Франз Аэпинус
Франз Аэпинус
| |
|---|---|
| Туғилган санси | 1724-йил, 13-декабр |
| Вафот санаси | 1802-йил 10-август (ёш 77) |
Франз Улрич Тҳеодор Аэпинус (1724-йил 13-декабр — 1802-йил 10-август) — немис математиги, олими ва табиат файласуфи. Аэпинус электр ва магнитланиш бўйича назарий ва экспериментал тадқиқотлари билан машҳур.[1]
Фаолияти
[edit | edit source]Бир мунча вақт тиббиётни ўрганганидан сўнг, Франз Аэпинус физика-математика фанларига қизиқиб қолади ва ўзини шу соҳага бағишлайди. У тез орада шу қадар машҳурликка эришдики, у Пруссия Фанлар академиясининг аъзолигига қабул қилинди. 1755-йилда у қисқа муддат Астрономичес Речен-Институт директори бўлди. 1757-йилда у Россия Фанлар академиясининг аъзоси ва физика профессори сифатида Санкт-Петербургга жойлашди ва 1798-йилда нафақага чиққунга қадар ўша ерда қолди.
Қолган умрини Дорпатда ўтказади. У Россия императори Екатерина ИИ нинг ўғли Полга ўқитувчи қилиб тайинлади ва унинг раҳбарлиги остида империя бўйлаб оддий мактаблар яратишга ҳаракат қилди. 1761-йилда Аэпинус Швеция Қироллик Фанлар академиясининг чет эллик аъзоси этиб сайланди.
1764-йилда у Россиянинг криптография хизмати бошлиғи этиб тайинланди ва бу лавозимни (33 йил) 1797-йилгача бажарди.
Илмий ишлари
[edit | edit source]
Унинг 1759-йилда Санкт-Петербургда нашр этилган „Тентамен Тҳеориаэ Элеcтриcитатис эт Магнетисми“ („Электр ва магнитланиш назариясига кириш“) асари ушбу фанларни ўрганишда математик фикрлашни қўллашга қаратилган биринчи тизимли уриниш бўлди. Шунингдек, у 1761-йилда „ Де Дистрибутионе Cалорис пер Теллурем“ (Ердаги иссиқликнинг тарқалиши тўғрисида) рисоласини нашр этди. Бу рисоланинг парчалари астрономия, механика, оптика ва соф математиканинг турли мавзуларига бағишланган Санкт-Петербург ва Берлиннинг журналлари архивида сақланади[2].
Унинг сайёранинг қуёш дискидан ўтишидаги паралакснинг таъсири ҳақидаги муҳокамаси ХВИИ асрда (1764-йилда) содир бўлган Венеранинг иккита транзити ҳодисасидан сўнг омма орасида катта қизиқиш уйғотди.
Электр назариялари
[edit | edit source]Аэпинус ва Ҳенри Кавендиш бир-биридан бехабар ҳолда электр назарияларини ишлаб чиқадилар. Аэпинус ўз назариясини Кавендиш назариясидан тахминан ўн йил олдин нашр этган. Уларнинг назариялари асосан замонавий назариялар бўлиб, улар охир-оқибат иккита суюқлик ғоясига барҳам беради.
Уларнинг назарияларида шундай дейилади
- … электрик суюқлик — бу модда бўлиб, унинг зарралари бир-бирини итаради ва бошқа барча моддаларнинг зарраларини масофа квадратига тескари куч билан тортади. (квадрат қонуни кейинроқ қўшилган)
- Бошқа барча моддаларнинг зарралари ҳам бир-бирини итаради ва худди шу қонун бўйича ўзгарувчан куч билан электрик суюқликни ўзига тортади. Ёки электр суюқликни бошқа барча моддалардан фарқ қиладиган материя деб ҳисобласак, барча моддаларнинг зарралари ҳам электр суюқлигининг, ҳам бошқа моддаларнинг зарралари бир хил турдаги зарраларни масофанинг квадратига тескари пропорсионал кучбилан итаради ва қарама-қарши турдагиларни ўзига тортади.
Кавендиш ва Аэпинус электр суюқлиги ҳақидаги қуйидаг фикрларга ишонишган
- электрик суюқлик бошқа турдаги масала. … Унинг ҳар қандай жисмдаги оғирлиги, эҳтимол, жисмдаги материянинг оғирлигига жуда кичик нисбатда бўлиши мумкин, аммо шунга қарамай, ҳар қандай жисмдаги электр суюқлиги ушбу жисмдаги ҳар қандай заррачани ўзига тортадиган кучга тенг бўлиши керак.
Ҳақиқатан ҳам, улар „электрик суюқлик“ ни деярли ҳеч қандай массага эга бўлмаган, ликн сезиларли электр тортишувчи ва итарувчи кучга эга бўлган электронлардан иборат деб тасаввур қилишади. Статик электр заряди, кейин бир жисмда электронларнинг ҳаддан ташқари кўплиги ва бошқасида электронларнинг етишмаслиги масаласига айланади.
Яна қаранг
[edit | edit source]Манбалар
[edit | edit source]Оригинал мақолада ҳам манба ёқ экан. "cитатион неэдед"
Адабиётлар
[edit | edit source]- Ҳеилброн, Жоҳн Л. (1970). "Аэпинус, Франз Улрич Тҳеодосиус". Диcтионарй оф Сcиэнтифиc Биограпҳй. 1. Неw Ёрк: Чарлес Сcрибнер'с Сонс. 66–68 б. ИСБН 0-684-10114-9.
- Эссай он тҳе Тҳеорй оф Элеcтриcитй анд Магнетисм бй Родериcк Wеир Ҳоме.
Ҳаволалар
[edit | edit source]- 1832-йилдаги Эдинбург энциклопедиясида электр энергиясига кириш