Eron tarixi

Eron Islom Respublikasi (forscha: جمهوری اسلامی ایران - Jomhuri ye Eslāmi ye Irān), qisqacha Eron (forscha: ایران - Irān) — Gʻarbiy Osiyodagi mamlakat. Poytaxti — Tehron shahri. Maydoni 1 648, 95 km², aholisi soni 79 115 000 kishi (2016). Pul birligi — Eron riali. Maʼmuriy jihatdan 31 ta ustonga boʻlinadi. Yirik shaharlari: Mashhad, Karaj, Tabriz, Sheroz, Isfahon, Ahvoz.

Eron tarixi asosan ikki davrga bo'linadi: musulmonlardan oldingi va musulmonlik davri. Eron jamiyatining islomlashuvi uning madaniy, ijtimoiy va siyosiy tuzilishida tub o'zgarishlarga olib keldi. Biroq, Islom dini qabul qilingandan keyin ham avvalgi ma'naviy qadriyatlar va me'roslar butunlay yo'qolmadi. Qolaversa, ular mamlakatda vujudga kelayotgan yangi madaniyatga kuchli ta'sir ko'rsatgani uchun ham ayrim tadqiqotchi olimlar uni Eron islomi deb ham atashgan edi. Hattoki hozirgi zamonaviy Eronda musulmonlardan oldingi ko'plab urf-odatlar va marosimlar saqlanib qolgan.

Eramizdan oldingi davrda

O'rta paleolit davrida Eronda (tarix fanida insonlarni kelib chiqishi kategoriyalashgan) neandertalga o'xshash paleoantroplar yashagan.Eronda yuqori paleolit taxminan 36 ming yil oldin, neandertallarning o'rniga Baradost madaniyatiga mansub kromanyon odamlar kelgan. Taxminan 18 ming yillar oldin Baradost madaniyati zarzian madaniyati kirib kelishi bilan o'z o'rnini bo'shatgan, ehtimol avvalgisining merosxo'ri boʻlgan.

Qadimgi yozuv davri

Qadimgi Eron. Birinchi davlat-Elam (qizil rangda ajratilgan) va qo'shni xalqlar — forslar, parfiyaliklar, midiyaliklar, kassitlar, shuningdek Bobil va Ossuriya davlatlari

Qadimgi yozuv davrida Elam Eron hududidagi eng kuchli va dastlabki davlat edi. U bir qator boshqa davlatlar, jumladan, shumerlar bilan raqobatlashdi.

Eronning sharqiy qismi Hind vodiysi tsivilizatsiyasi va unga aloqasi boʻlgan madaniyatlar ta'siriga kirgan edi. Neolit davrida bu madaniyatning ajdodlari, aftidan, butun Eron hududini tarqalgan va faqat keyinroq sharqqa ko'chib o'tgan edi.

Eronning sharqiy qismida hozirgi zamon arxeologlari, bronza davriga oid boʻlgan jiroftik madaniyatga oid moddiy ma'naviy buyumlar namunasi topishgan.

Miloddan avvalgi 2700 -yilga kelib, Shumerlar shohlarini aravalari bilan birgalikda dafn qila boshlaydilar. Bu qabrlar Elamning Suza shahridan ham topilgan.

Forslar islomdan oldingi davrda

Eron qabilalari qanday paydo boʻlgani noma'lumligicha qolmoqda. Bu miloddan avvalgi 2000-1500-yillarda sodir boʻlgan bo'lishi mumkin. Yarim ko'chmanchi eroniylarning qaysi vaqt barqaror davlat sifatida birinchi marta birlashganligini ham aniq bilish mumkin emas. Eron platosining sharqiy qismida kuchli (Baqtriya) davlatnin borligi ham noaniq.

Midiya

Birinchi Eron davlati miloddan avvalgi VII asrda tashkil etilgan bo'lib, bu Midiya davlatidir. Midiyaliklar butun G'arbiy Eronni, Sharqiy Eron qabilalarining bir qismini bo'ysundirdilar. Ular Ossuriya davlatini vayron qilgan ittifoqning boshida edilar. Midiya davlatining shuhrati shunchalik keng tarqalganki, V asrda yunonlar Fors davlatini Midiya deb atashgan.

Ahamoniylar davlati

Ahamoniylar davlati hududi

Miloddan avvalgi VI asrda midiyaliklar Eronning janubi-g'arbiy qismida, Mesopotamiya hududiga yaqin joyda, Forsda, ehtimol, Xuzistonda forslar midiyaliklardan yetakchilikni oladi. Ahamoniylar asoschisi Buyuk Kir (mil.avv 558-529-yillar) Ahamoniylar oilasidan kelib chiqqan holda, butun G'arbiy Osiyoni va Eron dunyosining Sharqiy qismini Sirdaryogacha bosib oldi. Uning poytaxti Polvar daryosi vodiysidagi Fors shahridagi Persepolis shahri edi. Kambiz II (mil. avv 529 —522) bu istilochilikka qadimgi Misr va Efiopiyaning bir qismini qo'shdi. Uning o'limi taxt uchun kurash(qarang Bardiya)ga sabab bo'ldi, undan keyin taxt Darius Gistasp (521—486) ga ya'ni Ahamoniylarning kenja vakiliga o'tdi. Doro I davlatning barcha hududlarida boshlangan isyonni bostiradi. Ahamoniylar davlatini mustahkamladi va davlatni boshqaruvini tashkil qildi. Davlat chegaralari Markaziy Osiyo va hind xalqlarining bosib olinishi va Bolqon yarim orolining bir qismiga bo'ysunishi bilan kengaytirildi. Shohning fe'l-atvori mashhur Behistun yozuvida tasvirlangan, u yerda unga bo'ysunadigan xalqlar ham bor. Doro I Forsga to'g'ri (oltin) pul tizimini joriy qildi. Shu bilan birgalikda Zardusht dini davlat dini darajasiga olib chiqildi. Fors hukumati fath qilingan xalqlarning dinlariga bag'rikenglik bilan munosabatda bo'ldi. Davlatning asosiy shahri bu vaqtda Suza (Xuzistonda) edi. Bundan tashqari, Doro I Pasargadadan biroz pastroq boʻlgan Pulvarda Persepolning tamal toshini qo'ydi va kelajakda Persepol poytaxt bo'lishini belgilab qo'ydi. Kserksning (486-465) Yunonistonda, O'rta yer dengizi qirg'oqlarida, Osiyoda fors kengaytirilmadi. Aksincha Markaziy hukumatning tasirini kamaytirdilar va Artakserks (464 —425) davrida kuchaygan tartibsizliklar boshlandi. Doro II davrida (424-405-yillarda) Misr Forsdan ajralib, yarim asrdan ko'proq vaqt davomida mustaqil bo'lib qoldi. Artakserks II (mil.avv. 405-361) Yunonistondagi voqealar Kichik Osiyo va Qora Dengiz bo'yida hokimiyatni kuchaytirishni taqazo qildi. O'z davrining kuchli va iste'dodli hukmdori Artakserks III (361—338) yana Misrni mag'lub etdi.

Forsning davlat tuzilishi

Forslar oʻzining davlat tuzumi uchun Doro I dan minnatdor edi. Bosib olingan xalqlarning har biri oʻz tilini, dinini, urf-odatlarini, qonunlarini va koʻpincha milliy yetakchilarini saqlab qolgan, ammo hamma narsada umumiy boshqaruv hukmronlik qilgan. Davlat satrapiyalarga bo'lingan, Yunon tarixchisi Gerodotning so'zlariga ko'ra, ularning soni 20 ta boʻlgan, ammo manbalarga ko'ra - 23 dan 31 gacha satrapliklar boʻlgan. Har bir satraplikning boshida fuqarolik va moliya boshqarmasi boshlig'i boʻlgan satrap boʻlgan edi. Uning asosiy vazifasi soliqlar va soliqlarning to'g'ri aylanishini va aholi hamda davlat farovonligining asosiy manbai bo'lib xizmat qilgan yerni nazorat qilishdan iborat edi. Satrap bilan bir qatorda qirol kotibi ham bo'lib, u orqali satrap podshohdan buyruq olgan, harbiylarning qo'mondoni esa bevosita Fors shohidan buyruq olgan. Har yili har qanday vaqt maxsus podshohning odamlari satrapliklarga sayohatga chiqadi va bira to'la tekshirib, kamchilik aniqlansa satrapni ishdan ham olishi mumkin boʻlgan.

Davlatning yana bir poytaxti Suzada va viloyatlar o'rtasida, eng chetki hududlargacha, ot kurerlari (Angarlar) orqali aloqa o'rnatildi. Har bir satraplik har yili ikkita soliq to'lashi shart edi: biri oltin va kumush, ikkinchisi esa natura shaklida. Fors shohlari xazinasida to'plangan birinchi soliq ulkan boylik uchun yig'ilgan bo'lsa; ikkinchisi qirol saroyini ta’minlashga, satraplar va amaldorlarning maoshlariga, qoʻshinni ta’minlashga ketgan. Misol uchun, Misr non, Kilikiya - otlar, Midiya - otlar, xachirlar va qoramollar, Armaniston - qullar, Efiopiya - qora va fil suyagi bilan ta'minlab yetkazib turishi majburiy boʻlgan edi. Faqat Fors satrapligi soliqdan ozod edi va Kir va Kambiz davrida boʻlgani kabi, faqat ixtiyoriy qurbonliklar bilan cheklangan.

Fors Madaniyati

Kirning bosqinlari forslar bilan Ossuriya va Lidiya o'ratsidagi ziddiyatlarni keltirdi. Forslar tomonidan bosib olingan Midiya xalqining madaniyati forslar uchun andoza bo'ldi. Forslarning ta'lim tarbiyasi asosan, davlatni rivojlantirish, vatanni himoya qilish, rostgo'ylik kabi g'oyalardan iborat edi. Urushdagi jasorat va shohga sodiqlik forslar oldida eng yaxshi fazilatlardan biridir.Ilm olish ularning kundalik munosabatlarining asosi edi. Haykaltaroshlik va arxitektura forslar tomonidan san'at darajasiga olib chiqildi. Ilm-fan vakillari faqat chet elliklar edi: fors shohlari saroyida yunon shifokorlari, yunon va finikiyalik muhandislar, Misr san'atkorlari yashagan. Umuman olganda, qadimgi forslar sivilizatsiyasi Misr va Bobil sivilizatsiyalari bilan davomchisi bo'ldi. Shubhasiz, Ahamoniylar davlati o'z ma'muriyatining barcha kamchiliklari va despotizmi bilan ikki asr davomida Osiyo uchun nisbatan insoniy, to'g'ri va mustahkam hukumat tizimini ta'minlashgan

Aleksandr Makedonskiy

Makedoniyalik Aleksandr byusti

Makedoniyalik Filippning hukmronligi ostida yunon dunyosi birlashishdi. Aleksandrning Doro III (336 - 330) davrida Forsga yurushi boshladi. Uzoq va qattiq kurashdan so'ng, Aleksandr Ahamoniylarni butun davlatini bo'ysundirdi.

Salavkiylar

Salavkiylar davlati

Aleksandr (323-yilda) o'limidan so'ng, uning davlati tez orada 3 qismga bo'linib ketadi. Eron avval Selevkiiylarga, Suriyaga bo'ysingan, ammo Aleksandr vafotidan bir necha yil o'tgach, mahalliy hukmdor  Atropat Atropaten deb nomlangan Midiyada davlatiga asos solgan. Sharqda shakllangan davlatlar, ya'ni Eronning Shimoliy-sharqida Parfiya davlati va Xurosonda (miloddan avvalgi 256-yilda) Yunon-Baqtriya shohligi tashlil topdi.

Parfiya

Parfiya qirolligi

Parfiya qiroli Mitridat I salavkiylardan Fors, Mesopotamiyani tortib oldi va Yunon-Baqtriya davlatining Hindukushgacha(tog' tizmasi) boʻlgan hududini bosib oldi. U birinchi bo'lib "shohlar shohi" unvonini oldi va shu bilan o'zini Ahamoniylar davlatining davomchisi deb e'lon qildi. Parfiya davlati Kaspiy dengizining Janubida mustahkam o'rnashib oldi va qo'shinlarni kuchaytirdi.

Rim imperatori Avgust davridan boshlab Rim imperatorlari Parfiya taxti uchun ichki nizolarga aralashdilar va ko'pincha Parfiya qirollarini o'zlarining vassallari deb hisoblay boshlagan edi. Trayan eng qattiq zarbani berib Armaniston va Mesopotamiyani bosib olgan va Ktesifonni egallagan parfiyaliklardan tortib oladi. Oxirgi hukmdor Arsakid davrida va Artaban V (milodiy 216-226), rimliklardan Armaniston va Mesopotamiyaning bir qismini tortib olindi, Parfiya davlatining ulugʻvorligi va mustaqilligi tiklandi. Ammo ayni paytda Kir va Doroning vatani Forsda parfiyaliklar hukmronligiga chek qoʻyadigan harakat sodir boʻldi. Mahalliy hukmdorlardan biri Sosonning nabirasi Papakning oʻgʻli Ardashir butun Forsni oʻz hukmronligi ostida birlashtirgan edi va shundan soʻng Parfiya hukmdorlari arshakiylar bilan kurashga kirishgan.

Sosoniylar

Sosoniylar davlati 

226-yilda Artaban jangda halok boʻladi va “shohlar shohi” deb nomlanadigan taxt Sosoniylar sulolasiga oʻtadi. Davlatchilik oʻzining avvalgi tuzilmasini (katta yer egaligi, zodagonlar hukmronligi) saqlab qoldi va 18 ta viloyatga bo'linish (satrapiyalar) ham saqlanib qolgan, ammo ular ba'zan 4 ta asosiy gubernatorlar hukmronligi ostida birlashgan.

Arshakiylar Parfiyasidan farqli ravishda vassal sulolalari faqat chegara hududlarida mavjud boʻlib qolgan. Ruhoniylarning ahamiyati ortdi. Zardusht dini toʻliq ravishda davlat diniga aylandi (heterodoksal targʻibot hamda bidʼatlarni qattiq taʼqib qilish natijasida). Ma'muriy va moliyaviy boshqaruv izchil tizimga keltirildi. Ikkala soha ham keyinchalik (musulmon davlatlar uchun ham)Forsdagi musulmon mulklari uchun namuna bo'lib xizmat qilgan. Keyingi hukmdorlar hech qachon sosoniylar davrida erishgan darajaga - viloyatlar tartibini va daromadliligini keltira olmadilar.

Sosoniylar ham Parfiya davlati singari Armaniston va Mesopotamiya hamda sharqdagi Oʻrta Osiyo xalqlari uchun rimliklarga (keyinchalik Vizantiyaga) qarshi doimiy kurashishga majbur boʻldilar.

Ardashirning merosxo'ri Shopur I (miloddan avvalgi 241-272) imperator Valerianni asrga oladi va Antioxiyani vaqtincha egalladi. Uning davrida manixiylar harakati boshlandi, bu nafaqat Osiyo, balki Yevropa tarixiga ham katta ta'sir ko'rsatdi. diniy oqim asoschisi Maniy Shopur vafotidan bir necha yil oʻtib qatl etilgan.

Sosoniylarning eng mashhur hukmdorlaridan biri Shopur II (309-379) edi. Julianning vaqtinchalik muvaffaqiyatlariga qaramay, u Mesopotamiya va Armanistonni rimliklardan qaytarib oldi. Uning davrida " Zend-Avesto "ning asosiy qismini ya'ni hozirgi nashri bosib chiqarildi. Uning hukmronligi ostida nasroniylarni ta'qib qilishdi. Shopur II ham Shopur I singari bir qator shaharlarning asoschisi hisoblanadi.

Yazdigard I ning (399-420) zodagonlar va ruhoniylar ta'sirini zaiflashtirishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Yazdegard va uning o'g'li Varahran V (miloddan avvalgi 420-438) o'ldirilgan. Fors she’riyatida Bahrom Gur nomi bilan tanilgan, xuddi shu asosda hukmronlik qilishi kerak edi.

Yazdigerd II (438—457) va Peroz (459—484) Baqtriya va Soʻgʻdiyonaga egalik qilgan ko'chmanchi turkiy eftalitlar bilan ogʻir urushlar olib bordilar; Peroz ularga qarshi kurashda halok boʻldi, eftalitlar Sosoniylarni sharqiy qismini egallab soliq olishgan.

Kavad (488-531) davrida mazdakiylarning diniy sektasi vujudga keldi. U kishilarning toʻliq tengligi, mulk va xotin-qizlar tengligi va mustaqilligini jamoasini targʻib qildi. Kavad aristokratiya va ruhoniylarni quyi tabaqalar yordamida zaiflashtirish maqsadida dastlab sektani qoʻllab-quvvatladi, keyinchalik u hukmron sinflar tarafini olishga majbur bo'ldi va harakat qon to'kish bilan bostiriladigan bo'ldi.

Xusrav I Anushirvon (531-579) davrida Sosoniylar davlati eng yuksak farovonlik va harbiy qudratga erishdi. Sharqda u o'sha davrda O'rta Osiyoga bostirib kirgan turklar bilan birga eftalitlar davlatini yo'q qildi. Gʻarbda Antioxiyani egalladi (540-yil) va uning aholisini Forsga koʻchirdi. 562 -yilgi shartnomaga ko'ra, Misrdagi kopt knyazlari Xosrovni o'zlarining hukmdori deb tan oldilar va Vizantiya hukumati unga har yili soliq to'lash majburiyatini oldi. Xusrav Yamanni ham o'ziga bo'ysundirdi va u yerdan yaqinidagi bu mamlakatni bosib olgan Habashlarni quvib chiqardi. Xusrav davlat ichida konservativ elementlarga (zodagonlar va ruhoniylarga) tayangan holda tartibni ta’minladi. Amaldorlarning oʻzboshimchaliklarini jilovlashga urinib ko'rib bazi ishlarni amalga oshirdi, savdo va sanoatga homiylik qildi. U shtatni to'rtta asosiy gubernatorlikka bo'lib boshqariladigan qildi. Uning hukmronligi pahlaviy adabiyotining oltin davr edi. Vizantiyadan quvilgan oxirgi yunon faylasuflarini Xusrav I Anushervon qabul qildi. Pavlusning "Mantiq" kitobi unga bag'ishlangan edi. Yunon faylasuflari va matematiklarining koʻplab asarlari pahlaviy tiliga tarjima qilingan. Xusrav I Anushervon musulmonlar orasida dunyodagi eng buyuk binolardan biri hisoblangan Ktesifondagi saroyning qurilishida ishtirok etgan. Endi undan faqat kichik qoldiqlar qolgan.

Xusrav I Anushervonning oʻgʻli Hormizd IV (579—590) otasidan farqli oʻlaroq, zodagonlar va ruhoniylar zarariga quyi tabaqalarga homiylik qildi. Ushbu kurash uning uchun muvaffaqiyatsiz yakunlandi, u qamoqda vafot etdi.

Vizantiya qo'shinlari yordami bilan tartib o'rnatgan Xusrav II Parviz (590-628) keyinchalik aloqani buzib Vizantiya bilan urushni qayta boshladi. Forslar Vizantiya va Misrning barcha Osiyo hududlarini egallab olishdi, ammo Gerakliyning g'alabalari Vizantiyani avvalgi mulklariga qaytardi va Sosoniylar davlatiga halokatli zarba berdi. Urush va vizantiyaliklarning muvaffaqiyatlari sabab boʻlgan haddan tashqari soliqlar qo'zg'olonlarni ko'payishiga sabab bo'ldi, bu qo'zg'olonda Xusrav tomonidan haqoratlangan xristianlarning ko'pchiligi ishtirok etdilar. Xosrov taxtdan tushirildi va qatl qilindi; bir qancha ichki nizolardan soʻng yosh Yazdigerd III taxtga koʻtariladi (632).

Arablar bosqini

Odil xalifalik

Sosoniylarning qulashi

Sosoniylar davlatidagi tartibsizliklar musulmon davlatlarining muvaffaqiyatiga xizmat qildi. Arab bosqinlari 633-yilning o'zida boshlangan edi. Qodisiya jangi (636 yoki 637) Mesopotamiya va Ktesifon davlatining poytaxti Nexavend jangda (642) jangidan keyin Eronnning katta qismini egallab oladi. Yazdigerd III Marvga chekindi va u yerdan turklar yordamida kurashni davom ettirishga umid qildi. Ammo 651-yilda u xoinlik bilan o'ldirilgan.

Adabiyotlar

• Justi, «Geschichte der orientalischen Vö lker im Altertum» (Б., 1884, в Онкенской серии);
• Spiegel, «Eranische-Altertumskunde» (Лейпциг, 1871—78);
• G. Rawlinson, «The sixth great oriental Monarchy» (Л., 1873);
• Nöldeke, «Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der arabischen Chronik des Tabari übersetzt» (Лейден, 1879);
• его же, «Aufs ä tze zur persischen Geschichte» (Лейпциг, 1887).

Ummaviylar

Ummaviylar xalifaligi

Forsning qadimgi poytaxti - Istaxr qulagandan keyin(650) - butun Fors hududi arablar hukmronligi ostiga o'tdi va uni arab rahbarlari boshqara boshladilar. Erondagi aksariyat aholi nestorianlik yoki islomni qabul qilishni foydali deb bilishgan, biroq islomda ular asosan shialar safida bo'lishgan Chunki shialar Ali va uning avlodlari huquqlari uchun kurashi. Shu tariqa hukumatga muxolifatda bo'lishgan. O'rta asrlarda Eron shialari tomonidan qabri Rey yaqinida joylashgan Yazdigerd III ning qizi malika (Shahribon) Jahonshohni chuqur hurmat qilganlar. Afsonaga ko'ra, Sulafa nomiga ismini o'zgartirib u Imom Husaynning (680 -yil oktabr oyida Karbalo jangida shahid boʻlgan) xotini va to'rtinchi imom, uning o'g'li Ali ibn Husaynning (al-Asgar) onasi bo'ldi.

Abbosiylar

Abbosiylar xalifaligi

Tez-tez koʻtarilgan qoʻzgʻolonlardan soʻng, Abu Muslim boshchiligidagi Xurosonlik forslar Umaviylarni agʻdarib, xalifalik taxtiga Abbosiylar sulolasini oʻrnatdilar (750) Bu sulolaning kuchayishi bilan xalifalikda Xurosonliklarning ahamiyati ortdi (qarang. Fors adabiyoti). Aslida Abu Muslim qo'shining asosini O'rta Osiyoliklar tashkil qilgan.

Tohiriylar

Tohiriiylar davrida Eron

821-yilda xalifa al-Ma’mun isyonkor sharqiy viloyatlarni (Xuroson) tinchlantirish uchun forsiylardan boʻlgan Tohirni oʻsha yerga hokim etib tayinladi va u oʻzini mustaqil deb e’lon qildi (822). Tez orada (822) vafot etdi, lekin Ma’munning farzandlari hokimlikni tortib olishga jur’at eta olmadi. Tohiriylar xalifalikka juda oz qaram boʻlgan holda 50 yil faoliyat yuritishdi. Ularning hukmronligi ostida Tabariston, shuningdek, Movarounnahr boʻlgan.

Safforiylar

Safforiylar davlati

861 -yilda Sistonda (Xurosonning janubi-g'arbida) xorijlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashgan ko'ngillilar o'zlariga yoshligida misgarlik bilan shug'ullangan Yoqub ibn Leysni boshliq sayladilar - arabcha "saffor" ni shu sababli uning sulolasi Safforiylar deb atalgan. Saffor tezda butun Sistonni egallab oldi, 867- yilda Hirot viloyatiga bostirib kirdi, 869- yilda Kirmonni egalladi (xalifalikdan rasmiy fatvo oladi), 870- yilda xalifa unga Balxni Tohiriylardan tortib olishga va isyonkor Kobulni egallashga ruxsat berdi va Panjob hududi safforiylar tomonidan olinadi. 872-yilda Tohiriylar bilan janjallashib, Saffor ularning hududlarini (Mozandarondan tashqari) egallab oladi va shu tariqa deyarli butun Sharqiy Eronning hukmdoriga aylanadi. 875- yilda Forsni qo'lga kiritgan Saffor xalifalik hukmdori al-Muvaffaqning o'zi bilan to'qnash keldi. Dajla bo'yidagi Dayr-ol-Akuldagi jangda (876) forslar mag'lubiyatga uchradilar, ammo xalifaning qo'shinlari Forsni hatto Tohiriylar davrida boʻlgani kabi itoatkorlikka o'zlariga bo'ysindira ololmadi. Arab xalifaligi bu davrda juda kuchsizlanib qolgandi.

Alavidlar (Alidlar)

Dastlab (913-yildan) Hasan ibn-Ali (Otrush) tomonidan qoʻzgʻolon uyushtirildi. Alidlar va Somoniylar hokimlari va mahalliy aholi kurashi oʻrtasida Merdaviy ibn Ziyor oldinga siljiydi va 932 -yilda Somoniylardan mustaqil davlat tuzib, uning tarkibiga Kaspiyboʻyi viloyatlarining koʻp qismi (baʼzi tumanlarda Alilar o'z qo'llaridaushlab turishgan), Xamadon, Xulvon (Dajla irmogʻida), Isfaxongacha boʻlgan butun Midiyani oʻz ichiga olgan.

Somoniylar

Somoniylar davlati

Safforiylarning mag'lubiyati va qulashi bilan ularning mulki xalifaga emas, balki tez orada xalifalikdan butunlay mustaqil boʻlgan Movarounnahrdagi Somoniylar sulolasi qoʻliga o'tib ketdi (xalifaning rahbarligi faqat rasmiy hujjatlarda aks etgan uning nomi Somoniy tangalariga yozilgan.). Bu tinchliksevar, diniy bagʻrikeng va faol sulolaning (900-999-yillar) hukmronligi Movarounnahr va unga boʻysunuvchi hududlar (shu jumladan, yarim mustaqil Xorazm shohligi) uchun ham foydali boʻlgan. Fors milliy tiklanish davri va fors adabiyotining oltin davri hisoblanadi. Kaspiy sohillari (Deylem, Tabariston, Gurgan) va Xuroson somoniylarning hukmronligidan tezda qutulib ketgan.

Sojiylar, Solaridlar, Ravvadiylar, Giliylar, Yustoniylar, Ziyoriylar va Buyidlar

2-yarmida Eron hududidagi davlatlar. 10-asr

15 yildan keyin ziyoriylarning mulki kamayib, Goʻrgʻon va Tabariston bilan chegaralanib qoldi va Forsning gʻarbiy yarmi Ziyoriylar va xalifalar mulkining bir qismidan uchinchi Fors davlati - Buyidlar (uchta shia aka-uka Buy)ni tashkil etilgan edi). Bundan tashqari, shimoli-g'arbda yana bir yangi davlat paydo bo'ldi: Sajidlar (ularning o'rnini Salaridlar egallagan), Gilitlar, Yustanidlar. Buyidlar davlati Kirmon, Fors, Xuziston va Iroqdan iborat edi.Ray shahri, har uch fors davlati - Somoniylar, Ziyoriylar va Buyidlar uchun ziddiyat nuqtasi edi. Ziyoriylar davlati tez orada Somoniylar bilan birlashdi: Buyidlar tomonidan quvilgan Vushmagir (944) somoniylar bilan ittifoq tuzdi. Uning vorislari Bisutun (967-976) va Qobuslar (976-1013) somoniylarga sodiq edilar. Gʻarbda Buyidlarning kuchi va Arab xalifaligiga taʼsiri, baquvvat va tadbirkor Adud ad-Daula (977-983) davrida oʻsishda davom etdi. Faylasuflar va erkin fikrli mazhabchilar Buyidlar saroyida boshpana topdilar. Ko'plab o'ziga xos hokimlar o'rtasidagi ichki nizolar mamlakat uchun halokatli edi. 971- yilda kurd Sheddadidlar Arrandan Salaridlarni quvib chiqardilar. Solarilar kuchsizlanishi natijasida kuchayganTabriz, Marogʻa va Ahar hukmdori Abulhijja Muhammad 981- yilda soʻnggi solari Ibrohim ibn Marzbonni zabt etib, Ravvadiylar davlatini tashkil etadi.

Turkiylar davri

G'aznaviylar

G'aznaviylar davlati

Mahmud Gʻaznaviy va Somoniylarning qulashi

Somoniylar sarkardalaridan biri, Xuroson hokimi turklar Alptegin, Mansur I (961-976) qasosidan qoʻrqib, bir necha ming tarafdorlari bilan Kobul dovonlari orqali Gʻaznaga qochib, G'aznada turib yuborilgan jazo otryadlarini yo'q qiladi. 977 -yilda G'azna hokimiyati bir vaqtlar qul boʻlgan boshqa turk Sebuk-tegin o'tdi. U o'z mulkini Afg'onistonga kengaytirdi. Gʻaznaviylar davlati hamon Somoniylarning vassali hisoblanardi. Sebuk-teginning o'g'li, jangari Mahmud G'aznaviy (997-1030) davrida Somoniylar saltanati quladi. Shimoldan Mahmudning raqibi, qoraxoniylar davlati hukmdori Nasr ibn Ali 6 yillik kurashdan so'ng somoniy Muntasir (999-1005) Buxoroni, Mahmud esa Xurosonni (999), Xorazmni (1017) va Ziyarid Goʻrgʻonni Tabaristongacha boʻlgan hududni ( 1005) boʻysundirdi.

Buyidlarga qarshi kurash

1029 -yilda mahalliy qo'zg'olonni tinchlantirish uchun zaif fikrli raylik buyid Medj ad-Daulani Mahmud G'aznaviy chaqiradi. Movarounnahrda o'zini hokimiyatini o'rnatdi va boshqa buyid mulklarining bir qismini egalladi.

Mahmud Gʻazniydan keyin

Mahmud G'aznaviy Afgʻonistonning togʻli hududlari va Hindiston shimoli bilan birga bosib oldi, Hindistonga yerda 17 marotaba yurish qildi (1001—1020). Mahmud G'aznaviy hatto Gang daryosidan ham o'tib ketgan. Mahmud oʻgʻli Maʼsud (1030-1041) davrida Gʻaznaviylarga boʻysungan hududlar tinimsiz qoʻzgʻolon koʻtargan va Amudaryo tufayli Togʻrul- bek va Chagʻri-bek qoʻmondonligi ostida Eronga saljuqiy turklar qoʻshinlari kelib tushgan.

Saljuqiylar

Saljuqiylar dastlab Sirdaryoda (Yaksart) yashagan. Gʻaznaviylar davlatidan ajralib chiqib alohida davlat boʻlgan Xorazm hokimi Xorunning roziligi bilan (1034) Xorazmda oʻrnashib, soʻngra Amudaryo orqali Xurosonga oʻtgan (1035).

G'aznaviylar va Buidlar bilan kurash

G'aznaviy qo'shinlari 1040-yilda Dandanakanda Chag'ri-bek tomonidan tor-mor qilinadi. Buning natijasida Xuroson saljuqiylar qoʻliga oʻtdi. Mas’udning oʻgʻli Ma’udud (1042–1049) kurashni davom ettirdi. U uzoq davom etgan urushdan keyin Gʻaznaviylar taxtiga oʻtirgan (1059) Ibrohim saljuqiylar bilan sulh tuzdi. O'shandan beri G'aznaviylar davlatining hukmronlik hududlari Forsdan Hindistonga ko'chirildi va uning g'arbiy chegarasi Hindukush va Gurning janubiy yon bag'irlariga borib taqaladi. Xuroson Balx, Hirot va Seiston bilan birga barcha hududlar Saljuqiy Chag'ri-bek va uning o'g'li Alp- Arslonga qoldi. Chag'ribekning ukasi To'g'rulbek 1042- yilda Go'rgan va Tabaristonni o'ziga bo'ysundirdi. 1046- yilda ikkala aka-uka Xorazmni egallab olishdi va o'sha yili To'g'rulbek Buyidlar saltanati hududiga bostirib kirishdi. Oxirgi buyidlarga qarshi kurash juda qattiq bo'ldi. Oxir oqibat 1054- yilda Toʻgʻrul Eron Ozarbayjonini (zamonaviy Ozarbayjon bilan adashtirmaslik kerak) bosib oldi va Bagʻdodga hujum boshlandi. 1055-yilda Buyidlarning eng katta vakili Melik-Rahim asirga olinadi. Toʻgʻrul Bagʻdodga kirdi, buyidlarning barcha mulki uning qoʻliga oʻtdi va 1058- yilda kuchsiz xalifa tomonidan uni sultonlik (poytaxti Rey edi) maqomiga bagʻishladi.

Sultonlik

Saljuqiylar davlati

Toʻgʻrul o'lganidan keyin uning jiyani Alp-Arslon (1063-1072) butun Eronning sultoni boʻldi (Buxoro saljuqiylar bilan bogʻliq turklar qoʻlida boʻlgan va Gʻaznaviylar Afgʻon-Hind podshohligi tarkibida boʻlmagan). Eron mintaqasiga kiritilgan).

Uning davrida ham, oʻgʻli Melikshoh (1072-1092) davrida ham vayron boʻlgan davlat aqlli vazir Nizom al-Mulk tufayli iqtisodiy jihatdan yaxshigina gullab yashnadi. O'sha paytda sultonlar Suriya, Armaniston, Gruziya, Kichik Osiyo (1081 - Nikeyning qo'lga olinishi), Buxoro (1089) va hatto Qashg'arni ham bosib olishga erishgan edi.

1071 -yilda Vizantiya imperatori Roman IV Diogen asirga olindi. Shuning uchun Malikshoh Xitoy chegaralaridan deyarli Konstantinopol darvozalarigacha boʻlgan barcha hududlarni bo'ysundirdi. Poytaxt Isfahonda bo'ldi.

Turkiylarning o'zaro kurashi

Nizom al-Mulk va Malikshoh vafotidan keyin Saljuqiylar davlati parchalana boshladi. G'arbdan salibchilarning hujumlari kuchayib ketdi, Alamutda, Kaspiy dengizi qirg'og'ida (1090), Suriya va Livanda (1102, 1126 va 1140) qotillarning(assasinlar) ismoiliylar sektasi o'zini egallab olgandi. U yuz ellik yildan ortiq butun Osiyoni ushlab turdi. Qo'rquvda kichik.

Sulton oilasi a’zolari, ularning otabeklari (lashkarboshi)(vasiylari) va ayrim viloyatlar hokimlari o'zaro taxt uchun kurash bo'lib o'tdi. Natijada, Saljuqiylarning mulki Saljuqiylar sulolasi, birinchi navbatda, fors bo'lmagan, Suriya va Mesopotamiya qo'lidan chiqib keta boshladi. Kichik Osiyoda maxsus Saljuqiylar podsholigi Ikoniya tashkil topdi. Hatto Bag'dod xalifasi ham mustaqil bo'lib, Midiyaga da'volarini oshkor qila boshladi. Gʻarbiy va sharqiy Fors yerlarining hayoti turlicha rivojlangan.

Eronning g'arbiy qismida Kermon sultonligida Kavurdning avlodlari (Alp Arslanning ukasi) mustaqillikka erishdilar (1198 -yilgacha). Saljuqiylar a'zolari otabeklarning kuchi ostida, hatto uchinchi o'g'li Melik shoh, Muhammad (1105-1118) va Masud (1134-1152) kabi kuchli sultonlar ham o'zlarining oldingi kuchini qaytara olishmadi.

Oxirgi sulton davrida beshta otabek oʻz Otabek hokimiyatini meros qilib olishga muvaffaq boʻldi. Mosulda Salib yurishlari paytida Suriyada katta rol o'ynagan Zengidlar sulolasi (1127- yildan) tashkil topdi, to 1186- yilda Saladin uni o'z ahamiyatidan mahrum qildi. Forsda turkman soʻnqori 14-asrgacha davom etgan Salgaridlar sulolasiga (1148-1162), uning sarkardasi kurd Abu-Tohir Muhammadga, Luristonning Otabeklar sulolasiga (odatda, hatto ikkita Luriston sulolasi ham bor) asos solgan . Sultonlarga vasiylikni kelib chiqishi qipchoqdan boʻlgan Ildegiz ( 1140-1172) va uning oʻgʻli Muhammad Pehlivon (1172-1186), otabeklarning ildegisiylar sulolasi: Ozarbayjon va Arrandan tashqari shimolda egalik qilgan. Armaniston va Shirvonning vassal fors shohligi (Kuradan tashqarida), Forsning sharqida - Fors Erak, Isfaxon va Ray bilan, saljuqiylar joylashgan.

Pehlivonning vorisi Qizil-Arslon otabek unvoni bilan kifoyalanmay, soʻnggi Iroq saljuqiy sultoni Toʻgʻrul III (1177-1194)dan butun hokimiyatni tortib oldi va oʻzi ham xalifalikdan sultonlik unvonini qabul qildi (1191), Assasinlar tomonidan o'ldirilgan. 1194-yilda Toʻgʻrul III kuchaygan Xorazmshoh Tekeshga qarshi kurashda halok boʻldi va u bilan birga Iroqdagi Saljuqiylar saltanati barham topdi. Eronning katta qismi Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirdi. 30 yildan soʻng moʻgʻullar tomonidan quvib chiqarilgan Tekeshning nabirasi Jaloliddin Ildegizidlar sulolasining hukmronligiga chek qoʻydi. Bu sulolaning soʻnggi vakillari saljuqiylar kabi arzimas oʻyinchoqlarga aylandi.

Sanjar va Xorazmshohlar

Sharqiy Fors Melikshoh vafotidan keyin g'arbiy hududlar kabi falokatlarni boshidan kechirmadi. Melikshohning toʻrtinchi oʻgʻli, jasur, baquvvat Sanjar Xurosonda oʻzini namoyon qildi. 1097-yildan Balx va Hirot tumanlari unga qaram edi. Xorazm hokimi ("Xorazmshoh" unvoni bilan) Muhammad (1097- yildan) ancha mustaqil, lekin baribir Siston malikasi Toj ad-Din (1087-1164) kabi Sanjarning oliy hokimiyati ostida hukmronlik qilgan.

1102-yildan Sanjar amirlari uni bo'ysundirdilar, hatto Malikshoh davrida ham mustaqil bo'lib qolgan Qoraxoniylar davlatini nihoyat egallandi, 1117-yilda Sanjarning gʻaznaviy Behramshohga (1117-1157) koʻrsatgan yordami tufayli Gʻaznaviylar saltanati (yaʼni Afgʻoniston, Shimoliy Hindiston va qadimgi Surievlar sulolasi bilan Gur vassal knyazligi) ham qayta tuzilib sanjarga bo'ysindi. Sanjarning nominal bo'lsada oliy hokimiyati ostida qoldi. Faqat bir marta (1135) Behram o'zining fmustaqil davlat ekanligini e'lon qildi.

Oʻrta Osiyodan Qashgʻar va Samarqand xonliklariga yangi kelgindilarning bostirib kirishi bu hududlarning osoyishtaligini buzdi. Yangi kelganlar bu joylarda musulmon dinida bo'lmagan boʻlmagan Qoraxitoy xonligini tuzdilar (1124). 1138-yilda Xorazmshoh Muhammad Otsizning oʻgʻli (1128-1156) Sanjardan ajralib chiqishga qaror qildi va magʻlubiyatga uchragach, Sirdaryo ortidan qora-qitoylarni yordam uchun chaqirdi. Sanjar Amudaryoni kesib o'tib 100 000 kishilik qo'shini bilan butparastlar bilan boʻlgan hal qiluvchi jangda (1141) mag'lub bo'ldi va butun Movarannahr Qora -xitoy gurxonlari qoʻliga oʻtdi. Otsiz faqat nomi bilan saljuqiylarning qaram bo'lib qoldi. Uning merosxo'r o'g'li Elarslon (1156-1172), Sanjardan yordam olgan boʻlsa-da, allaqachon butunlay mustaqil edi.

G'aznaviylar hududida shahzoda Gura Ala ad-Din Husayn Behramshohga qarshi isyon ko'tarib, butun G'azni tumanini egallab oldi va vayron qildi (1150). Behram o'z qarorgohini Hindistonga, Lahorga ko'chirishga majbur bo'ldi. Sanjar “Olamning kuydiruvchisi” (“Jehan-suz” – Ala ad-Dinni shunday atashgan)ga qarshi hech narsa qila olmadi. Sanjarning oʻzi ham tez orada gʻuz turklari bilan boʻlgan kurashda (1153-1157) halok boʻldi va Movarounnahrdan oʻz mulkiga koʻchib oʻtishga ruxsat berildi. Chunki g'aznaviylar bu yerda qoraxitoylar tomonidan zulmga uchragan.

50 yildan ko'p vaqt davom etgan o'zaro urushlar boshlanib ketdi. Sanjar avlodlari qirib tashlandi (1162). Turli amirlar Saljuqiylar va Gʻaznaviylar oʻlkasida hokimiyat uchun oʻzaro kurashdilar.Turkiy va afgʻon qoʻshinlari, turli qabilalarning qoʻshinlari mamlakatni yondirib, vayron qildilar.

G'uridlar

Ghurid sultonligi

Bu davr oxirida hokimiyat ikki hukmdor — Gʻurid va Xorazmshoh qoʻlida toʻplandi. Oxirgi gʻaznaviylar Melik-Xosrov (1160-1187) Lahorda Gʻuriylar qoʻliga taslim boʻlib, qatl etildi va sobiq gʻaznaviy mulklari yangi hind hukmdorlari boʻlgan G'iyosiddin (1163-1203) va Muizz ad-Dinlar qoʻliga oʻtdi. Ularning yirik vakili Qutbiddin 1192-yilda Dehlini egallagan, hind (Dehli) sultoni deb e'lon qilindi. Seiston, Balx, Bomiyon va Hirot ham Gʻuriylarga boʻysundi.

Xorazmning yuksalishi birinchi boʻlib Alp Arslon oʻgʻillari — Sultonshoh va Tekesh (1172-1193)ning kurashi tufayli ortga surilgan. Lekin ukasi vafotidan keyin Tekesh (1193-1200) Xurosonni qarshiliksiz egalladi va 1194- yilda oxirgi Iroq saljuqiyini hayoti va taxtidan mahrum qiladi. Butun Eron unga bo'ysindi. Tekesh vafot etib, uning oʻgʻli Muhammad II (1200-1221) hukmronlik qilishi bilan Gʻurid Gʻiyosiddin Xurosonga bostirib kirib, Muhammad bilan urush boshlaydi. Bu urush Alouddin (1203-1206) tomonidan davom ettirildi. Gʻuriylar qoʻshini Xorazmda halok boʻldi (1204). Gʻuriylarning mulklari Xorazmga qo'shib olindi. 1227-yilga kelib, Hindiston podsholigi sobiq gʻuriylar quli turkiy Iltutmish qoʻlida boʻlib, undan “qul podshohlari” yoki “gʻuriylar qullari” deb ataladigan sulolalar hukmronlik qilishgan (1290-yilgacha mavjud boʻlgan). Gʻuriylarning qolgan mulklari birin-ketin Xorazmshoh qo'liga o'tib ketadi. 1216- yilda g'uriylarning oxirgisi halok bo'ldi.

Safaviylar

Xorazmshohlar davlati

Bu vaqtga kelib Xorazmshoh Muhammad ibn Tekesh davlati Sanjar davlatidan kam boʻlmagan darajaga yetgan edi. Movarounnahrni Qoraqitoylardan olindi (1207-1209). Bagʻdod xalifasi an-Nosir Muhammadni sulton deb tan olishdan bosh tortgach, ikkinchisi ulamolar yig'inida xalifalikni Abbosiylardan Alilar qoʻliga oʻtkazishni buyurdi va uning oʻzi ham Bagʻdodga qoʻshin koʻchirdi (1217-1218).

Bu vaqtda Chingizxonning moʻgʻullari uning sharqiy chegaralariga yaqinlashib, bo'ysinishni talab qilishdi. Xalifa an-Nosir ularga elchilik yuborib, Xorazmga bostirib kirishlarini soʻradi.

Mo'g'ullar davri

Xorazmshohlarning qulashi va moʻgʻullar istilosi

1219- yilning kuzida moʻgʻullarga qarshi boshlangan kurashda Shoh Muhammad butunlay xato yo'ldab borib qo'rqib chekindi. Uning oʻgʻli va vorisi soʻnggi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (1221-1231) bor kuch-gʻayrati bilan dushmanlarga kurashdi va nihoyat Hind daryosi bo'yida jangda mag'lub bo'lib chekindi(1221).

Mo'g'ullar uning mol-mulkini shafqatsizlarcha vayron qilishdi va Movarounnahr bosib oldi va Kavkazdan Rossiyaga va 1224- yilda Xurosondan Forsga qilish uchun bosqin uyushtirdi. Ular ketganidan keyin faqat janubiy viloyatlar saqlanib qoldi: Xorazmshohlarga qaram Kermon va otabek boshqaruvidagi Fors, shuningdek, xalifa davlati mo'g'ullarga ixtiyoriy ravishda bo'ysungan.

Kermon Jaloliddindan (Kermon qorakitaylar sulolasidan boʻlgan hokimi boshqargan, 1226-1306) ajralib chiqdi,shundan keyin, u xalifa an-Nosirdan Xuzistonning bir qismini, Ildegizidlardan Ozarbayjon va Arronni (1225) tortib oldi. Bu yerdan u avval qo'shnilari bilan, Xon O'gedeyning yangi bostirib kelgan (1228) mo'g'ullari bilan jang qildi; 1231- yilda ulardan qochib, kurdlar qo'liga tushib, o'ldirilgan.

Ozarbayjon moʻgʻullarga, toʻgʻrirogʻi, hokimyatsizlikka boʻysundi, chunki Qoraqurumning oʻzida sulolaviy tortishuvlar davom etar edi. 1253- yilda yangi Buyuk Xon Mongke (1251-1259) Eron hududini bosib olishni yakunlash uchun ukasi Hulaguni 50-60 minglik qo'shin bilan yubordi. Avvalo, forslarning yordami bilan Eron ismoiliylari - Nizoriylar (1256)ning qal'alarini, aynan asosiysi boʻlgan, Alamut qo'lga kiritilgandan keyin Nizoriylar yo'q qilindi. Shialarning iltimosi bilan Bagʻdod xalifaligi ham yoʻq qilindi, Bagʻdod yoqib yuborildi va oxirgi xalifa al-Mustasim oʻldirildi (1258). Bagʻdoddan Hulagu Ozarbayjonga qaytdi, Merageni oʻziga poytaxt qildi.

Hulagular

Hulagular davlati

Gʻazonning islomni qabul qilishi. Jomiy at-tavorix Rashid ad-Dindan miniatyura

Mongkening vorisi Kaan Xubilay (1260-1294) Hulaguga "ilxon " (xalqlar hukmdori) unvonini berdi, bu uning mustaqilligini haqiqatda tan olinishini bildirardi. Hulagu (vafoti 1265- yil) bilan Forsda Hulaguiylar Ilxon sulolasi nomi ostida hukmronligi boshlanadi. Ularning bevosita boshqaruvi ostida Eron Ozarbayjon, Fors Iroqi, Arab Iroqi mavjud edi. Xurosonda ularning vassal hokimi bor edi. Hirotda kurdlar, Kirmonda qora - qitoylar (1306- yilgacha), Forsning samariy-otabeklari (1264 -yilgacha), Luriston otabeklari, Gilon, Shirvon, Armaniston va Mesopotamiyaning kichik hududlar hukmdorlari yarim mustaqil edilar. Ikonik saljuqiylar ham Hulaguylar davlatiga tobe edi.

Gayxatu (1291-1295) davrida moʻgʻullarning forslar bilan assimilyatsiyasi(o'zaro millatning aralashuvi) qayd etilgan. U qog'oz pullarni (chau) muvaffaqiyatsiz joriy etishi bilan ham tanilgan. Keyingi hukmdor G'azon (1295-1304) butun qo'shin bilan islomni qabul qildi va haqiqiy dindor sifatida buyuk "butparast" xonning oliy hokimiyatini nomigagina tan olishdan ham bosh tortadi. Oljeytu (Muhammed Xudabande) (1304-1316) butun Fors hukmdorlaridan birinchi bo'lib (buyidlar uning bir qismiga tegishli edi) shialikni qabul qilgan hukmdor hisoblanadi. Yoshligida taxtga oʻtirgan uning oʻgʻli Abu Said (1316-1335) davrida hokimlar va sarkardalarning bo'ysinmasligi natijasida ko'plab hududlar mustaqil bo'lib oladi(Kavkaz Albaniyasi, Iroq, Fors, Yazd, Xuroson va boshqalar) parchalanishiga sabab boʻldi. boshqalar).

Temuriylar

Temuriylar imperiyasi

Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamishning 1385-yilda Tabrizda uyushtirgan yurishiga javoban, Amir Temur “musulmonlarni himoya qilish” maqsadida Eronni egallashga qaror qildi. 1387- yilda uEron markazidagi Isfahonni egalladi. Amir Temur Sherozda yuz bergan qo'zg'olonni bostirgan. Yazd va Kirmon hukmdorlari dahshatli Amir Temur oldida bosh egdilar. Amir Temurning vafoti bilan (1405) uning saltanati ham parchalanib ketdi. Amir Temurning nabirasi, Amir Temur tomonidan merosxoʻr etib tayinlangan Amir Temurning katta o'g'li Jahongirning oʻgʻli Pir-Muhammad o'zining qoʻshini tomonidan tan olinmagan va faqat Afgʻonistonning hukmdori boʻlib qolgan. Pirmuhammad vaziri Pir Ali Toz tomonidan Balxda oʻldirilgach, Sharqiy Eron hukmdori Amir Temur oʻgʻillaridan kichigi Shohruh (1405-1447) 1407-yilga kelib Afgʻonistonni oʻz qoʻliga oladi va 1409-yilda Movarannahrni egallaydi va oʻzining il-fan namayondasi, oʻgʻli Ulugʻbekni bu yerga hokim qilib tayinlaydi. 1414-yilda Fars va Mashhadni jiyanlaridan tortib oldi, soʻngra uzoq davom etgan (1420-1437) urushlardan soʻng oqqoʻyunlu qabila bilan ittifoq tuzib, kavkazlik turkiy qoraqoʻyunlu qabilalarini bo'ysundirdi.

Qora quyunli va oq quyunli turkmanlar

Shohruxning oʻlimidan soʻng yuzaga kelgan hokimyatsizlik va ichki nizolar davrida Qoraqoʻyunlular yetakchisi Jahan Shoh Ozarbayjondan Mashhadgacha boʻlgan hududni egallab oldi va Fors viloyatini(1452) va oʻz hududini Eronning sharqigacha ham kengaytirishga harakat qilgan. 1468- yilda butun Gʻarbiy Eronning hukmdori boʻlgan Oqqoʻyunlularni birlashtiruvchi Uzun- Xason (taxminan 1475-1478-yillarda vafot etgan) tomonidan Jahon Shoh oʻldirilgan. U yerdan Suriya mamluklari va Usmonli turklari bilan urushlar olib borgan. Xuroson Seyiston, Balx va asosiy shaharlar Hirot, Mozandaron, Goʻrgʻon va Xorazm hududlarini birlashtirgan temuriy Husayn Boyqaro (1469-1506) vaziri va do'sti Alisher Navoiy bilan turkiy adabiyotning tikshi bilan mashhur. Uning ruhiy ustozi Abdurahmon Jomiy mumtoz fors adabiyotining soʻnggi namoyandasi edi. Husayn Bayqoro sulolasi Xon Shayboniyning bosqinchi qo'shini tomonidan yoʻq qilindi (1507), Uzun-Hasan urugʻi (1501, 1502) oʻz urugʻini ettinchi shia imom Muso shayxiga bogʻlagan Shoh Ismoil tomonidan magʻlubiyatga uchradi. Shoh Ismoil Safaviy esa Ardabil so'fiylari, fors shoh-so'fiylar sulolasining asoschisi

Fors hukmronligi

Safaviylar

Safaviylar davlati

Safaviylar davrida (1499-1722) turkiy (ozarbayjon) hukumat, saroy va qoʻshin tiliga, fors tili esa fuqarolik boshqaruvi tiliga aylandi. Ular o'zlarini sosoniylarning " shahanshoh " (shohlar shohi) unvoni deb atashgan. Biroq ular milliy tamoyilni emas, balki din, shialikni davlat dini deb e’lon qildilar va bu bayroq ostida nafaqat forslarni, balki Eronda yashagan, oʻz diniga sodiq boʻlgan koʻplab turklarni ham birlashtirdilar. Davlat diniga aylangandan so'ng, shialik o'zgardi. Fors tili va madaniyatida o'zgarishlar bo'ldi va (jumladan, adabiyot) jonli rivojlanishi. to'xtaydi.

Ismoil I

Lekin bu aqidaparast Qizilbosh turklarining ("qizil boshli", ya'ni shialikka sodiqlik belgisi boʻlgan (qizil boshli) yordami tufayli Shoh Ismoil Safaviy (1499-1524) Forsni birlashtira oldi. Ularning yordami bilan u va uning vorislari sunniy turklarning: sharqdan - o'zbeklarning (Xiva va Buxoro), g'arbdan - Usmonlilarning tinimsiz hujumiga, ba'zan hatto g'alaba qozonishiga ham erishdi. 1508- yilga kelib, Uzun- Xasanning barcha yerlariga egalik qilgan Ismoil o'zbeklar tomonidan bosib olingan Boyqaroning sobiq mulklariga qo'shni bo'lib, ular bilan urush boshlaydi. 1510 -yilda Oʻzbeklar Xurosondan Movarounnahrga quvilgan. Sulton Salim I oʻziga boʻysungan Kichik Osiyoda yashagan 40 ming shiani qatl qilgani (1513) tufayli Turkiya bilan urush boshlandi. 1514- yilda Ozarbayjonda Salim Qizilboshlarni mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. G'arbiy Armaniston va Mesopotamiyani bosib olish bilan cheklandi. Salim vafotidan keyin (1519) Ismoil Gruziyani bosib oldi.

Tahmosb I

Ismoilning oʻgʻli Tahmosb (1524-1586) davrida Usmoniy turklar 1534-yilda Armanistonni Najaf va Karbalo shia ziyoratgohlari bilan Van va Bagʻdodgacha, 1549 -va 1554-yillarda esa Armaniston hududini bosib oldilar. Ko'p boraOzarbayjonga dahshatli hujumlar uyushtirdilar (poytaxt Tabrizdan himoyalangan Qazvinga ko'chirildi). Sharqiy chegarada o'zbeklar bilan mashaqqatli urush bo'ldi.

Tahmosbdan keyin

Tahmosbning bolalari - Hayder (1576), Ismoil II (1576-1577), yarim ko'r Muhammad Xudobanda (1577-1586) - qizilboshlar tomonidan ag'darilgan. Ozarbayjonni bosib olgan oʻzbeklar va turklar Forsga tashqaridan hujum qildilar (1585). 1582- yilda Xurosonlik qizilboshlar shohonshohni kenja oʻgʻli Muhammadni, oʻzlarining Xuroson hokimi, isteʼdodli Abbosni esa shahanshoh deb eʼlon qildilar va oradan 4 yil o'tib Abbos shahanshoh qilib taxtga oʻtqazdilar.

Buyuk Abbos I

Buyuk Abbos I (1586-1628) hukmronlik qilgandan so'ng, Qizilboshdagi fuqarolar noroziligini butunlay bostirdi. Maxsus "Shoh otryadi" ("Shah-etti") tuzildi, uning tarkibiga bir millatdan bo'lmagan odamlar kiradi. Lekin barcha qizilbosh qabilalaridan va undan boshqa xalqlardan iborat doimiy qo'shin (o'qotar qurollar bilan) mavjud edi.

1597-yilda oʻzbeklar Hirotda magʻlubiyatga uchrab, ularning bosqinlarining oldini olish maqsadida Marvdagi Atrekda kurdlar va qojar turklarining (Qizilbosh) kuchli chegara turar-joylari barpo etildi. Usmonlilarga qarshi urushda (1603-yildan) 1607- yilga kelib Ozarbayjon, Shirvon va Gruziya, 1623 -yilda esa Bagʻdod Najaf va Karbalo bilan birga qayta qoʻlga kiritildi. Bag'dod sunniylari qirg'in qilindi. Turkiyaga qarshi ittifoqchilar topish istagi, shuningdek, Portugaliya va inglizlar bilan Xormuz oroli va unga yaqin joylashgan Xurmuz bo'g'ozidagi Gamrun bandargohi (1622- yildan " Bender Abbos ") bo'yicha kelishmovchiliklar ushbu davlatlar bilan diplomatik munosabatlar buzilishiga sabab boʻlgan. Abbos davlat ichida savdo-sotiqni koʻpaytirishga harakat qildi, koʻplab yoʻllar (butun Mozandaron orqali Astrabadgacha boʻlgan 400 verstlik avtomagistral), koʻpriklar, karvonsaroylar, bozorlar qurdi. Yangi poytaxt Isfaxon bezatilgan, Qazvin va muqaddas Mashhad ta'mirlandi. Shohning oʻzi yaxshi musulmon boʻlmasa ham (masalan, sharobni yaxshi koʻrar edi), diniy masalalarga eʼtiborli boʻlgan va Ismoil I boshlagan shia hukmronligini joriy etishni yakunlagan. Oilada Abbos zolim boʻlib, gumon bilan toʻngʻich oʻgʻlining oʻlimini buyurib, qolgan ikkisining koʻzini koʻr qilib, nabirasi-varosini afyun bilan ojiz qilib qoʻygan va shu tariqa naslining buzilishiga sababchi boʻlgan.

Abbosdan keyin

Safiy I (1628-1641) mayparast va zolim boʻlib, oʻz davlatining eng yaxshi odamlarini qatl qilgan. Buyuk Boburiylar Qandahorni Forsdan, Sulton Murod IV - Bag'dodni (1638) oldi, shundan so'ng shialar Karbaloga taxminan 200 yil tinchgina safar qila olmadilar va Makkaga kirish ular uchun butunlay xavfli bo'lib qoladi.

Abbos II (1641-1666) yumshoq va din bo'yicha bag'ri keng edi. U faqat haram va vino bilan band edi, lekin yaxshi vazirlar rahbarligida davlat ishlari yaxshi olib borilib Qandahor qaytarildi.

Safiy II Sulaymon (1666-1694) davrida tartib-qoidalar saqlanib qolgan, garchi dabdabaga, haramga va mastlikka berilib ketgan bu kasal odam har kuni qatl va o'ldirishlar qilgan, chegaradagi xalqlar bosqinchilarning hujumlaridan aziyat chekishardi.

Soʻnggi safaviy Sulton Husayn I (1694-1722) ruhoniylar ta’siriga tushib qoldi. Bu na qo'shinga, na aholiga yoqmadi. Sababi imomlar shialikka zid boʻlgan so'fiylarga qarshi ta'qiblarni kuchaytirdilar.

Afg'on istilosi va Xotaki

Tashqaridan kelgan ofatlar xalq qo'zg'oloniga olib keldi. Qandahordagi afg'on Gilzay qabilasining boshlig'i Mirvaysxon Xotak qo'zg'olon ko'tardi (1709) va vafotigacha (1714) forslarni doimiy ravishda mag'lubiyatga uchratdi. 1717-yilda uning jiyani Mir Mahmud Xoʻtaki boʻlinib ketgan afgʻon qabilalarini birlashtirib, 1721-yilda Forsga koʻchib oʻtdi, u oʻsha paytda Xurosondagi oʻzbeklar, Hamadondagi turk kurdlari va qirgʻoqdagi maskat imomi tomonidan tuzilgan armiyani mag'lubiyatga uchratadi. Isfaxon yaqinida Mahmud shosha-pisha toʻplangan fors qoʻshinini magʻlub etdi (1722) va Isfahonni qamal qildi. Ochlikdan Shoh Husayn I taslim bo'lib, Mahmud foydasiga voz kechdi va shaxsan unga toj kiydirdi (1722).

Isfahon qamalidan oldin shimolga ketgan Tahmosbdan tashqari 1725-yilda shoh oilasining barcha aʼzolari Mahmud tomonidan oʻldirildi. Oʻsha yili telba boʻlgan Mahmudning oʻrniga uning oʻgʻli Ashraf taxtga oʻtirdi va u 1729 -yilda sobiq hukmdor boʻlgan Husaynni o'ldirdi.

1722-1730-yillarda Syunik va Qorabog'da David Bek boshchiligidagi armanlarning qo'zg'oloni davom etdi.

Nodirshoh va afshoriylar

Pyotr I davrida rus armiyasining Fors yurishi natijasida tuzilgan 1723-yilgi shartnomaga ko'ra Kaspiy bo'yi yerlari (Astrabad va Mazanderan viloyatlari) Rossiyaga berilgan, ammo 1732 -yilgi shartnomaga ko'ra bu yerlar Eronga qaytarib qaytarilgan.

Afgon bosqinlaridan qutulish uchun Safaviy Tahmosb (Tahmosb II nomi bilan) rus armiyasidan yordam so'raydi. Buning o'rniga hokimyat uchun kurashga Turkiy afshor qabilasidan Nodir shoh namayon bo'ladi. Nodirshoh o'zining armiyasi bilan birgalikda afg'on armiyasini hujumini qaytaradi. 1732-yilda Nodirshoh Tahmosbning o'g'lini Shohonshoh etib tayinlaydi. Keyinchalik taxtga Nodirshohning o'zi o'tiradi-шаха (1736—1747).

Erondan barcha dushmanlarni gʻalaba bilan quvib chiqarish, uning avvalgi chegaralarini tiklash va boy Hindiston, Buxoro va Xivani egallash orqali Nodir butun dunyoda Forsni kuchayrtirdi. Ammo davlat ichida hamma uning dahshatli hokimiyatidanaziyat chekdi, ayniqsa, shialarni u qattiq ta'qib qila boshladi, ularni sunniylikni qabul qilishga undadi va itoatsizligi uchun butun shaharlarni vayron qildi.

Fuqarolar nizosi

13 yillik hokimyatsizlik davom etdi. Sharqda Ahmadshoh Durroniy mustaqil Afgʻoniston davlatini tuzib, oʻshandan beri alohida davlat bo'lib kelmoqda. Ahmadshoh Durroniy Xurosonni ham egallab oldi. Forsning boshqa joylarida ham Nodirshohning qarindoshlari, yo baxtiyorlar, qojarlar, afshorlar, zandlar qabilalarining boshliqlari bir-biri bilan o'zaro taxt uchu.

Zandlar

1760- yilga kelib zendlar boshlig'i kurd Kerimxon barcha raqiblarini yo'q qildi va "vakil" ("advokat" - nominal Shoh Ismoil III) unvoni bilan Xurosondan tashqari barcha Fors hududlarining hukmdori bo'lib oladi. Poytaxt sifatida Sheroz belgilandi. Zendlar rasmiy ravishda Safaviylar nomi bilan hukmronlik qilishgan edi. Kerimxon hukmronligi insonparvarlik, adolatparvarlik, vayronaga aylangan fuqarolarning moddiy farovonligini oshirish, savdo-sotiqni osonlashtirish va boshqalar bilan ajralib turardi. Eroniylarning turkiydan ustunligini tikladi. Uning o'limi bilan (1779) qarindoshlari o'rtasida ikki yillik o'zaro toj-taxt uchun kurash paydo bo'ldi.

Qojar Eron

Og'a Muhammad Xon Qojar

Xojar shahzodasi, sulola asoschisi Og'a Muhammad Xon Qojar nizolardan foydalandi. Sheroz qamoqxonasidan Mozandaronga qochib oʻzini mustaqil deb eʼlon qildi. Bu shahzoda bolaligida Nodirshohning qarindoshlaridan biri tomonidan zindonband qilingan, shuning uchun u odamlarga achchiqlanib, o'ta shafqatsizligi va ochko'zligi bilan ajralib turardi.

Kerimxonning jiyani Alimurod (1781-1786) Ogʻa Muhammadga qarshi yurishga halokatli baxtsiz hodisa tufayli halok boʻldi. Uning vorisi Jafarning butun hukmronligi (1785-1789) bosqinchi Og'a bilan davomli urushlar bilan o'tib ketdi va zaxarlanib o'ldirildi.

Oʻgʻli Lutf Alixon (1789-1794) mard va mehribon yigit edi. Ammo qoʻshinlar unga hiyonat qildilar va davlatning poytaxtiga Sheroz Ogʻani taklif qildi (1791). Mazmunsiz janglardan keyin Kirmonga qochishga majbur bo'ldi. Og'a Muhammad uni qamal qiladi va hiyonatchilar darvozalarini ochdi (1794). Lutf-Ali-xon Nermanshirga qochib ketdi. Og'a-Muhammad kirmonlik ayollarni (20 000) askarlarga qul qilib sotishni, erkaklarni kaltaklash yoki ko'r qilishni buyurdi. Og'a-Muhammadga 7000 ko'z yetkazib berildi va u ularni shaxsan o'lchab, hisoblab chiqdi.

Kerimxon mulklaridan Gruziya davlati Og'a Muhammadga (Xuroson Afg'onistonga qarashli) itoatsiz bo'lib qoldi. Tarixda Yangi Xojarlarning Gruziyaga qarshi yurishi (1795) qiyomatga o'xshatildi.

Gruziyadan Og'a Muhammad Xurosonga (1796) hujumga otlandi va Gurjistonni Yekaterina II ga bo'ysunganini bilib, Buxoroga borishni rejalashtirgandi. Shoh ruslar bilan urush uchun Ozarbayjonga qaytib keldi, lekin imperator Pavel Gruziyani bosib olish fikrini rad etdi. 1797 -yilda Og'a-Muhammad yana Gruziyaga qo'shin tortadi, lekin Shushoy shahrida shoh qatl qilishni rejalashtirgan ikki xizmatkor uni o'ldirdi.

Fath Alishoh

U vafot etganidan keyin jiyani Boboxon Fath Alishoh (1797-1834) nomi bilan taxtga oʻtirdi va Tehronni qojariylar qarorgohiga aylantirdi. O'z kuchini mustahkamlash uchun u hali ham Fors ichida, shu jumladan notinch Xurosonda ham jang qilishi kerak edi. Gruziya va Kavkazorti mintaqasini bosib olish uchun Rossiya bilan ikkita urush bo'lib, Fors uchun muvaffaqiyatsiz bilan tugadi. (Qarang: Rus-Fors urushlari). Griboedovning oʻldirilishi (1829) tufayli uchinchi urushning oldini olish uchun shohonshoh o'z elchisi Xosrev Mirzoni uzr soʻrab Peterburgga yuborgan edi.

Ayni paytda iqtisodiyot o'tgan davrdagi qiyinchiliklar va urushlardan keyin tiklandi. Dehqonlar qonuniy ravishda erkin bo'lib qoldilar (va yashash joylarini o'zgartirish imkoniyatiga ega edilar), lekin ular zodagonlar va amaldorlarning o'zboshimchaliklari oldida ojiz edilar. Davlat soliqlari va mulk egalariga to'lanadigan to'lovlar hosilning yarmidan ko'pini tashkil etdi. Asosiy qishloq xoʻjaligi ekinlari bugʻdoy, arpa va sholichilik, ipakchilik va tamakichilik ham rivojlangan, keyinchalik paxtachilik rivojlangan. Yarmarkalar tizimi va shaharlar bilan faol savdo-sotiq mavjud boʻlgan qishloqlarda ham o'ziga xos xo'jalik hukmronlik qilishni to'xtatdi. Shahar aholisi taxminan 20% ni tashkil etdi (ko'chmanchilar bundan mustasno), bu o'sha davrdagi aksariyat Yevropa mamlakatlaridagidan ko'proq.

Mamlakat aholisining uchdan bir qismidan 40 foizigacha koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi qabilalar (kurdlar, turkmanlar, balujlar va boshqalar) edi. To'liq ravishda muxtoriyatga ega boʻlgan, oʻz harbiy kuchlariga ega boʻlgan va baʼzan chegara hududlarida markaziy hukumatga qarshilik koʻrsatgan.

Muhammad Shoh

Angliya va Rossiya oʻrtasidagi kelishuvga koʻra qisqa Feth Ali Shoh oʻrniga 150 nafar oʻgʻlidan biri emas, balki uning nabirasi, isteʼdodli oʻgʻli, aqli zaif Muhammadshoh (1834-1848) taxtga oʻtirdi. Angliya unga pul va zobitlar bilan yordam berdi va o'shandan beri Forsda rus va inglizlarning ta'siri boshlandi. 1837-yilda shoh Hirotni qamal qilganda, shoh qoʻshinida rus zobitlari boʻlgan va rus elchisi Simonich qamalga boshchilik qilgan. Buyuk Britaniya esa Afgʻonistonga yordam bergan. Afg'onlar g'alaba qozonishdi va 1840- yilga kelib Britaniya hukumati qisqa vaqt ichida Forsni egallab oldi, ammo 1846- yilda Eron shohi Rossiya bilan shartnoma tuzdi, imzolangan shartnomaga ko'ra rossiya yirik tijorat va sanoat huquqlarini, shuningdek, Rasht va Astrabadda doimiy harbiy kemalarni saqlash huquqini oldi.

Nosiriddinshoh

Nosiriddin (1848-1896) davrida vazir Mirza-Tagixon Forsda Yevropa islohotlarini oʻtkazishni boshlab yuboradi (xususan, Forsning Rossiyaga iqtisodiy qaramligini toʻxtatish maqsadida zavodlar qurdi), lekin fitnachilar tomonidan qatl etildi (1851).

Shohning oʻzi, ayniqsa, Yevropaga qilgan safarlaridan soʻng (1873, 1878, 1889) baʼzi yangiliklar kiritdi va mutaassiblar tomonidan tanqid qilindi. 1852-yilda yuzaga kelgan bobidiylar harakatini ulkan qirg'in qilish harakatlari uyushtirildi, keyin esa mazhabchilikda ayblanganlarni ta'qib qilish davom etdi. Xalq shohni soliq yuki, shafqatsizligi va sulolaning turkiy kelib chiqishi uchun yoqtirmasdi (garchi Fath Alishoh allaqachon fors adabiyoti tarafdori boʻlgan va Nosiriddin davrida saroy tili doimo fors tilida boʻlgan bo'lsada). Xurosonliklar shohdan bir muncha vaqt ajralib chiqdi. Hirot afg'on amiri Yor-Muhammad bilan kurashga kirishdilar va uning o'limidan so'ng (1851) Forsning Afg'oniston va Angliya bilan muvaffaqiyatsiz urushiga sabab bo'ldilar (1857 -yil tinchlik).

Hirotga (Hindistonning kaliti) hujum qilishda yordam olish maqsadida shohning Qrim urushida Rossiyaga yordam berish istagi bor edi.1877-yilgi urushda Fors Bag'dodga tahdid solib, Rossiyani himoya qildi. Bu Eron uchun balo boʻlgan turkmanlar hududida rus hokimiyatining o'rnatilishiga ham hissa qo'shdi. 1896- yilda Nosiriddinshoh masjidda niqoblangan qotil tomonidan oʻldirildi (uni bobidlardan biri oʻldirgan degan taxmin ham boʻlgan) va taxtga uning oʻgʻli Mozaferiddin Mirzo oʻtirdi.

1869-1872- yillarda mamlakatda og'ir ocharchilik bo'lib, bu esa Eron aholisi sonining qisqarishiga olib keldi.

Muzaffariddinshoh

XX asr boshlarida Fors xaritasi

Otasi Nosiriddin o'ldirilganidan keyin taxtga o'tirgan Muzaffariddinshoh (1896- yil 1-may), Forsni Yevropa davlatlariga imkon qadar yaqinlashtirishga intildi.U quyidagi ishlarni amalaga oshirdi:

• 1901 -yil aprelda bojxona tizimini isloh qilish amalga oshirildi:
• ichki bojxona yig'imlari va yo'l yig'imlari bekor qilindi;
• bojxona to'lovlari tartibga keltirildi,
• import va eksport osonlashtirildi,
• Fors chegarasi kuchaytiriladi va bir tizimga keltiriladi;
• Bu chora shoh tomonidan o'sha paytgacha Fors iqtisodiy siyosatiga kuchli ta'sir ko'rsatgan Angliyaning bosimi ostida emas, mustaqil ravishda amalga oshirildi.

Bu Angliya Janubiy Afrika urushi bilan band boʻlgani sabab bo'lishi mumkin bo'ldi, bu uning Osiyodagi obro'siga putur etkazdi va u yerda Rossiyaning vaqtinchalik g'alabasini keltirdi. Rossiyaning o'sha paytdan boshlab Forsdagi ta'siri ustun bo'ladi. Foydasi juda katta bo'lishi kutilgan bojxona tizimini isloh qilish mamlakatga katta moliyaviy foyda keltira olmadi, chunki 1900- yilda Fors (Rossiya yordami bilan) bojxona to'lovlari bilan ta'minlangan kredit olishga majbur boʻlgan. 1902 -yilda Angliya Forsdan u orqali Hindiston liniyalariga ulangan ingliz telegrafining o'tishini va 1903 -yilda Angliya o'ziga qulay boʻlgan tijorat shartnomasini imzolatib olishga erishadi. 1903- yilda Rossiya va Angliya Forsning daxlsizligini tan olgan va kafolatlaydigan shartnoma tuzdilar. 1904-1905- yillardagi rus-yapon urushi Forsda yana Angliyaning hukmronligiga olib keladi. Forsda ruslar yordami bilan Bur urushi paytida boshlangan temir yo'llar qurish ishlari o'z holicha, Angliyaning ta'sirida qolib ketadi.

Oxirgi Xojarlar

Birinchi jahon urushi davridan oldin Eronda inqiroz yuzaga keladi. Aristokratiya, ruhoniylar va ziyolilarning noroziligi natijasida Mozafereddinshoh 1906- yil oktabrda konstitutsiya qabul qilishga va Majlis (parlament) tuzishga majbur boʻldi (ko'proq bilish uchun esa Eronda konstitutsiyaviy inqilob maqolasiga qarang). Konstitutsiya qabul qilinganidan 40 kun oʻtgach, shoh yurak xurujidan vafot etdi.

1907- yilda Eronnning Buyuk davlatlar ta'sir doirada tutib turish uchun Britaniya-Rossiya kelishuvi tuzildi, unga ko'ra Eron uch qismga bo'lingan: Shimoliy Eron (Rossiya), Markaziy (neytral va Germaniya uchun ochiq), Janubiy (Angliya).

Muhammad Ali Shoh 1907-yil yanvarida otasi vafotidan soʻng taxtga oʻtirdi. Taxtga o'tirgandan so'ng, u 1906 -yilda otasi tomonidan berilgan konstitutsiyaga rioya qilishga va'da berdi, ammo amalda hech bir ishni bajarmadi. 1908- yil 24-iyun Muhammad Ali fors va kazak armiyasi bilan birgalikda tuzilgan harbiylar bilan birga majlisni tarqatib yuborib, davlat toʻntarishini amalga oshirdi.

1908 -yilda Eronda neft topildi. 1908- yilda Tabrizda shoh hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolon boshlandi. 1909- yil yanvarda konstitutsiya tarafdorlari oʻz taʼsirini kuchaytirishga intilayotgan Baxtiyor xonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, Isfaxonda hokimiyatni qoʻlga oldilar. Gilonda (Rasht va Gilonning boshqa shaharlarida) qoʻzgʻolon boshlandi. Eronning Bushehr, Bandar Abbos va boshqa ayrim shahar va viloyatlarida shohning muxoliflari hokimiyat tepasiga keldi. 1909-yil 13-iyulda qoʻzgʻolonchilar Tehronga kirishdi. 16-iyulda Feday va Baxtiyor otryadlari rahbarlari, sobiq vazirlar va birinchi majlis deputatlaridan iborat favqulodda milliy kengash yigʻildi. U Muhammad Alining taxtdan ag'darilganini va hokimiyat uning 11 yoshli o'g'li Ahmadga o'tkazilishini e'lon qildi. Mohammad Ali rus legiyasida yashirinib, keyin Rossiyaga surgunga ketishga majbur bo'ldi.

1909-1910- yillar oxirida mamlakatning bir qator viloyatlarida dehqonlarning feodal tuzumga qarshi kurashi yana boshlandi. 1910-yil avgust oyida hukumat buyrugʻi bilan politsiya va Baxtiyor otryadlari Tehrondagi Sattorxonning Fedai boshchiligidagi harbiy qismlarni qurolsizlantirdilar.

Sobiq shoh Muhammad Ali Rossiya koʻmagida 1911-yil iyulida Eronga keldi va Astrabadga joylashib olish orqali hokimiyatni tiklab olishga urindi va oʻz hokimiyatini tiklashga harakat qildi, ammo 1911-yil kuzida uning harbiy bo'linmasi magʻlubiyatga uchradi.

1909-yilda Fors (Eron)dagi beqaror siyosiy vaziyat tufayli u Eron hududiga rus qo'shinlari yuborildi. 1911-yilda Forsdagi rus armiyasi kuchaytirildi.

1911-yilda asli amerikalik moliyachi Morgan Shuster Eronga taklif qilindi, u moliyaviy maslahatchi va bosh xazinachi lavozimini egalladi va davlatni faoliyat boshladi.

1911-yil dekabrda Eron politsiyasi va Baxtiyor bo'linmasi Majlis, Enjomen va Fedai harbiy bo'linmalarini tarqatib yubordi.

Birinchi jahon urushi arafasida Britaniya hukumati 1914-yilda Angliya-Eron neft kompaniyasining nazorat paketini o'ziniki qilib olishi orqali Erondagi oʻz mavqeini kuchaytirib olishga erishadi.

Birinchi jahon urushi davrida Eron Angliya va Rossiya tomonidan bosib olingan, biroq betaraf boʻlgan. Shu sababli Eron hududida bir tomondan Antanta davlatlarining qo'shinlari (Rossiya imperiyasi, Britaniya imperiyasi) va ikkinchi tomondan Usmonli imperiyasi armiyasi o'rtasida doimiy urush bo'ldi.

Urushdan keyin Eron Millatlar Ligasiga qabul qilindi. 1919-yilda Eron Buyuk Britaniya bilan savdo shartnomasi tuzdi, unda Buyuk Britaniya Eronning mustaqilligini rasman tasdiqlab, Eronning doimiy nazorat qilinishiga harakat qildi.

1920-yil aprelda butun Shimoliy Eronda shayx Muhammad Xiyaboniy boshchiligida Eron hukumati va uni hokimiyatda doimiy qo'llab turuvchi Buyuk Britaniyaga qarshi qoʻzgʻolon boshlandi va oʻsha yilning sentabr oyida bostirildi.

1920-yil 17-mayda Fyodor Raskolnikov va Sergo Orjonikidze qo'mondonligidagi Volga-Kaspiy harbiy flotiliyasi Bokudan Anzeli shahriga yo'l oldi, u yerda rus armiyasi tomonidan Rossiya portlaridan olib kelingan kemalar bor edi. 18- may kuni bo'linma Anzelini egallab olgan Buyuk Britaniya qo'shinlariga ultimatum qo'ydi. Ushbu jangdan oldin ultimatum quyishdi va natijada hujumga o'tadigan bo'lishdi, inglizlar va oq gvardiyachilar chekinishdi va Sovet Rossiyasi kemalar ustidan nazoratni qo'lga kiritdi.

Millatchi Mirzo Kuchekxon boshchiligidagi Jengali harbiy bo'linmasi vaziyatdan yaxshi foydalanib, 1920-yil 4-iyunda Gilon davlati poytaxti Rasht shahrini egallab oldilar. 5-iyunda sovet vakillari bilan olib borilgan muzokaralardan soʻng Gilon Sovet Respublikasi eʼlon qilindi.

1920-yil 20-sentabrda rus armiyasi olib kelgan flotilyani egallab olingandan keyin, RSFSR hukumati Erondagi harbiy amaliyotini toʻxtatishga qaror qildi va Shoh hukumati bilan muzokaralar boshladi. 1921-yil 26-fevralda Sovet qo'shinlarini bosqichma-bosqich olib chiqish to'g'risida Sovet-Eron shartnomasi tuzildi. Sovet qoʻshinlari Gilonni aprel oyidan tark eta boshladilar va 1921-yil 8-sentabrga kelib butunlay olib chiqildi. Gilon davlatida boshlangan ichki urushdan foydalanib Eron hukumati Gilonni bosib oladi..

Pahlaviy

1921-yilda notinchlik va tashqi aralashuv sharoitida eronlik zobit Rizo Xon forslar kazak brigadasi yordamida jang qilib, poytaxt Tehronni egalladi. 1923- yilda Pahlaviy bosh vazir etib tayinlandi. U o'z mavqei va vakolatidan foydalanib, Xojarlar sulolasini ag'darishga tayyorladi. 1925-yil 31-oktabrda Majlisning ta’sis majlisi Ahmadshoh Xojarning taxtdan chiqarilganligini e’lon qildi. 1925-yil 12-dekabrda Rizoxon Eronning yangi Shahanshohi deb e’lon qilindi.

Rizo Pahlaviy

Rizo Pahlaviy keng koʻlamli modernizatsiya va sanoatlashtirish siyosatini eʼlon qildi. U mutaxassislarni Yevropa va boshqa mamlakatlarga tayyorlash uchun yubordi, infratuzilmani, taʼlim tizimini yaxshilashga, temir yoʻl va avtomobil yoʻllari qurishga qaror qildi. Mamlakatda sanoatlashtirish va urbanizatsiyalash boshlandi.

1935- yilda Shoh chet davlatlardan Fors nomi o'rniga davlatning o'z nomi - Erondan rasman foydalanishni boshlashni talab qildi.

1941 -yilda Ikkinchi jahon urushi paytida Rizo Pahlaviy Buyuk Britaniya va SSSRni Eron hududidan qo'shinlariniolib ketishini ham talab qildi. Ammo Britaniya va Sovet qoʻshinlari Eronga bostirib kirishdi va 1941-yil 16-sentabrda Rizo Pahlaviy taxtdan voz kechdi. Uning oʻgʻli Muhammad Rizo Pahlaviy shoh boʻldi. 1942-yilda ittifoqchilar Eron mustaqilligini to'g'risidagi bitimni qabul qildilar. Eronning janubi-g'arbiy qismi Angliya va Amerika qo'shinlari tomonidan bosib olindi. Qo'shma Shtatlar qo'shinlarini 1946-yil 1- yanvarga qadar, Buyuk Britaniya 1946-yil 2-martgacha olib chiqdi. Eronning shimoliy qismi (Sharqiy Ozarbayjon va Gʻarbiy Ozarbayjon viloyatlari) 1946-yilning mayigacha Sovetlar tomonidan bosib olingan. Stalin SSSR armiyasini Eron inqilobi e'lon qilingandan keyingina.

SSSR va Angliyaning Erondagi ta'sir zonalari. 1946-yil

Sovet qo'shinlari tomonidan bosib olingan hududda, o'z qo'shinini olib chiqib ketgunigacha boʻlgan vaqtgacha, tan olinmagan davlat tuzilmalari - Mahobod Respublikasi (Kurd) va Ozarbayjon Demokratik Respublikasi mavjud edi.

1949-yilda tashkil etilgan M.Mossaddiq boshchiligidagi Milliy front neft sanoatini milliylashtirish ishlariga boshchilik qildi. AINCga (Angliya-Eron neft kompaniyasi) qarshi xalq qo'zg'olonlari tinchlik uchun ommaviy harakati ozodlik kurashiga aylanib ketdi (1950-yilda Eron Tinchlik Jamiyati tashkil etilgan edi). 1951-yil 15-martda Majlis neft sanoatini milliylashtirish(Eronning shaxsiy mulki qilish) toʻgʻrisida qonun qabul qildi. 1951-yil 29-aprelda Mossaddiq boshchiligidagi hukumat tuzildi.

Eron va Buyuk Britaniya va AQSh o'rtasida mojaro bor edi. Musaddiq barcha ingliz mutaxassislari va maslahatchilarini Eron hududidan chiqarib yubordi va 1952-yil oktabr oyida Buyuk Britaniya bilan diplomatik aloqalarni uzdi. Mosadig islohotlari qishloq xoʻjaligiga ham taʼsir koʻrsatdi, xususan, qishloqda o'rta srlarga xos boʻlgan eski feodal tuzum barham topdi. Bunga javoban AQSh va Buyuk Britaniya Eron neftiga boykot e’lon qildi va Eron mamlakatida davlat toʻntarishiga tayyorgarlik koʻra boshladi. 1953-yil 4-aprelda Markaziy razvedka boshqarmasi direktori Mosaddegni hukumatdan ketkazish ishlari uchun 1 million dollar ajratdi. Eronda esa shoh yodgorliklarini buzib tashlashni boshladi, shohning oʻzi mamlakatni tark etib, G'arb davlatlari ko'magida avval Bagʻdodga, keyin esa Rimga qochib ketdi. Ammo 1953-yil 19-avgustda Mosaddeg ag'darildi, uning o'rniga AQSh va Buyuk Britaniyaga neft sotish imtiyozlarini bergan va ushbu davlatlar bilan diplomatik aloqalarni tiklagan general Fazlolloh Zohidi hokimiyatga olib kelindi.

1963-yil 26-yanvarda boʻlib oʻtgan referendumda iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning olti bandi xalq tomonidan ma'qullab chiqildi. Jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurish boʻyicha nufuzli loyihalarga oʻnlab milliard neft dollarlari yoʻnaltirildi. Agrar islohot amalga oshirilib, dehqonlarga yer berildi. Davlat siyosatida 2 partiya tuzildi, unda ikkita shohparast partiyalar raqobatlashdi: hukmron Eron Novin va sodiq muxolifat Mardom.

" Oq inqilob " (inqilobni qasddanoldini olish uchun yuqoridan amalga oshirilgan bir qator islohotlar) ham mamlakatni yangilash zarur ichki ehtiyojlari, ham AQSh talablaridan kelib chiqqan holda amalga oshirildi. Yarimfeodal yer egaligi bilan bogʻliq boʻlgan yuqori tabaqa vakillari oʻzgarishlarni xohlamagani uchun shoh Majlisni tarqatib yubordi va oʻz farmonlari bilan islohotlar oʻtkazdi. 1975-yilda Eronda avtoritar bir partiyali tizimli Rastaxiz rejimi o'rnatildi va norozi odamlar SAVAK maxfiy politsiyasi yordamida taqib qilinar edi.

Mamlakatni zamoniylashtirish sur'ati juda tez edi, islohotlar milliy va diniy xususiyatlarni yetarlicha hisobga olmadi va shuning uchun shia ruhoniylari boshchiligidagi an'anaviy Eron jamiyatining o'ta jiddiy qarshilik - madaniy va rivojlanish qarshiligiga duch keldi. “Oq inqilob” 1979-yilgi islom inqilobi tuzilishidagi shiddat bilan yakunlandi.

XX asrning 2- yarmida Eron

Eron Islom Respublikasi

1979-yil 16-yanvarda Shoh Muhammad Pahlaviy oilasi bilan Erondan qochib ketdi. 1-fevral kuni xalqning katta ishtiyoqi bilan shoh tuzumi davrida sharmanda boʻlgan va davlatdan quvilgan shia ilohiyotchisi – inqilob mafkurachisi Oyatulloh Ruhulloh Humayniy Tehronga qaytib kelib siyosiy ishlarni qo'lga oldi.

11-fevralda qurolli kuchlar (shoh gvardiyasi ham) qarshilikni to'xtatdi. Inqilobni qurol kuchi bilan toʻxtatishga oxirgi urinish shoh generali Abdol Ali Badrey tomonidan amalga oshirilgan va janglarni birida halok boʻlgan. Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin hokimiyatni boshqarishga olgfan Mehdi Bozorgan boshchiligidagi Eronning Muvaqqat hukumatni tuzdi. Qirol boshqaruvi bekor qilindi, 31-mart kuni boʻlib oʻtgan referendumda Eron fuqarolarining 98 foizi Eronda xalqni o'zi islomiy respublika qurish tarafdori boʻlgan. Eronning birinchi konstitutsiyasi 1979 yil dekabrda qabul qilingan.

Islom respublikasi tuzumi boshidanoq qattiq diniyligi bilan ajralib turardi. Bu ommaviy noroziliklarni keltirib chiqardi, ushbu noroziliklar Abbos Duzduzaniy, Mustafo Chamran, Mohsen Rizoya qo'mondonligidagi Islom inqilobi gvardiyasi va Sodiq Xalxaliy raisligidagi Islom inqilobiy sudlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. 1979-yil 15-fevralda yetarlicha harbiy qarshilik ko'rsatishga qodir boʻlgan to'rtta shoh generali qatl etildi - Manuchehr Xosrudod, Mehdi Rahimiy, Rizo Naji, Nematolla Nosiri. Keyingi oylarda generallar Nodir Jahonboniy, Hasan Pakravan, Nosir Mogʻadam, Amir Husayn Rabiy, Ali Neshat, Eronning sobiq bosh vaziri Amir Abbos Xoveyda, sobiq tashqi ishlar vaziri Abbos-Ali Xalatbariy, milliy teleradioning eski rahbari boʻlgan Mahmud Jafaryan ommaviy qatl etildilar. Tehronda G'ulom Rizo Nikpei qatl etildi. 1982-1983-yillarda Tude(Eron kommunistik partiyasi) Islom Respublikasi hukumatiga sodiqligiga qaramay tor -mor etildi. Nureddin Kiyanuri boshchiligidagi Tude rahbarlari qiynoqlar ostida SSSR foydasiga josuslik va davlat to'ntarishini rejalashtirishda aybalanib jazoga tortildilar.

Biroq, hukumat uzoq vaqt davomida qurolli yashirin va terrorchilarning qarshiligini bosa olmadi. Yashirin tashkilotlardan eng kuchlisi OMIN (rahbar Masud Rajaviy) va Forkan (rahbar Akbar Gudarziy) tashkilotlari edi. Surgunda shohning generali Gʻulom Ali Oveysi boshchiligidagi shoh tarafdorlari Eron Qarshilik Harakati, Eron Ozodlik Armiyasini tuzdilar. Sobiq Shoh Bosh vazir Ali Aminiy Eron ozodlik frontini boshqargan. Shoh general Bahram Aryan qirollik harbiy tashkilotga, Azadeganga rahbarlik qildi. Shohning oxirgi bosh vaziri Shopur Baxtiyor Eron Milliy Qarshilik Harakatini harbiy qanotini tuzadi va faoliyat olib boradi. Uning asosiy harakati Pichoq to'ntarishi deb nomlanuvchi qo'zg'olon edi. Shoh admiral Kamol Habibullohiy qo'mondonligi ostidagi Azadegan jangarilari 1981-yil avgust oyida Eron raketa kemasini qo'lga kiritish uchun dadil harakat qildi.

1979-yil 4-noyabrda radikal talabalar AQShning Tehrondagi elchixonasini egallab, uning 52 nafar xodimini garovga oldi. Diplomatlarni ozod qilish evaziga Eron AQShga qochib ketgan Shohni ekstraditsiya qilishni talab qildi. Vaziyatga vositachilik qilishga uringan tashqi ishlar vaziri Sodiq G'otbzoda keyinchalik Humayniyga qarshi til biriktirishda ayblanib, otib o'ldirilgan. Qo'shma Shtatlar Shohni eronliklarga bermadi va buning o'rniga Eronga qarshi sanksiyalar kiritdi, ularning ko'pchiligi hozirgi kunda ham bor.Diplomatlarni 1980-yil 24-aprelda ular uni mustaqil ravishda ozod qilishga urinib ko'rdilar, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1980-yil iyun oyida Shoh vafot etdi. Ronald Reygan lavozimga kirishgan kuni Jazoir prezidentining yordami va shaxsan vositachiligida garvda turgan diplomatlar ozod qilindi.

1980-yil 17-sentabrda Iroq Prezidenti Saddam Husayn Eronga Arvandrud daryosining sharqida joylashgan Xuzistonning neftga boy hududini berishni so'raydi. Iroq qoʻshinlari 22-sentabr kuni chegara daryosidan oʻtib, hujumga oʻtdi. Shu tariqa Eron-Iroq urushi boshlandi. U 1988-yilda ikki qo'shin murosaga keldi. Iroq va Eron uchun olib borilgan janglardan ko'rilgan iqtisodiy zarar 350 milliard dollarga baholangan. 8 yillik urush davomida Eronning yoʻqotishlari, turli hisob-kitoblarga koʻra, 900 ming kishigacha yetdi. Iroq bilan chegaradosh aholi zich joylashgan Xuziston shaharlarining aksariyati vayron boʻlgan. Neft sanoati infratuzilmasi jiddiy zarar ko'rdi. Urush Eronga 500 milliard dollarga tushdi, lekin shu bilan birga, urush boshidanoq yalpi ichki mahsulotning o'sishi to'xtamadi va undan keyin ham tezroq davom etdi.

1997-yilda Muhammad Xotami Eron prezidenti bo'ldi - u saylovda konservativ kuchlar nomzodi Ali Akbar Natek-Nuriyni mag'lub etdi. G'arb davlatlari. Ularni amalga oshirishda Xotamiy konservatorlarning qattiq qarshiliklariga duch keldi. Konstitutsiya Qo'riqchilari Kengashi ko'pincha hukumat tomonidan ishlab chiqilgan eng radikal qonun loyihalari ustidan veto huquqidan foydalangan.

2003-yilda Qo'shma Shtatlar Eronni yashirin ravishda yadroviy qurol yaratish ustida ishlayotganlikda aybladi. 2002-yilda AQSh prezidenti Jorj Bush Eronni terrorchilarni (Eron Livandagi Hizbulloh terrorchilik tashkilotini moliyalashtiradi) va yadro quroliga ega boʻlishga intilayotgan “ yovuzlik manbai ” davlati qatoriga kiritdi. AQSh Eronni yadroviy bomba yaratishga yo'l qo'ymaslik uchun uni jahon darajasida yakkalab qo'yishga harakat qilmoqda. Biroq AQShning sanksiyalari Fransiya, Germaniya va Buyuk Britaniya, shuningdek, Eron bilan harbiy texnika yetkazib berish va Busherda atom elektr stansiyasi qurish bo'yicha shartnomalar tuzgan Rossiyaning jiddiy qarshiligi tufayli natija bermayapti.

2005-yilda Mahmud Ahmadinejod Eron prezidenti bo'ldi. Prezident sifatida Ahmadinejod o'zidan oldingi Xotamiy va Rafsanjoniy davrida amalga oshirilgan ba'zi liberal islohotlarni bekor qildi. Talim sohasida katta tozalash ishlari yuz berdi. Katta energetika islohoti boshlandi: aholiga benzin sotish uchun kvotalar joriy etildi va yadroviy dasturni rivojlantirish tezlashdi.

Tashqi siyosatda Ahmadinejod mutaassiblik qildi. U Bush ma'muriyatini qattiq tanqid qilgan va Eronning Rossiya va arab dunyosi bilan aloqalarini kuchaytirish tarafdori bo'ldi.

2009-yil iyun oyida navbatdagi prezidentlik saylovlari. Saylovda 4 nafar nomzod ishtirok etdi: Mir Husayn Musaviy, Mehdi Karrubiy, Mohsin Rezayi va amaldagi prezident Mahmud Ahmadinejod. Asosiy kurash konservativ prezident va islohotchi Mir Husayn Musaviy o'rtasida kechdi. Ahmadinejod birinchi turda 62,6% ovoz bilan gʻalaba qozongan edi. Muxolifat saylovlarning rasmiy natijalarini tan olishdan bosh tortdi. Tehron va Eronning boshqa shaharlarida namoyishlar va politsiya bilan toʻqnashuvlar boshlandi. Ba'zi muxolif partiyalar a'zolari hibsga olindi, siyosiy sudlar o'tkazildi va bir qancha o'lim hukmlari chiqarildi.

Qarang:chiqish uchun ayrim kitoblar

• Бартольд В. В.. Работы по исторической географии на сайте «Руниверс»
• История Ирана на иран.ру /вебархив/
• Сталин, Рузвельт и Черчилль в Иране (Stalin, Roosevelt und Churchill in Iran, Webversion 4-2010^(olm.))
• Иран и «великий сатана»: секретная сделка Вашингтона с Хомейни // Персидская служба Би-би-си, 5 июня 2016

Adabiyotlar

• Andoza:ВТ-ЭСБЕ+
• История Иранского государства и культуры. К 2500-летию Ирана. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1971. — 350 с.
• Фрай Р. Н. Наследие Ирана. — 2-е изд. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 2002. — 464 с.: ил. — (Культура народов Востока). — ISBN 5-02-018306-7.
• Feuvrier, «Trois ans à la cour de Perses» (П., 1899);
• Kanishu, «About Persia and its people» (Рок-Эйланд, 1899);
• Lorini, «La P. economica contemporanea» (Рим, 1899);
• Ed. Meyer, «Gesch. d. Altertums. Bd. V. Das Perserreich und die Griechen» (Штутг., 1901);
• Ломницкий, " П. и персы " (СПб., 1902);
• W. Schultz, «Zustände im heutigen Persien» (Лпц., 1903).
• Мюллер, «История ислама» (т. III, СПб., 1896)
• Malcolm, «History of P.» (Л., 1815; 2 изд., 1829; часть в русском пер. «Сын Отечества», 1853, ч. 171, № 23—25 — об Аге-Мохаммеде);
• Маркгам, «А general sketch of the hist. of Р.» (Л., 1874), «Eastern P.» (2 т., Л., 1876);
• Герфорд Джонс Бридж, «The dynasty of the Kajars» (Л., 1838);
• Пиггот, «Р. ancient and modern» (Л., 187 4);
• Венюков, «Россия и Англия в П.» («Русский вестник», 1877, № 10);
• «Дневник шаха Насреддина во время путеш. через Закавказье» («Кавказ», 1876, № 59—62); И.
• Сугорский, «Сношения с П. при Годунове» («Русский вестник», 1890, № 10).
• Иванов М. С. Новейшая история Ирана. — М., 1965
• Иванов М. С. Очерки истории Ирана. — М., 1952
• Иран. Очерки новейшей истории. — М., 1976
• История Ирана. — М., 1977
• Очерки новой истории Ирана XIX — начало XX вв. / отв. ред. Кулагина Л. И. — М., 1978
• Алиев С. М. История Ирана. XX век. М., 2004.
• Барбье-де-Мейнар, «Dictionnaire g éographique, hist. et littéraire de la P.» (П., 1861);
• Блау, «Commerzielle Zust ä nde P.» (Б., 1858);
• Ватсон, «A hist. of P. from the beginning of the XIX century» (Л., 1866);
• Шарден, «Voyage en Perse» (1677; новое изд. с примеч. Лангле, П., 1811);
• Вагнер, «Reise nach Р.» (Лейпциг, 1852); Бругш, «Reise d. preuss. Gesandschaft nach P.» (Л., 1862);
• Петерманн, «Reisen in den Orient» (Лейпциг, 1861);
• Полак, «Persien» (Лейпциг, 1865; часть в русском переводе в «Всем. пут.», 186 8, т. III);
• Ханыков, «Ethnographie de la P.» (П., 1866);
• Вамбери, «Meine Wanderungen und Erlebnisse in P.» (Пешт, 1867);
• Арнольд, «Through P. by caravan» (Л., 1876);
• Вамбери, «Der Islam im neunzehnten Jahrhundert» (Лейпциг, 1875);
• Sabahi Houshang. British policy in Persia. 1918—1925. — L., 1990. — 279 с.

Havolalar

• Бартольд В. В.. Работы по исторической географии на сайте «Руниверс»
• История Ирана на иран.ру /вебархив/
• Шваниц В. Г. Сталин, Рузвельт и Черчилль в Иране (Stalin, Roosevelt und Churchill in Iran, Webversion 4-2010^(olm.))
• Иран и «великий сатана»: секретная сделка Вашингтона с Хомейни // Персидская служба Би-би-си, 5 июня 2016