклар кучсизлиги, заиф мувофиқлаштириш, сезувчанлик йўқолиши, конвулсиялар, тартибсизлик, оғриқ ва онгнинг ўзгариши каби жараёнлар киради . Тиббиётда жуда ҳам кўп тан олинган неврологик касалликлар мавжуд бўлиб, баъзилари нисбатан кенг тарқалган, баъзилари эса жуда кам учрайдиган белгилар билан юз беради. Улар неврологик текширув орқали баҳоланиши ва неврология ва клиник нуропсикология мутахассисликлари доирасида ўрганилиши ва даволаниши мумкин. Неврологик касалликлар учун аралашувлар профилактика чораларини, турмуш тарзини ўзгартиришни, физиотерапия ёки бошқа терапияни, нейрореабилитацияни, оғриқни даволашни, дори -дармонларни, нейрохирурглар томонидан амалга ошириладиган операцияларни ёки муайян парҳезни ўз ичига олади ган жараёндир[1][2]. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти 2006-йилда неврологик касалликлар ва уларнинг оқибатлари (тўғридан-тўғри оқибатлари) бутун дунё бўйлаб бир миллиардга яқин одамга таъсир қилишини тахмин қилди ва соғлиқдаги тенгсизликлар ва ижтимоий стигма / дискриминацияни ногиронлик ва уларнинг таъсирига олиб келадиган асосий омиллар сифатида аниқлади[3].

Сабаблари

[edit | edit source]
Алцгеймер касаллигига олиб келадиган сабаблар занжирининг бир қисми.

Мия ва орқа мия қаттиқ мембраналар билан ўралган. Шундай бўлса-да, бош суяги ва орқа мия умуртқаларининг суяклари билан бирга ўралган ва қон-мия тўсиғи орқали кимёвий изоляция қилиниши бузилган бўлса, мия сезгирлиги ошади. Нервлар терининг остида чуқур ётади, аммо улар истаган пайтида шикастланишга олиб келиши мумкин. Алоҳида нейронлар, нерв занжирлари ва улар ҳосил қиладиган нервлар электрокимёвий ва структуравий бузилишларга мойил. Нейрорегенерация периферик асаб тизимида содир бўлиши мумкин ва шу тариқа жароҳатларни маълум даражада енгиб ўтиши ёки уларни бартараф этиши мумкин, аммо бу мия ва орқа мияда кам учрайдиган ҳолатлардан биридир. Неврологик муаммоларнинг ўзига хос сабаблари турлича бўлиши мумкин. Аммо генетик касалликлар, туғма аномалиялар ёки касалликлар, инфекциялар, турмуш тарзи ёки атроф- муҳит саломатлиги муаммолари, шу жумладан тўйиб овқатланмаслик, мия шикастланиши, орқа мия шикастланиши, асаб шикастланиши ёки клейковина сезгирлиги (ичак шикастланиши ёки овқат ҳазм қилиш белгилари билан ёки бўлмаган ҳолда)[4][5] билан таснифланади. Инсон танасида металлар тўпланиб, биологик жараёнларни бузадиган металл заҳарланиши, ҳеч бўлмаганда қўрғошин ҳолатида неврологик муаммоларни келтириб чиқариши ҳақида хабар берилган[5]. Неврологик муаммо асаб тизими билан ўзаро алоқада бўлган бошқа тана тизимида бошланиши мумкин. Масалан, сереброваскуляр касаллик мияни таъминлайдиган қон томирлари (юрак- қон томир тизими) билан боғлиқ муаммолар туфайли мия шикастланишини ўз ичига олади; отоиммун касалликлар тананинг ўз иммунитет тизими томонидан етказилган зарарни ўз ичига олади; Ниэманн-Пиcк касаллиги каби лизосомал сақлаш касалликлари неврологик бузилишларга олиб келиши мумкин. Неврологик аломатларнинг кам сонли ҳолатларида, ҳозирги синов процедуралари ёрдамида ҳеч қандай асабий сабабни аниқлаш мумкин эмас.  Умуман олганда, кўп сонли неврологик касалликлар олдинги клиник жиҳатдан тан олинмаган вирусли инфекциядан келиб чиққан бўлиши мумкин. Масалан, дастлаб асемптоматик бўлган Гепатит Э вируси билан касалланиш неврологик касалликларни келтириб чиқариши мумкин, деб тахмин қилинади[6]. ДНК шикастланишининг етарли даражада тикланиши тўғридан-тўғри ҳужайра ўлимига ва нейронларнинг камайишига, шунингдек, нормал нейронал функсия учун зарур бўлган эпигенетик ўзгаришлар нақшининг бузилишига олиб келиши мумкин. 

Таснифлаш

[edit | edit source]
Бир миллион кишига неврологик касалликлар туфайли ўлим 2012-йил.

Неврологик касалликлар таъсирланган асосий жойлашувга, асосий дисфунксия турига ёки сабабнинг асосий турига кўра таснифланиши мумкин. Энг кенг тарқалган бўлиниш марказий асаб тизимининг касалликлари ва периферик асаб тизимининг касалликлари ўртасида содир бўладиган жараёнлардир. Мерcк қўлланмасида мия, орқа мия ва асаб касалликлари бир-бирига ўхшаш қуйидаги тоифаларда келтирилган[7]:  * Мия :

    • Мия бўлагига кўра мия шикастланиши (шунингдек, базал ганглия, серебеллум, мия сопи каби „пастки“ мия соҳаларига қаранг) :
      • Фронтал лобнинг шикастланиши
      • Париэтал лобнинг шикастланиши
      • Темпорал лобнинг шикастланиши
      • Оксипитал лобнинг шикастланиши
    • Турига кўра мия дисфунксияси:
  • Орқа мия касалликлари (қаранг: орқа мия патологияси, шикастланиши, яллиғланиши)
  • Периферик нейропатия ва периферик асаб тизимининг бошқа касалликлари
  • Тригеминал невралгия каби краниал асаб бузилиши
  • Дисаутономия, кўп тизимли атрофия каби автоном асаб тизимининг касалликлари
  • Эпилепсия каби тутқаноқ касалликлари
  • Паркинсон касаллиги, асосий тремор, амётрофик латерал склероз, Тоуретте синдроми, кўп склероз ва турли хил периферик нейропатия каби марказий ва периферик асаб тизимининг ҳаракат бузилиши .
  • Нарколепсия каби уйқу бузилиши
  • Мигрен ва бош оғриғининг бошқа турлари, масалан, кластер бош оғриғи ва кучланиш бош оғриғи
  • Пастки орқа ва бўйин оғриғи (бел оғриғи)
  • Марказий нейропатия (нейропатик оғриқларга)
  • Нуропсикиятрик касалликлар (асаб тизимининг маълум шикастланиши, кам ривожланганлиги, биокимёвий, анатомик ёки электр носозликлари ва касаллик патологияси билан боғлиқ психиатрик хусусиятларга эга касалликлар ва бузилишлар, масалан, диққат этишмаслиги гиперактивлиги бузилиши, аутизм, Аспергер синдроми, Тоуретте синдроми ва бошқа баъзи ҳолатлар). Обсесиф-компулсив бузуқлик, шунингдек, Паркинсон касаллиги, асосий тремор, Хантингтон касаллиги, Алцгеймер касаллиги, кўп склероз ва органик психоз каби асаб тизимининг дегенератив касалликларининг нейро-ҳаракат билан боғлиқ белгилари).

Юқорида санаб ўтилган кўплаб касалликлар ва касалликларни нейрохирургик даволаш усуллари мавжуд.

Одам бўлмаган ҳайвонларда неврологик касалликлар ветеринария шифокорлари томонидан даволанади[8][9].

Ақлий фаолият

[edit | edit source]

Неврологик текширув маълум даражада неврологик шикастланиш ва касалликнинг мия фаолиятига таъсирини хатти -ҳаракатлар, хотира ёки идрок нуқтаи назаридан баҳолаши мумкин. Хулқ-атвор неврологияси бу соҳага ихтисослашган. Бундан ташқари, клиник нейропсихология одатда мия шикастланиши ёки неврологик бузилишлардан кейин ақлий фаолиятдаги муаммоларни аниқ аниқлаш ва кузатиш учун нейропсикологик баҳолашдан фойдаланади.  Шу билан бир қаторда, ҳолат биринчи навбатда ақлий фаолиятдаги анормалликларнинг мавжудлиги орқали аниқланиши мумкин ва кейинги баҳолаш асосий неврологик касалликни кўрсатиши мумкин. Неврологияда даволанадиган касалликлар ва психиатриянинг бошқа тиббий мутахассислиги ёки клиник психология каби бошқа руҳий саломатлик касблари доирасида даволанадиган руҳий касалликлар ўртасидаги фарқда баъзида ноаниқ чегаралар мавжуд. Амалда, ҳолатлар бир тур сифатида намоён бўлиши мумкин, аммо бошқасига кўпроқ мос келадиган тарзда баҳоланиши мумкин[10]. Нейропсихиатрия асаб тизимининг аниқ аниқланган касалликларидан келиб чиқадиган руҳий касалликлар билан шуғулланади.  Эътироз билдирилиши мумкин бўлган соҳалардан бири идёпатик неврологик симптомлар — сабабни аниқлаб бўлмайдиган ҳолатлардир. Баъзи ҳолларда, эҳтимол, ҳар қандай қабул қилинган ташхисни истисно қилиш орқали, юқори даражадаги мия/ақлий фаоллик улар пайдо бўлиши мумкин бўлган асаб тизими ҳудудида пайдо бўлган аломатлардан кўра симптомларни келтириб чиқариши мумкин. Классик мисоллар: „функционал“ тутилишлар, ҳиссий уйқусизлик, „функционал“ оёқ-қўлларнинг заифлиги ва функционал неврологик этишмовчилик (бу контекстда „функционал“ одатда эски атама " органик касаллик " билан фарқланади). Бундай ҳолатлар мунозарали тарзда „неврологик“ эмас, балки „психологик“ деб талқин қилиниши мумкин. Баъзи ҳолатлар руҳий касалликлар сифатида таснифланиши мумкин, масалан, конверсия бузилиши, агар аломатлар ҳиссий ҳолатлар ёки ижтимоий стресс ёки ижтимоий контекстларга жавоблар билан сабабий боғлиқ бўлса[11]. Бошқа томондан, диссоциация инсоннинг онгли фаолиятининг интеграциялашувининг қисман ёки тўлиқ бузилишини англатади, шунинг учун одам ўз ҳис-туйғуларидан, танасидан ва / ёки яқин атрофдан ажралиб туриши мумкин. Бир томондан, бу деперсонализация бузилиши ташхиси қўйилиши мумкин. Шунингдек, неврологик деб қараладиган шароитлар мавжуд бўлиб, унда одам асаб тизимининг одатда боғланиши мумкин бўлган қисмидан келиб чиқиши мумкин бўлмаган неврологик огоҳлантиришларни онгли равишда қайд эца, масалан, хаёлий оғриқ ёки синестезия ёки оёқ-қўллари онгли равишда йўналтирилмасдан ҳаракат қилади., бегона қўл синдромида бўлгани каби. Бунда онг, ирода эркинлиги, ахлоқий мас’улият ва ижтимоий стигма ҳақидаги назариялар ва тахминлар клинисен ёки бемор нуқтаи назаридан рол ўйнаши мумкин. 

Ақлий фаолиятни тушунишга ҳисса қўшадиган баъзи соҳалар

Руҳий бузилишлар ёки ўрганишдаги нуқсонлар ва ақлий ногиронлик шакллари сифатида таснифланган ҳолатлар одатда неврологик касалликлар сифатида кўриб чиқилмайди. Биологик психиатрия руҳий касалликларни уларнинг асаб тизимидаги асослари нуқтаи назаридан тушунишга интилади. Клиник амалиётда руҳий касалликлар одатда руҳий ҳолат текшируви ёки бошқа турдаги тузилган интервю ёки анкета жараёни билан кўрсатилади. Ҳозирги вақтда нейроимагинг (мия сканерлаш) фақат руҳий касалликни аниқ ташхислаш ёки ривожланиш хавфини айта олмайди; аммо, у мия шиши каби бошқа тиббий шароитларни истисно қилиш учун ишлатилиши мумкин.[12] Тадқиқотда нейроимагинг ва бошқа неврологик тестлар хабар қилинган ва кузатилган руҳий қийинчиликлар ва асаб функсиясининг айрим жиҳатлари ёки мия тузилишидаги фарқлар ўртасидаги боғлиқликни кўрсатиши мумкин. Умуман олганда, ақлий фаолият билан боғлиқ асосий жараёнларни тушунишга ҳаракат қилиш учун кўплаб соҳалар кесишади, уларнинг аксарияти когнитив фанда бирлаштирилади. Неврологик ва руҳий касалликлар ўртасидаги фарқ, вазиятнинг сабаби ҳақидаги аниқ фактларга ёки мия ва онгнинг умумий тушунчасига нисбатан баъзи мунозараларга сабаб бўлиши мумкин.  Бундан ташқари, тиббиёт ёки психологиядаги бузилиш таърифи баъзида неврологик, эволюцион, психометрик ёки ижтимоий нуқтаи назардан ғайритабиий, дисфунксияли, зарарли ёки ғайритабиий деб ҳисобланадиган нарсалар нуқтаи назаридан баҳслашади.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ КТ, Тҳакур „Неурологиcал Дисордерс“,. Ментал, Неурологиcал, анд Субстанcе Усе Дисордерс: Дисеасе Cонтрол Приоритиэс, Тҳирд Эдитион (Волуме 4). Чаптер 5 Неурологиcал Дисордерс. Wашингтон (ДC): Пател В, Чишолм Д, Дуа Т, эт ал., 14 Марч 2016 — 87–107 бет. ДОИ:10.1596/978-1-4648-0426-7_ч5. ИСБН 978-1-4648-0426-7. 
  2. ↑ „Треатмент оф Неурологиcал Манифестатионс оф Глутен Сенситивитй анд Cоэлиаc Дисеасе“. Cурр Треат Оптионс Неурол. 21-жилд, № 3. 26 Фебруарй 2019. 10-бет. дои:10.1007/с11940-019-0552-7. ПМИД 30806821.
  3. ↑ „WҲО | Неурологиcал Дисордерс: Публиc Ҳеалтҳ Чалленгес“ (2007-йил 14-март). 2007-йил 14-мартда асл нусхадан архивланган.
  4. ↑ „Треатмент оф Неурологиcал Манифестатионс оф Глутен Сенситивитй анд Cоэлиаc Дисеасе“. Cурр Треат Оптионс Неурол. 21-жилд, № 3. 26 Фебруарй 2019. 10-бет. дои:10.1007/с11940-019-0552-7. ПМИД 30806821.
  5. ↑ 5,0 5,1 Сандерс, Т.; Лиу, Й.; Бучнер, В.; Тчоунwоу, П. Б. (2009). „Неуротохиc эффеcц анд биомаркерс оф леад эхпосуре: А ревиэw“. Ревиэwс он Энвиронментал Ҳеалтҳ. 24-жилд, № 1. 15–45-бет. дои:10.1515/ревеҳ.2009.24.1.15. ПМC 2858639. ПМИД 19476290.
  6. ↑ „Ҳепатитис Э вирус анд неурологиcал манифестатионс“. Жоурнал оф тҳе Неурологиcал Сcиэнcес. 423-жилд. Април 2020. 117388-бет. дои:10.1016/ж.жнс.2021.117388. ПМИД 33714454.
  7. ↑ Мерcк Мануал: Браин, Спинал Cорд анд Нерве Дисордерс
  8. ↑ „Ветеринарй Неурологиcал Cентре - Неурологиcал Сигнс анд Дисеасес“. 2016-йил 2-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2010-йил 27-январ.
  9. ↑ Мерcк Ветеринарй Мануал — Репродуcтиве Сйстем
  10. ↑ Бутлер, C (1 Марч 2005). „Неурологиcал сйндромес wҳич cан бе мистакен фор псйчиатриc cондитионс“. Жоурнал оф Неурологй, Неуросургерй & Псйчиатрй. 76-жилд, № суппл_1. и31–и38-бет. дои:10.1136/жннп.2004.060459. ПМC 1765684. ПМИД 15718219.
  11. ↑ Роэлофс, К.; Пасман, Ж. (2016). „Стресс, чилдҳоод траума, анд cогнитиве фунcтионс ин фунcтионал неурологиc дисордерс“. Ҳандбоок оф Cлиниcал Неурологй. 139-жилд. 139–155-бет. дои:10.1016/Б978-0-12-801772-2.00013-8. ИСБН 9780128017722. ИССН 0072-9752. ПМИД 27719835.
  12. ↑ „НИМҲ публиcатионс (2009) Неуроимагинг анд Ментал Иллнесс“. 2013-йил 1-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 21-сентябр.

Ҳаволалар

[edit | edit source]

Андоза:Медиcал ресоурcес

Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nevrologik_kasalliklar&oldid=4305479"