[go: nahoru, domu]

Jump to content

Ўзбек тили

From Vikipediya
Ўзбек тили
Миллий номи Ўзбек тили
Ўзбек тили
اوزبیک تیلی
Мамлакатлар Ўзбекистон[1], Афғонистон[2], Тожикистон[3], Қирғизистон[4], Қозоғистон[5], Туркманистон[6], Россия[7], Туркия[8] ва Хитой[9]
Расмийлик ҳолати

Ўзбекистон Ўзбекистон
Афғонистон Афғонистон[10]

Туркий давлатлари ташкилоти
Сўзлашувчиларнинг умумий сони

Бутун ер юзи 35 миллиондан зиёд (2021)[11]
 Ўзбекистон 30 миллион[12]
 Афғонистон 3 миллион атрофида (2021)[13]
 Россия 4-5 миллион (мигрантлар)[14]  Тожикистон 1.386 миллион[15]
 Қирғизистон 986 минг[16]
 Қозоғистон 638 минг[17]

 Туркманистон 558 минг[18]
Тартибловчи ташкилот Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети
Ўрни 32
Туркумланиши
Туркум Евроосиё тиллари
Тил оиласи

Олтой тиллари

Туркий тармоқ
Қарлуқ гуруҳи
Қарлуқ-хоразмий остгуруҳи
Қипчоқ гуруҳи
Нўғой-қипчоқ остгуруҳи
Ўғуз гуруҳи
Алифбоси лотин, кирилл, араб
Тил кодлари
ИСО 639-1 уз
ИСО 639-2 узб
ИСО 639-3 узб,
узн — Шимолий,
узс — Жанубий

Ўзбек тили (Ўзбекча) — Олтой тиллари оиласининг туркий тиллар туркумига кирувчи тил. Ушбу тил Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига кўра давлат тили ҳисобланади.

Ўзбек тили ҳам барча туркий тиллар каби агглютинатив тилдир.

Давлат тили тўғрисидаги Қонун 1989-йил 21-октабрда қабул қилинган. 1995-йил 21-декабрда қайта ишланиб анча тўлиқлантирилди.

Ўтмиши

[edit | edit source]

Ўзбек адабий тили ўтмиши қуйидаги даврларни ўз ичига олади:

Милоддан аввалги даврлардан то Х юзйилликгача бўлган давр. Бу даврдаги тил фанда қадимги турк тили деб юритилади. Қадимги халқ оғзаки ижоди мисоллари, Ўрхун-Энасой ёдгорликлари (ВИ-ВИИ асрлар) шу тилда яратилган.

ХИ—ХИВ юзйилликларда амалда бўлган тил эски туркий тил деб аталади. Маҳмуд Қошғарийнинг „Девону-луғатит-турк“ („Турк сўзликлари тўпламии“), Юсуф Хос Ҳожибнинг „Қутадғу билиг“ („Қутга этувчи билим“), Аҳмад Югнакийнинг „Ҳибатул ҳақойиқ“ („Ҳақиқатлар армуғони“), Хоразмийнинг „Муҳаббатнома“, Рабғузийнинг „Қиссаси Рабғузий“ асарлари шу тилда яратилган.

ХВ юзйилликдан ХИХ юзйилликнинг иккинчи ярмигача қўлланган тил эски ўзбек адабий тили деб отланган. Атойи, Саккокий, Сайфи Саройи, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Машраб, Турди, Махмур, Гулханий, Муқимий, Фурқат, Завқий ва бошқа кўплаб ижод этганларнинг асарлари шу тилда яратилган.

Ўзбек хони Муҳаммад Шайбоний (1451-1501) ўзбек тилида ғазал, рубоийлар ҳам битган. Унинг ана шунақа ғазал, рубоийларидан айримлари ва „Бахрул худо“ отли достони, ўғли Муҳаммад Темур султонга атаб ёзган ўгитлардан тузулган китоби (бирдан-бир нусхаси Туркияда сақланади) бизгача етиб келган.[19]

ХИХ юзйилликнинг иккинчи ярмидан ҳозирги давргача ишлатилиб келинаётган тил ҳозирги ўзбек адабий тили деб аталади. „Туркистон вилояти газети“ чиқа бошлаган вақтдан (1870-йилдан) то ҳозирги кунгача яратилган барча асарлар ҳозирги ўзбек адабий тилининг ишларига киради.

Ўзбек тили ХИ юзйилликдан бошлаб мустақил тил каби кўринишни бошлади ва ХИИИ юзйилликда эски ўзбек адабий тили шаклланиб бўлди.

Эски ўзбек тилининг ўсиши ва сақланиши буюк Алишер Навоийнинг оти билан боғлиқдир. Навоий эски ўзбек тилидан билинмаган етуклигидан қўлланиб қайтарилмас асарлар яратади, бу тилни илмий томондан чуқур ўрганади ва „Муҳокамат-ул-луғатайн“ отли йирик илмий асар ҳам ёзади ва унда ўзбек тилининг бошқа тиллардан кемтик эмаслигини ишонарли кўрсатишлар билан исботлаб беради.[20]

Грамматикаси

[edit | edit source]

Келишиклар

[edit | edit source]

Ўзбек тилида 6 та келишик бор.

Келишиклар Келишик кўрсаткичлари Келишик саволлари Мисоллар
1 Бош келишик  — Ким? нима? қаер? Доно, китоб, Тошкент
2 Қаратқич келишиги -нинг Кимнинг? ниманинг? қаернинг? Дононинг, китобнинг, Тошкентнинг
3 Тушум келишиги -ни Кимни? нимани? қаерни? Донони, китобни, Тошкентни
4 Чиқиш келишиги -дан Кимдан? нимадан? қаердан? Донодан, китобдан, Тошкентдан
5 Жўналиш келишиги -га Кимга? нимага? қаерга? Донога, китобга, Тошкентга
6 Ўрин-пайт келишиги -да Кимда? нимада? қаерда? Донода, китобда, Тошкентда

Сўзлар тузулиши

[edit | edit source]

Сўзлар тузулиши — юнонча Лехикос(Лексика)дир. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг сўзлари тузулиши асосан, 5 ирмоқ негизида тузулган:

  1. Эски турк тили (кунимиздаги Туркия давлати тили эмас) сўзлари;
  2. Араб тили сўзлари;
  3. Форс тили сўзлари;
  4. Икки турли сўзлар;
  5. Оврупа тиллари сўзлари;

Эски турк тили(эски ўзбекча ёки чиғатой тили) бугунги ўзбек тилининг асос ирмоғидир. Чунончи: киши, от, қўл, оёқ,…

Араб сўзлари ўзбек тилига ВИИ—ВИИИ юзйилликлардан кириб кела бошлайди. Бу арабларнинг шу чоғда Ўрта Осиёни босиб олишлари билан боғлиқ. Араб сўзлари биринчи ўринда дин сабаби орқали ўзбек тилига кирган. Чунончи: вақт, фурсат, дақиқа, сония,…

Ўзбек тилига Форс тили сўзларининг кириб келиши форсларнинг босқинчилик юришлари, савдо алоқалари ва ўрта чоғдаги барча форс географиясига яқин давлатларнинг ўз ички давлат ишларида форс тилини қўллаганлиги, шу юздан Ўзбекистон тупроқларида бор бўлган давлатлар, билан боғлиқ. Чунончи: дастурхон, ҳамроҳ, парда, поябзал, офтоб,…

Икки турли сўзлар: икки тилдан, эски турк билан форсча, эски туркча билан арабча ва арабча билан форсча сўзларнинг уланишидан ва ёки баъзида бу 3 тилдан сўз ва қўшимчалар уланишидан ясалган. Чунончи: ишхона, бебош, кўзойнак; қабилабоши, безбет, мусиқачи; майхўр, дарвоқе, бақувват; одамгарчилик,…

Рус тилидан ўзлашган сўзлар. Ўзбек миллий тилининг шакилланиши ва ривожланишида рус миллатининг тили ғоят катта рол ўйнайди. Рус халқи билан ўзбек халқи орасидаги яқин алоқа, айниқса русларнинг иқтисодий ва маданий таъсири рус тилидан русча ва европа тилларига оид сўзларнинг ўзбек тилига кириб келишига сабаб бўлган. Рус тилидан ўзлашган сўзлар: фабрика, гимназия, доктор, шапка…

Ёзуви

[edit | edit source]

Тарихда ўзбек тилини ёзиш учун кўп алифболардан қўлланган. 1928-йилгача саводли кишилар ўзбек тилини араб ёзувида ёзишган. 1928-йилдан 1940-йилгача ўзбек тили лотин ёзувида ёзилган. 1940-йил Иосиф Сталиннинг буйруғи билан мажбуран кирилл ёзувига ўтилган. 1992-йилгача ўзбек тили шу ёзувда ёзилган. 1993-йил Ўзбекистон расман лотин ёзувини яна қайтадан киргизди. Ҳозирда Ўзбекистонда таълим жойларида лотин ёзувидан қўлланади. Шундай бўлса ҳам ёши катталар ва Ўзбекистон ташқарисида яшайдиган ўзбеклар ҳали ҳам кирилл ёзувидан фойдаланишади.

Алифбодаги ўзаро фарқлар (Алифбодаги ўзаро фарқлар)
Арабча (Арабча) Лотинча (Лотинча) Кириллча (Кириллча) Лотинча (Лотинча) Халқаро Фонетик Алифбоси (Халқаро Фонетик Алифбоси)
—1929 1936—-1940 1940—-1992 1992—
ﺍ, ه Ə ə A a A a [a], [æ]
B b B b B b [b]
D d D d D d [d̪]
E e E e E e [e]
F f F f F f [f]
گ G g G g G g [gʲ]
ﺡ,ﻩ H h H h H h [h]
ی I i I i I i [ɪ]
ﺝ, ژ Ç ç, Ƶ ƶ J j J j [ʤ]
K k K k K k [kʲ]
L l L l L l [l]
M m M m M m [m]
N n N n N n [n]
A a O o O o [ɔ]
پ P p P p P p [p]
Q q Q q Q q [q]
R r R r R r [ɾ]
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s S s S s [s]
ﺕ,ﻁ T t T t T t [t̪]
U u U u U u [u]
V v V v V v [v], [w]
X x X x X x [χ]
ی J j Y y Y y [j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ Z z Z z Z z [z]
O o Oʻ oʻ Oʻ oʻ [o]
Ƣ ƣ Gʻ gʻ Gʻ gʻ [ʁ]
Ş ş Sh sh Sh sh [ʃ]
چ C c Ch ch Ch ch [ʧ]
ء, ع ' Ъ [ʔ], [ː]

Араб ёзуви

[edit | edit source]

Ўзбекистонда 1929-йилгача араб ёзувидан фойдаланилган. 1920-йилларнинг ўрталаридан Ўзбекистонда араб ёзувига кенг ҳужум бошланди. Араб ёзуви қолоқлигимизнинг, саводсизлигимизнинг, диндорлигимизнинг сабабчиси деб эълон қилинди. 1929—1930 ўқув йилидан Ўзбекистон лотин ёзувига ўтди ва биз ўзбек халқининг асрлар давомида яратилиб келинган ҳамда чоп этилган илмий, бадиий ва фалсафий адабиётдан узилиб қолдик.

Яналиф

[edit | edit source]

1929-йилдан бошлаб араб ёзувидан янги лотин ёзувига (яналиф) ўтилган. Ундан 1940-йилга қадар фойдаланилган.

A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə F f
G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L l M m
N n N̡ ᶇ O o Ө ө P p Q q R r S s
Ş ş T t U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ
'

Кирилл ёзуви

[edit | edit source]

1940-йилда Ўзбекистонда кирилл ёзувига ўтилди. Бунинг натижасида 1929-1940-йиллар оралиғида чоп этилган илмий, бадиий, педагогик, ўқув адабиётлардан узилиб қолдик.

1940-йилдан 1991-йилгача ўрта ҳисоб билан ўзбек тилида 50 минг номда 50 миллион нусхада китоблар чоп этилганини (бунга шу йиллари нашр этилган журнал, газеталар кирмайди) ҳисобга олсак, биз яна лотин ёзувига ўтишда қанчадан-қанча адабиётдан йироқлашишимиз мумкинлиги аён бўлади.

Лотин ёзувига кўчиш

[edit | edit source]

1993-йил Туркия лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси ишлаб чиқилган, 1995-йил бу алифбодаги „ö“, „ğ“, „ş“, „ç“ ҳарфлари „ў“, „ғ“, „ш“, „ч“га ўзгартирилиб, ҳозирги ҳолга келтирилган.

  1. (унспеcифиэд титле)
  2. (унспеcифиэд титле)
  3. (унспеcифиэд титле)
  4. (унспеcифиэд титле)
  5. (унспеcифиэд титле)
  6. (унспеcифиэд титле)
  7. (унспеcифиэд титле)
  8. (унспеcифиэд титле)
  9. (унспеcифиэд титле)
  10. Тҳе Cонститутион оф Афгҳанистан. Артиcле 16, 2013-10-28да асл нусхадан архивланди, қаралди: 2012-09-19
  11. https://ceus.indiana.edu/about/languages/uzbek.html
  12. озарб. Öзбəкистан Республикасı Дöвлəт Статистика Комитəсинин (қıса ÖРДСК (Wайбаcк Мачине сайтида 2014-04-02 санасида архивланган)) 1-январ 2021-cу ил тарихинə вердийи рəсми мəлумата əсасəн бу öлкə əҳалиси 34501443 нəфəр, этник öзбəклəрин сайı исə 29878120 нəфəр олмуşдур (Мəнбə: Узбеки. Отвецтвенниэ редактори — З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издателство „Наука“, Москва, 2011, стр. 53-64. — ИСБН 978-5-02-036991-7). ÖРДСК бу рəқəмлəри 12-январ 1989-cу ил сияҳıяалıнмасı əсасıнда ҳесабламışдıр (Мəнбə: Узбеки. Отвецтвенниэ редактори — З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издателство „Наука“, Москва, 2011, стр. 53-64. — ИСБН 978-5-02-036991-7). 1989-cу ил сияҳıяалıнмасı заманı Öзбəкистанда 19810077 нəфəр əҳали қейдə алıнмış, онлардан 14142475 нəфəри этник öзбəклəр олмуşдур. Сияҳıяалıнма заманı этник öзбəклəрдəн 13955712 нəфəр öзбəк дили, 63568 нəфəр рус дилини, 123195 нəфəр исə öз халқıнıн дилиндəн фəрқли дигəр диллəри ана дили оларақ бəян этмиşди, ҳəмçинин этник öзбəклəрдəн ана дилини öз халқıнıн дилиндəн фəрқли дил кими гöстəрмиş қисминдəн (топлам 186763 нəфəр) 43844 нəфəр öзбəк дилиндə сəрбəст данışдığıнı билдирмиşди; этник öзбəк олмаянлардан (топлам 5667602 нəфəр) 172377 нəфəри öзбəк дилини ана дили, (қалан 5495225 нəфəр қейр-öзбəкдəн) 766874 нəфəри исə икинcи сəрбəст данışдığı дил оларақ гöстəрмиşди. Белəликлə бüтüн öлкəдə этник мəнсубиййəтиндəн асıлı олмаярақ öзбəк дилиндə ана дили оларақ 14128089 нəфəр, икинcи дил оларақ исə 810718 нəфəр данışıрдı (ики гöстəриcи üзрə топлам 14938807 нəфəр вə я бüтüн öлкəдə яşаян 19810077 нəфəр əҳалинин 82.410141%-и); бüтüн öлкəдə этник öзбəклəрдəн топлам 13999556 нəфəр (вə я этник öзбəк əҳалинин 98,989434%-и) ана дили вə икинcи дил оларақ öзбəк дилиндə данışıрдı. ÖРДСК 2010-cу илин əввəли üçüн этник öзбəклəрин, ҳəмçинин дигəр халқлардан нə қəдəринин ана дили вə икинcи дил оларақ оларақ öзбəк дилиндə данışдığı ҳаққıнда тəхминини яйıмламамışдıр. Öзбəк дилиндə данışанларıн этник öзбəклəр иçиндə нисбəтини (98,989434%-и) 1989-cу илдə ҳəята кеçирилмиş сияҳıяалıнмая уйğун оларақ қəбул эцəк, 1-январ 2010-cу ил тарихинə этник öзбəклəрдəн 22646921 нəфəрин ана вə икинcи дил оларақ öзбəк дилиндə данışдığıнı тəхмин этмəк мüнкüндüр вə бу бüтüн öлкəдə öзбəк дилиндə данışанларıн минимум сайı ҳесаб эдилə билəр.
  13. Этҳнологуэ репорт фор Афгҳанистан
  14. озарб. 14-25-октабр 2010-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн Русиянıн де-юри əҳалиси 142856536 (Wайбаcк Мачине сайтида 2013-12-04 санасида архивланган) нəфəр иди, онлардан 137227107 (Wайбаcк Мачине сайтида 2013-12-04 санасида архивланган) нəфəр сияҳıяалıнма заманı этник мəнсубиййəтини гöстəрмиşдир ки, онлардан да 289862 (Wайбаcк Мачине сайтида 2013-12-04 санасида архивланган) нəфəри этник öзбəклəр олмуşдур. 2010-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн этник мəнсубиййəтиндəн асıлı олмаярақ öзбəк дилиндə данışа билəнлəрин сайı 273451 (Wайбаcк Мачине сайтида 2012-05-30 санасида архивланган) нəфəр иди.
  15. озарбайжонча: 21-30-сентабр 2010-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн Таcикистанда этник öзбəклəрин сайı 1054726 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 1020820 нəфəр (öзбəклəр 926344 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 903211 нəфəр, лақайлар 65555 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 60392 нəфəр, қонқратлар 38078 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 37831 нəфəр, дурмəнлəр 7608 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 7565 нəфəр, қатақанлар 7601 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 7552 нəфəр, барласлар 5271 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 0 нəфəр, йüзлəр 3798 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 3798 нəфəр, минқлəр 268 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 268 нəфəр, кесамирлəр 156 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 156 нəфəр, семизлəр 47 нəфəр – онлардан öз миллəтинин дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 47 нəфəр), таcик дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 22043 нəфəр (öзбəклəрдəн 21999 нəфəр, лақайлардан 35 нəфəр, қонқратлардан 5 нəфəр, барласлардан 4 нəфəр), рус дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр 867 нəфəр (öзбəклəрдəн 866 нəфəр, лақайлардан 1 нəфəр), дигəр диллəри ана дили ҳесаб эдəнлəр 10996 нəфəр (öзбəклəрдə олмуşдур. Сияҳıяалıнмада дурмəнлəрин, лақайларıн, қонқратларıн, қатақанларıн, барласларıн этник вə дил бахıмдан қейри-öзбəк кими қейдə алıндıқларıнı нəзəрə аларақ эҳтимал этмəк олар ки, 10996 нəфə оларақ гöрüнəн üçüнcü катеқорияда оланларıн əксəриййəти ана дилини öзбəк дили оларақ гöстəрмиşдир. 2010-cу ил сияҳıяалıнмасıнда öзбəк дилини ана дили ҳесаб эдəн анcақ дигəр этник қруплара дахил олан şəхслəрин сайı ҳаққıнда мəлуматлар яйıмланмамışдıр, бахмаярақ ки бу гöстəриcи üзрə таcик вə рус диллəринə аид мəлуматлар яйıмланмışдıр. Белəки, 2010-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн öлкəдə қейдə алıнмış 7564502 нəфəрдəн 7498938 нəфəри öз халқıнıн дилини, қалан əҳалидəн исə 27809 нəфəри öз халқıнıн дилини ёх таcик дилини, 7851 нəфəри рус дилини, 29904 нəфəри исə дигəр диллəри ана дили оларақ гöстəрмиşдир. Эҳтимал этмəк олар ки, икинcи əн çох данışıлан дил олан öзбəкcəни дигəр этник қрупларıн нüмайəндлəриндəн олан инсанлар (əслиндə öзбəклəрин суб-этник қурупларı олан анcақ сияҳıяалıнмада айрı гöстəрилмиş, 29904 нəфəрин иçəрисниндə ҳесабланıлмış вə üмуми сайларı 10728 нəфəр олан дурмəнлəрдəн, лақайлардан, қонқратлардан, қатақанлардан вə барласлардан баşқа геридə қалан 19176 нəфəр нəзəрдə тутулмалıдıр) да ана дили оларақ сияҳıяалıнма заманı гöстəрмиşдирлəр вə бу сай 29904 нəфəрин иçəрисинə дахил эдилмиşдир. Бüтüн қейд эдилмиş мəлуматлар üçüн истинад оларақ бах: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди ИИИ. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16
  16. озарб. 24-март 1999-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн Қıрğıзıстанıн де-юри əҳалиси 4822938 нəфəр иди, əҳалинин 664950 нəфəри öз этник мəнсубиййəтини öзбəк оларақ гöстəрмиşдир. Енə ҳəмин сияҳıяалıнмая əсасəн этник öзбəклəрин 654527 нəфəри (вə я 98.4 32514%-и) ана дили оларақ öзбəк дилини гöстəрмиşдир. Бüтüн öлкəдə исə мüхтəлиф этнослардан (ялнıз 4657496 нəфəр ана дилинин ҳансı дил олдуğуну қейд этмиşдир) топлам 673967 нəфəр (вə я ана дилини гöстəрəнлəрин 14.47587%-и) ана дилинин öзбəк дили олдуğуну гöстəрмиşдир.; 24-март-2-апрел 2009-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн Қıрğıзıстанıн де-юри əҳалиси 5362793 нəфəр олмуşдур, бüтüн этник қруплардан ана дилинин ҳансı дил олдуğуну билдирмиş 3830556 нəфəр қıрğıз дилини, 1072.6 мин нəфəр исə öзбəк дилини ана дили кими гöстəрмиşдир (вə я дигəр мəнбə: П. И. Дятленко. Русский язик в Киргизстане: современноэ положениэ, тренди и перспективи (ПДФ)). İстинад оларақ бах: Перепис населения и жилищного фонда Киргизской Республики 2009 г. Книга 1. Основниэ социално-демографическиэ характеристики населения и количество жилищних эдиниц: 2009, Бишкек: ОАО Учкун.
  17. озарб. 25-феврал-6-март 2009-cу ил сияҳıяалıнмасıна əсасəн Қазахıстан əҳалиси 16009597 нəфəр, онлардан этник öзбəклəр 956997 нəфəр, этник öзбəклəрдəн öз халқıнıн дилини ана дили ҳесаб эдəнлəр исə 935833 нəфəрдир. İстинад оларақ бах: Националний состав, вероисповеданиэ и владения язиками в Республике Казахстан. Итоги Националной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан. Статистический сборник /Под ред. А.Смаилова/ Астана, 2010, стр. 251 (Wайбаcк Мачине сайтида 2014-04-29 санасида архивланган)
  18. озарб. 12 йнавар 1989-cу ил сияҳıяалıнмасı на əсасəн Тüркмəнистан əҳалиси 3522717 нəфəр, онлардан 317333 нəфəри исə этник öзбəклəр иди; этник öзбəклəрдəн 302189 нəфəри öз халқıнıн дилини, 10417 нəфəри тüркмəн дилини, 4555 нəфəри рус дилини, 172 нəфəри исə öз халқıнıн дилиндəн фəқли дигəр диллəри ана дили оларақ гöстəрмиşди, ҳəмçинин этник öзбəклəрдəн ана дилини öз халқıнıн дилиндəн фəрқли дил кими гöстəрмиş қисминдəн (топлам 15144 нəфəр) 1403 нəфəр öзбəк дилиндə сəрбəст данışдığıнı билдирмиşди. Белəликлə бüтüн öлкəдə этник öзбəклəрдəн топлам 303592 нəфəр (вə я этник öзбəк əҳалинин 95.669848%-и) ана дили вə икинcи дил оларақ öзбəк дилиндə данışıрдı. 10-21-январ 1995-cи ил сияҳıяалнмасıна əсасəн Тüркмəнистанıн де-юри əҳалиси 4437570 нəфəр, онлардан этник öзбəклəр исə 407109 нəфəр олмуşдур; онлардан 2423 нəфəр рус дилини ана дили ҳесаб эдирди, ана дили оларақ рус дилиндəн қейри диллəрдə данışан этник öзбəклəрин сайı ҳаққıнда мəлуматлар верилмəмиşдир. Öзбəк дилиндə данışанларıн этник öзбəклəр иçиндə нисбəтини (95.669848%-и) 1989-cу илдə ҳəята кеçирилмиş сияҳıяалıнмая уйğун оларақ қəбул эцəк, 1995-cи илдə сияҳıяалıнма тарихиндə этник öзбəклəрдəн 389481 нəфəрин ана вə икинcи дил оларақ öзбəк дилиндə данışдığıнı тəхмин этмəк мüнкüндüр.
  19. А. Ж. Э. Бодроглигети, „МуÌаммад Шайбæнî’с Баҳру’л-ҳуда : Ан Эарлй Сихтеэнтҳ Cентурй Дидаcтиc Қасида ин Чагатай“, Урал-Алтаисче Жаҳрбüчер, вол.54 (1982), п. 1 анд н.4
  20. Ўзбек тили ҳақида сайт, 2012-10-28да асл нусхадан архивланди, қаралди: 2021-01-24