[go: nahoru, domu]
Jump to content

Калигула

From Vikipediya
Калигула

Калигула ҳукмронлиги даврида ишланган мармар бюсти. Ҳозирда Метрополитен санъат музейида сақланмоқда.
Рим императори
Салтанат 37-йил 16-март — 41-йил 24-январ
Ўтмишдоши Тиберий
Давомчиси Клавдий
Туғилиши Гаиус Жулиус Cаэсар[1]
милодий 12-йил 31-август
Антиум, Рим Италияси
Вафоти 24-январ 41-йил(41-01-24)
(28 ёшда)
Палатин, Рим
Дафн этилган жой Августлар мавзолейи
Турмуш ўртоғи
Сулола Юлий-Клавдий
Отаси Германиcус
Онаси Катта Агриппина

Гай Юлий Сезар Августус Германикус (12-йил 31-август — 41-йил 24-январ) — Калигула номи билан танилган учинчи Рим императори. 37-йилдан 41-йил ўлдирилишига қадар ҳукмронлик қилган. У Рим генерали Германик ва Августнинг набираси катта Агриппинанинг ўғли эди. Калигула Рим империясининг ҳукмрон оиласида туғилган. Мазкур оила шартли равишда Юлий-Клавдий сулоласи деб аталади.

У Гай Юлий Сезар шарафига номланган бўлса-да, Германиядаги юриш пайтида отасининг аскарларидан „Калигула“ („кичик калига“, ҳарбий этикнинг бир тури) лақабини олди. Германиcус 19-йилда Антиохияда вафот этганидан сўнг Агриппина олти фарзанди билан Римга қайтиб келди. У ерда Тиберий билан орасида жиддий можаро келиб чиқди. Ниҳоят, можаро Агриппина оиласининг йўқ қилинишига олиб келди. Калигула оиланинг тирик қолган ягона эркак аъзоси эди. 26-йилда Тиберий жамоатчилик орасидан Капри оролига кетди. Калигула 31-йилда оролда унга қўшилди. 37-йилда император ўлими расман эълон қилингач, Калигула император бўлди. Калигула ҳукмронлиги даври ҳақида бир нечта манбалар сақланиб қолган. Манбаларда у ҳукмронлигининг дастлабки олти ойида олижаноб ва мўтадил император сифатида тасвирланган. Ҳукмронлигининг олти ойидан сўнг манбаларда унинг шафқацизлиги, садизми, исрофгарчилиги ва жинсий бузуқлигига эътибор қаратилиб, ақлдан озган золим тиран сифатида тасвирланган.

Ушбу манбаларнинг ишончлилиги шубҳали бўлса-да, Калигула ўзининг қисқа ҳукмронлиги даврида императорнинг чекланмаган шахсий қудратини оширишга ҳаракат қилган. Бу йўлда принсипат ичидаги компенсация кучлари билан зиддиятга ҳам бориб қолган. У катта эътиборини учун улкан қурилиш лойиҳалари ва ҳашаматли турар-жойларга қаратди. Римда иккита сув ўтказгич: Ақуа Клавдия ва Анио Новус қурилишини бошлади. Унинг ҳукмронлиги даврида империя ярим мустамлака Мавританияни вилоят сифатида қўшиб олди. 41-йил бошларида Калигула претория гвардияси зобитлари, сенаторлар ва сарой аёнларининг фитнаси натижасида ўлдирилди. Бироқ фитначиларнинг имкониятдан фойдаланиб, Рим республикасини тиклашга уриниши барбод бўлди. Калигула ўлдирилган куни преторлар Калигуланинг амакиси Клавдийни император деб эълон қилишди. Калигуланинг ўлими Юлий Сезар сулоласининг эркак наслида расмий тугашини белгилаб берди. Аммо Юлий-Клавдий сулоласи унинг жияни Нерон вафотигача ҳукмронлик қилишда давом этди.

Ёшлиги

[edit | edit source]
Асосий мақола: Юлий-Клавдий шажараси
Чапда: Калигуланинг онаси Агриппинанинг мармар портрет
Ўнгда: Калигуланинг отаси Германиcуснинг мармар портрети

Гай Юлий Сезар милодий 12-йилнинг 31-августида Антиумда туғилган[2]. У Марк Антонийнинг невараси Германиcус ва унинг иккинчи амакиваччаси, Агриппа Марк Випсаний ва катта Жулианинг қизи Катта Агриппинанинг учинчи фарзанди эди[2]. Шунингдек, у Германиcуснинг укаси ва бўлажак император Клавдийнинг жияни эди[3]. Гайнинг иккита акаси Нерон ва Друсус[2] ва учта опаси: Агриппина Кичик, Юлия Друсилла ва Юлия Ливиллалар бор эди[2][4]. Икки уч ёшларида Гай отаси Германиcус билан Германия шимолидаги юришларда қатнашди[5]. У миниатюрада аскар кийимида, жумладан, ҳарбий этиклар (калигаэ) ва зирҳ кийган ҳолда тасвирланган[5]. Аскарлар унга Калигула („кичик [аскар] этик“) деган лақаб қўйишди[6]. Манбаларга кўра, Гай ушбу лақабни ёқтирмаган[7].

Германиcус милодий 19-йилда Сурия вилоятининг Антиохия шаҳрида 33 ёшида вафот этди. Суэтониуснинг таъкидлашича, Германиcусни Тиберийнинг агенти заҳарлаган. Тиберий Германиcусни сиёсий рақиб сифатида кўрган[8]. Отасининг ўлимидан сўнг Калигула Тиберий билан муносабатлари ёмонлашишига қадар онаси Агрипинна билан бирга яшади[9]. Тиберий Агриппинанинг бўлажак эри ўзига рақиб бўлишидан қўрқиб, Агриппинага бошқа турмуш қуришга рухсат бермади[10]. Агриппина ва Калигуланинг укаси Нерон 29-йилда ватанга хиёнатда айбланиб, сургун қилинган[11][12]. Ўсмир Калигула ўзининг катта бувиси (Тиберийнинг онаси) Ливиа қарамоғига юборилди[9]. Ливиянинг ўлимидан кейин у бувиси Антониа Минор қарамоғига юборилди[9]. 30-йилда Калигуланинг укаси Друсус хиёнатда айбланиб қамоққа ташланган, яна бир укаси Нерон эса сургунда очлик туфайли ёки ўз жонига қасд қилиш туфайли вафот этган[12][13]. Суэтониуснинг ёзишича, онаси ва акалари сургун қилингандан сўнг Калигула ва унинг опа-сингиллари ҳарбийларнинг қатъий назорати остидаги Тиберий асирларига айланишган эдилар[14]. 31-йилда Калигула Каприда Тиберийнинг шахсий қарамоғига топширилди ва у ерда олти йил яшади[9]. Кўпчиликни ҳайратда қолдирган ҳолда Тиберий Калигулани сақлаб қолди[15]. Рим тарихчилари Калигулани хавф-хатарни яхши англаган ва Тиберийга нисбатан норозилигини яширган ажойиб табиий актёр сифатида тасвирлашган[9][16]. Бир тарихчи Калигула ҳақида шундай деган: „Ҳеч қачон ундан яхши хизматкор ёки ундан ёмон хўжайин бўлмаган!“[9][16].

Калигула онаси ва укаси учун қасос олиш мақсадида Тиберийни ханжар билан ўлдиришни режалаштиргани даъво қилинади. Аммо қуролни Тиберийнинг ётоқхонасига олиб келиб, у императорни ўлдирмаган, балки ханжарни ерга ташлаган. Тахминларга кўра, Тиберий суиқасд режалари ҳақида билган. Лекин ҳеч қачон бунга чора кўришга жур’ат эта олмаган[17]. Суэтониуснинг таъкидлашича, Калигула шу вақтлардаёқ шафқациз ва ёвуз бўлган. Тиберий Калигулани Каприга олиб келганида, унинг мақсади Калигуланинг яшашига имкон бериш эди. Бироқ у ўзи ва барча одамларни ҳалокатга учратганини, Рим халқи ва дунё учун пҳаэтҳон илонни тарбиялаётганини билмас эди."[18]. 33-йилда Тиберий Калигулага фахрий қуаэсторлик унвонини берди. У император бўлгунга қадар бу лавозимни сақлаб қолди[19]. Бу орада Калигуланинг онаси ҳам, укаси Друсус ҳам қамоқда вафот этишди[20][21]. Калигула 33-йилда Жуниа Клаудилла билан турмуш қурган. Аммо у кейинги йили туғиш пайтида вафот этган[17]. Калигула вақтини муҳим иттифоқчи бўлган Претория префекти Наэвиус Суториус Макро билан дўстлашишга сарфлади[17]. Макро Тиберийга Калигула ҳақида яхши гапириб, императорнинг Калигулага нисбатан шубҳаларини бостиришга ҳаракат қилди[22]. 35-йилда Калигула Тибериус Гемеллус билан бирга Тиберийнинг мулкига қўш меросхўр этиб тайинланди[23].

Императорлик

[edit | edit source]

Илк ҳукмронлик йиллари

[edit | edit source]
Калигула онаси ва акасининг хокларини ота-боболари қабрига қўймоқда. Муаллиф: Эустаче Ле Суэур, 1647

Тиберий милодий 37-йил 16-мартда вафот этгач, унинг мулки ҳамда принсипат унвонлари Калигула ва Тиберийнинг набираси Гемеллусга қолдирилди. Улар биргаликда меросхўр бўлишлари керак эди. Бу вақтда Тиберий 77 ёшда ва ўлим тўшагида бўлса ҳам, баъзи қадимги тарихчилар уни ўлдирилган деб тахмин қилишади[17][24]. Тацитнинг ёзишича, Макро Калигуланинг ҳукмрон бўлишини тезлаштириш мақсадида Тиберийни ёстиқ билан ўлдирган ва бу Рим халқини хурсанд қилган[24]. Суэтониус эса қотилликни Калигула амалга оширган бўлиши мумкин, деб ёзади[17]. Ушбу маълумотлар бошқа қадимги тарихчилар томонидан қайд этилмаган. Тиберий ҳукмронлиги даврида яшаган оқсоқол Сенека ва Филон, шунингдек, Иосиф Тиберий табиий ўлим натижасида ўлганини қайд этган[25]. Макро томонидан қўллаб-қувватланган Калигула Тиберийнинг Гемеллусга нисбатан васиятини Гемеллус ақлдан озганлиги сабабли бекор қилди. Аммо у Тиберийнинг истакларини амалга оширди[26]. 18-мартда Сенат Калигулани император деб эълон қилди[27]. У принсипат ваколатларини қабул қилди. 28-март куни Римда бошқа тахаллуслар қатори уни „бизнинг чақалоғимиз“ ва „юлдузимиз“ деб олқишлаган оломон қаршисига чиқди[27][28].

Калигула „бутун дунёда, қуёш чиқишидан то ботишигача“ ҳаммани ҳайратда қолдирган биринчи император сифатида тасвирланган[29]. Калигула кўпчиликка машҳур Германикнинг севимли ўғли бўлгани[28] ва Тиберий бўлмагани учун ҳам севилган[30]. Суэтониуснинг сўзларига кўра, янги ҳукмронлик бошланишини нишонлаш учун уч ойлик оммавий хурсандчилик вақтида 160 000 дан ортиқ ҳайвонлар қурбон қилинган[31][32]. Филон Калигула ҳукмронлигининг дастлабки етти ойини бутунлай бахтли давр деб таърифлаган[33]. Калигуланинг дастлабки ҳаракатларининг кўплари сиёсий характерга эга бўлса-да, руҳий жиҳатдан сахий эди[26]. Қўллаб-қувватлашлари учун ҳарбийларга, жумладан, претория гвардиясига, шаҳар қўшинларига ва Италиядан ташқаридаги армияга бонуслар берди[26]. Тиберийнинг хиёнатлар ҳақидаги ҳужжатларини йўқ қилди. Ватанга хиёнат бўйича суд жараёнлари ўтмишда қолганини эълон қилди. Сургунга юборилганларни оқлади[34]. Император солиқ тизимидан зарар кўрганларга ёрдам берди. Баъзи жинсий девиантларни қувиб чиқарди. Омма учун дабдабали томошалар, шу жумладан гладиатор ўйинларини жорий этди[35][36]. Калигула онаси ва акаларининг суякларини йиғдириб, олиб келди ва қолдиқларни Августлар хилхонасига қўйди[37].

37-йил октябрда Калигула оғир касал бўлиб қолди ёки эҳтимол заҳарланди. Тез орада касалликдан тузалиб кетди, лекин кўпчилик касаллик ёш императорни шайтонга айлантирганига ишонишди. Тузалгач ўзига яқин бўлган ёки жиддий таҳдид деб билган кишиларни ўлдиришни ёки сургун қилишни бошлади. Эҳтимол, Калигуланинг касаллиги ўлимини ва бошқаларнинг ўрнига кўтарилиш истагини намоён қилган бўлиши мумкин[38]. У амакиваччаси ва асраб олинган ўғли Тиберий Гемеллусни қатл қилди. Бу иши Калигула ва Гемеллуснинг бувиси Антониа Минорни ғазаблантирди. Суэтониус маълумотларида Калигула аёлни заҳарлаганига ишора қилса-да, Антониа ўз жонига қасд қилгани айтилади. Калигула ўз қайнотаси Марк Жуниус Силанус ва қайноғаси Марк Лепидусни ҳам қатл қилган. Калигула амакиси Клавдийни фақатгина эрмак сифатида сақлашни хоҳлагани учун тирик қолдирилди. Севимли синглиси Жулиа Друсилла 38-йилда иситмадан вафот этди. Қолган икки синглиси Ливилла ва Кичик Агриппина сургун қилинди. У Агриппанинг набираси бўлишдан нафратланган. Онаси Август ва қизи Катта Юлия ўртасидаги ишқий муносабатлар натижасида ҳомиладор бўлган деган ёлғонни такрорлаб, Августга туҳмат қилган[39].

Ижтимоий ислоҳот ва иқтисодий инқироз

[edit | edit source]
Милодий 38-йилда Калигула томонидан солиқнинг бекор қилинишини нишонлаш мақсадида чиқарилган квадрантлар.[40] Танганинг олд томонида халқнинг солиқ юкидан озод бўлишини англатувчи Пилеуснинг сурати бор. Сарлавҳа: C. CАЭСАР ДИВИ АВГ. ПРОН[ЭПОС] (набираси) АВГ. / ПОН. М., ТР. П. ИИИ, П. П., CОС. ДЕС. РCC. (эҳтимол, Рес Cивиум Cонсерватаэ, яъни фуқароларнинг манфаатлари сақланиб қолган)

38-йилда Калигула ўз эътиборини сиёсий ва давлат ислоҳотларига қаратди. Тиберий ҳукмронлиги даврида оммага эълон қилинмаган давлат маблағлари ҳисобларини нашр этди. Ёнғинларда мол-мулкини йўқотганларга ёрдам берди, баъзи солиқларни бекор қилди ва гимнастика тадбирларида жамоатчиликка мукофотлар берди. Отлиқ ва сенаторлик орденларига янги аъзолар учун рухсат берди[41]. Калигуланинг энг муҳим ислоҳоти сайлов амалиётини тиклагани бўлди[42]. Кассиус Дионинг сўзларига кўра, бу хатти-ҳаракат „оломонни қувонтирса-да, ақлли одамларни ранжитди. Агар идоралар яна кўпчилик қўлига ўца… кўп фалокатларга олиб келиши ҳақида ўйлай бошлашди“[43]. Ўша йили Калигула одамларни судсиз қатл қилгани ва Претория префекти Макрони ўз жонига қасд қилишга мажбурлагани учун танқид қилинди. Макро катта эҳтимол билан Калигула иситмадан ўлиши мумкин бўлган ҳолда Гемеллус билан иттифоқ тузишга уриниши туфайли император эътиборидан четда қолган эди[44].

Кассиус Дионинг сўзларига кўра, 39-йилда молиявий инқироз юзага келган[44]. Суэтониус бу инқирознинг бошланишини 38 йил деган[45]. Калигуланинг қўллаб-қувватлаш, сахийлик ва исрофгарчилик учун қилган харажатлари мамлакат хазинасини тугатди. Қадимги тарихчиларнинг таъкидлашича, Калигула одамлардан мулкларини тортиб олиш учун ёлғон айбловлар қўйиш, жаримага тортиш ва ҳатто ўлдиришни бошлаган[46]. Тарихчилар Калигуланинг яна бир қатор умидсиз чораларини ҳам тасвирлашган. Пул тўплаш учун Калигула халқдан давлатга қарз беришни сўради[47]. Ҳуқуқий даъволар, тўйлар ва фоҳишаликдан ҳам солиқ ундирган[48]. Калигула шоуларда гладиаторларнинг ҳаётини ким ошди савдосига қўйишни ҳам бошлаган[46][49]. Тиберийга бойликларни қолдириш ҳақидаги васиятномалар Калигулагага қолдириш учун қайта талқин қилинди[50]. Талончилик йўли билан мулкка эга бўлган юзбошилар ўлжаларни давлатга топширишга мажбур бўлдилар[50]. Магистрал йўлларнинг амалдаги ва собиқ комиссарлари малакасизлик ва ўзлаштиришда айбланиб, пулларни қайтаришга мажбурланган[50].

Суэтониуснинг ёзишича, Калигула ҳукмронлигининг биринчи йилида Тиберий тўплаган 2,7 миллиард сестерсий маблағни исроф қилган[45]. Жияни Нерон Гай Тиберий қолдириб кетган улкан бойликни қисқа вақт ичида сарфлаб юборганига ҳам ҳавас қилди, ҳам қойил қолди[51]. Бироқ, баъзи тарихчилар Суэтониус ва Дио келтирган сестерсийлар миқдорининг кўплигига шубҳа билан қарашган. Уилкинсоннинг сўзларига кўра, Калигула ўз ҳукмронлиги танга зарб қилиш учун қимматбаҳо металлардан фойдаланганлиги хазина ҳеч қачон банкрот бўлмаганидан далолат беради[52]. Бироқ, у „императорнинг шахсий бойлиги ва давлат бошлиғи сифатидаги даромади ўртасидаги бўлиниш“ камайганлиги сабабли, „тортиқ қилинган бойлик“ фақат хазина ҳисобидан бўлганлигини аниқлаш қийинлигини таъкидлаган[52]. Бундан ташқари, Алстон Калигуланинг вориси Клавдий 41-йилда императорлик гвардиясининг ҳар бир аъзосига 15000 сестерсий ҳадя қилилиги ҳақида маълумот берган[24]. Бу эса Рим хазинаси тўловга қодир эканлигини кўрсатади[53]. Жуда қисқа муддатли очарчилик юз берди. Эҳтимол бунга молиявий инқироз сабаб бўлган, аммо Суэтониуснинг таъкидлашича, бу ҳолат Калигуланинг жамоат мулкларини тортиб олиши натижасида юзага келган[46]. Сенеканинг сўзларига кўра, Калигула донни қайиқда эмас понтон кўприги орқали ташишни жорий этгани сабабли дон импорти тўхтатилган[54].

Қурилиш ва сенаторлик низоси

[edit | edit source]
Асосий мақола: Калигуланинг улкан кемаси
Ватикан обелиски биринчи марта Мисрдан Римга Калигула томонидан олиб келинган. Бу Калигула қурган катта пойга йўлининг марказий қисми эди

Молиявий қийинчиликларга қарамай, Калигула ҳукмронлиги даврида бир қатор қурилиш лойиҳаларини бошлади. Уларнинг баъзилари жамоат манфаати учун, бошқалари эса ўзи учун эди. Иосиф Калигуланинг Рҳегиум ва Сицилия портларини яхшилаши, Мисрдан дон импортини оширишга имкон берганини энг катта ҳиссаси сифатида тасвирлаган[55]. Бу яхшиланишлар очарчиликка қарши тадбирлар бўлиши мумкин[56]. Калигула Август ибодатхонаси, Помпей театри ва Саэпта ёнида амфитеатр қурди[57]. Калигула император саройини ҳам кенгайтирди[58]. Кейинчалик Ақуа Cлаудиа ва Анио Новус сув ўтказгичлари қурилишини бошлади. Плиний Элдер уларни муҳандислик мўжизаси деб ҳисоблаган[59]. Кейин Калигула Гай ва Нерон сирки деб номланувчи катта автодром қурди. Унинг ўртасига денгиз орқали олиб келинган Миср обелиски (ҳозирда Ватикан обелиски деб номаланади) жойлаштирилган эди[60].

Калигула Сиракузада шаҳар деворлари ва худолар ибодатхоналарини таъмирлади[57]. Янги йўллар қурди ва йўлларни яхши ҳолатда ушлаб туриш учун таъмирлади[61]. Калигула Самосдаги Поликрат саройини қайта қуришни, Эфесдаги Дидимий Аполлон ибодатхонаси қурилишини тугатишни ва Алп тоғларида шаҳар қуришни режалаштирган эди[57]. Шунингдек, Юнонистондаги Коринф бўйни орқали канал қазишни режалаштирган ва иш жараёнини текшириш учун бош юзбошини юборган[57]. 39-йилда Калигула Баиаэ портидан қўшни Путеоли портига қадар икки милдан кўпроқ масофага чўзилган кемалардан понтон сифатида фойдаланган ҳолда вақтинча сузувчи кўприк қуришни буюриб, ажойиб стунни амалга оширди[62][63]. Айтишларича, кўприк Форс қироли Ксеркснинг Геллеспонтни кесиб ўтган понтон кўприги билан рақобатлашиши мумкин эди[63]. Сузишни билмайдиган Калигула[64] кўприкдан Македониялик Искандарнинг кўкрак нишонини таққан ўзининг севимли оти Инcитатусга миниб ўтди[63]. Тиберийнинг маълумотига кўра, Калигуланинг бу ҳаракати фолбин Мендеслик Трасиллнинг Калигуланинг „Баяэ кўрфази бўйлаб от миниб ўтиши каби император бўлиш имконияти йўқ“ деган башоратига зид эди[63].

Калигула ўзи учун иккита катта кема ясатган (улар 1930-йилда Неми кўли тубидан топилган). Кемалар қадимги дунёнинг энг катта кемаларидан эди. Кичикроқ кема маъбуда Дианага бағишлаб яратилган. Каттароқ кема моҳиятан мармар поллар ва водопровод тизими билан жиҳозланган сузувчи сарой эди[65]. Кемалар 1944-йилда Иккинчи жаҳон уруши давридаги ҳужумдан кейин ёниб кетган. Уларнинг корпусларидан деярли ҳеч нарса қолмаган, аммо кўплаб археологик хазиналар Неми кўлидаги музейда ва Римдаги Назионале Романо музейида (Палаззо Массимо) сақланиб қолган[66]. 39-йилда Калигула ва Рим Сенати ўртасидаги муносабатлар ёмонлашди[67]. Келишмовчилик мавзуси номаълум. Бироқ, бир қатор омиллар жанжални кучайтирган. Сенат 26-йилда Тиберийнинг Каприга кетиши ва Калигуланинг ҳокимиятга келишига қадар даврда императорсиз ҳукмронлик қилишга одатланган эди[68]. Бундан ташқари, Тиберийнинг ватанга хиёнат бўйича судлари Асиниус Галлус каби бир қатор Жулианпараст сенаторларни йўқ қилди[68]. Калигула Тиберийнинг ватанга хиёнат бўйича суд ишлари ёзувларини кўриб чиқиб, суд жараёнларидаги ҳаракатларга асосланган ҳолда кўплаб сенаторлар ишончли эмас деган қарорга келди[67]. Калигула янгидан тергов ва суд жараёнлари ўтказишни буюрди[67]. Консулни алмаштирди ва бир нечта сенаторларни ўлимга ҳукм қилди[69]. Суэтониуснинг хабар беришича, бошқа сенаторлар Калигула билан ҳисоблашишга мажбур бўлишган[69]. Сенатдаги можаролардан кўп ўтмай, Калигула бир қатор қўшимча фитналарга дуч келди[70]. 39-йил охирида қайноғаси иштирокидаги фитна тўхтатилди[70]. Кўп ўтмай, Германия губернатори Гней Корнелиус Лентулус Гаэтуликус фитнага алоқадорликда айбланиб қатл этилди[70].

Ғарбга экспансия

[edit | edit source]
Гай Калигула ҳукмронлиги давридаги Рим империяси ва қўшни давлатлар харитаси (милодий 37—41-йиллар)
  Италия ва Рим вилоятлари
  Мустақил мамлакатлар
  Қарам давлатлар (Рим қўғирчоқлари)
  Калигула эгаллаб олган Мавтритания ҳудудлари
  Собиқ Рим вилоятлари Фракия ва Коммагена. Калигула даврида қўғирчоқ давлатларга айлантирилган

40-йилда Калигула Рим империяси чегараларини Мавританиялик Птолемей томонидан бошқариладиган Римнинг қўғирчоқ шоҳлиги бўлган Мавританияга қадар кенгайтирди[2]. Калигула Птолемейни Римга таклиф қилди ва тўсатдан қатл қилди[71]. Мавритания Калигула томонидан қўшиб олинди. Кейинчалик Малуа дарёси билан ажратилган Мавритания Тингитана ва Мавритания Cаэсариэнсис номли икки провинсияга бўлинган[72]. Плинийнинг таъкидлашича, бўлиниш Калигуланинг режаси эди. Дионинг таъкидлашича, 42-йилда бўлган қўзғолонни Гай Суэтониус Паулинус ва Гней Ҳосидиус Гета бостирган ва бўлиниш шундан кейин содир бўлган[73]. Бу чалкашлик Калигула вилоятни бўлишга қарор қилганлигини англатиши мумкин, аммо қўзғолон бўлинишни бевосита амалга оширган омил бўлган[74]. Икки вилоятнинг биринчи машҳур губернатори Маркус Фадиус Cелер Флавианус бўлиб, у 44-йилгача ишлаган[74].

39-44-йиллардаги Маврития воқеалари тафсилотлари аниқ эмас. Кассиус Дио Калигуланинг Мавританияни қўшиб олиши тўғрисида бутун боб ёзган, аммо ушбу материал йўқолиб кетган[75]. Афтидан, Калигуланинг ҳаракати қатъий шахсий сиёсий мотивга эга эди. Ушбу мотив эса амакиваччаси Птолемейдан қўрқув ва ҳасад бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам чегараларни кенгайтириш кескин ҳарбий ёки иқтисодий эҳтиёжлардан келиб чиқмаган бўлиши мумкин[76]. Бироқ, Таcфаринас қўзғолони Африка Проконсуларийсининг ғарбий томонига қанчалик таъсир қилганлигини ва Мавритания қироллари провинсияни ҳимоя қила олмаслигини кўрсатди. Шунинг учун Калигуланинг ҳаракати келажакдаги потенциал таҳдидларга оқилона жавоб бўлиши мумкин эди[74].

Калигула, шунингдек, чегараларни Британияга қадар кенгайтириш учун жиддий ҳаракат қилди[2]. Британнияга нисбатан шимолий кампания амалга оширилиб, тўхтатилди[75]. Ушбу юриш ғалаба нишонаси сифатида галлар герман қабилалари каби кийинитирилгани ва „денгиз ўлжаси“ бўлиши учун Рим қўшинларига чиғаноқлар йиғиш буюрилганлиги туфайли қадимги тарихчилар томонидан масхара қилинади[77]. Бир нечта асосий манбалар аниқ нима содир бўлганлиги ҳақида тугал маълумот бермаган. Замонавий тарихчилар мазкур ҳаракатларни тушунтиришга ҳаракат қилиб, кўплаб назарияларни илгари суришган. Ла-Манш бўйлаб саёҳат шунчаки машғулот ва скаутлик миссияси бўлиши ҳам мумкин эди[78]. Олдиларига қўйилган вазифа Британия раҳбари Админиуснинг таслим бўлишини таъминлаш бўлиши мумкин эди[79]. „Денгиз чиғаноқлари“ ёки лотинча кончаэ, аёл жинсий аъзолари (эҳтимол, қўшинлар фоҳишахоналарга ташриф буюришган) ёки қайиқлар (эҳтимол улар бир нечта кичик Британия қайиқларини қўлга киритган) каби бошқа ўлжалар ҳақидаги маълумотлар метафора бўлиши мумкин[80]. Британияни забт этишга кейинчалик Калигуланинг вориси Клавдий даврида эришилди.

Илоҳийлик даъволари

[edit | edit source]
Калигула ва Рома Cамео Рим тимсоли Калигула ва Рома сифатида тасвирланган

Бир неча қўғирчоқ қироллар Римга Калигулага ҳурмат кўрсатиш учун келганларида, уларнинг насл-насаби ҳақида суриштиради ва гўёки Гомернинг қуйидаги сўзларини айтган[81]: „Мамлакатда бир хўжайин, бир подшоҳ бўлсин“[58]. 40-йилда Калигула сиёсий ролига динни киритган жуда зиддиятли сиёсатни амалга ошира бошлади. Калигула жамоатчиликка Геркулес, Меркурий, Венера ва Аполлон каби турли худолар ва ярим худолар каби кийинган ҳолда кўриниш бера бошлади[82]. Хабар қилинишича, сиёсатчилар билан учрашганда ўзини худо деб атаган ва жамоат ҳужжатларида вақти-вақти билан „Юпитер“ деб ҳам тилга олинган[83][84]. Осиё провинсиясидаги Милетда Калигулага сиғиниш учун муқаддас жой ажратилган, Римда эса унга сиғиниш учун иккита ибодатхона қурилган[84]. Форумдаги Кастор ва Поллух ибодатхонаси тўғридан-тўғри Палатиндаги император қароргоҳи билан боғланган ва Калигулага бағишланган[84][85].

Калигула вақти-вақти билан жамоатчилик орасида пайдо бўлиб, ўзини худо сифатида кўрсатарди. Калигула Рим бўйлаб жойлашган турли хил худолар ҳайкалларининг бошларини олдириб ташлади ва уларнинг ўрнига ўзиникини қўйди[86]. Айтишларича, ўзига Неос Ҳелиос, яъни „Янги Қуёш“ сифатида сажда қилишларини хоҳлаган. Дарҳақиқат, у Миср тангаларида қуёш худоси сифатида тасвирланган[87]. Калигуланинг диний сиёсати ўзидан олдинги ҳукмдорларникидан узоқлашди. Кассиус Дионинг сўзларига кўра, шарқда тирик императорларга, Римда эса ўлик императорларга илоҳий сифатида сиғиниш мумкин эди[88]. Вақти-вақти билан Аугусртус оммани ўз руҳига сиғинишга мажбурлаган. Бироқ, Дионинг таъкидлашича, мазкур ҳаракат одатда императорлар халқ олдида чиқиш қилишдан уялганлиги сабабли қилинган[88]. Калигула янада олдинга қадам ташлади ва Римдагиларни, шу жумладан сенаторларни ҳам ўзига тирик худо сифатида сиғинишларини буюрди[89].

Шарқ сиёсати

[edit | edit source]

Калигула ўз ҳукмронлиги даврида шарқий ҳудудларда бир нечта тартибсизликлар ва фитналарни бостириши керак бўлди. 37-йилда Калигула император бўлганидан кейин Батанейя ва Трахонит ҳудудларининг губернатори бўлган яхши дўсти Ҳерод Агриппа бу ишларда унга ёрдам берди[90]. Шарқдаги кескинликнинг сабаби юнон маданияти, Рим ҳуқуқи ва империядаги яҳудийларнинг ҳуқуқлари масалаларини ўз ичига олган ҳолда мураккаб эди. Калигула Миср префекти Аулус Авилиус Флакка ишонмади. Флак Тиберийга содиқ бўлган, Калигуланинг онасига қарши тил бириктирган ва Миср сепаратистлари билан алоқада бўлган[91]. 38-йилда Калигула Агриппани Александрияга Флакни текшириш учун юборди[92]. Филоннинг сўзларига кўра, бу ташриф Агриппани яҳудийлар ҳукмдори деб билган юнон аҳолиси томонидан масхара қилинган[93]. Натижада шаҳарда тартибсизликлар бошланган[94]. Калигула бунга жавобан Флакни лавозимидан олиб ташлади ва уни қатл қилди[95].

39-йилда Агриппа амакиси, Галилея ва Перея тетрахи Ҳерод Антипасни Парфия ёрдамида Рим ҳукмронлигига қарши қўзғолон кўтаришни режалаштирганликда айблади. Ҳирод Антипас айбини тан олди. Калигула уни сургун қилди. Агриппа ўз ҳудудлари билан тақдирланди[96]. 40-йилда Искандарияда яҳудийлар ва юнонлар ўртасида яна ғалаёнлар бошланди[97]. Яҳудийлар императорни ҳурмат қилмасликда айбланган[97]. Жамния шаҳрида низолар юз берди[98]. Яҳудийлар лойдан қурбонгоҳ ўрнатилишидан норози бўлиб, уни вайрон қилишди[98]. Бунга жавобан Калигула Қуддусдаги яҳудийлар ибодатхонасида ўз ҳайкалини ўрнатишни буюрди[99]. Бу яҳудий монотеизмига зид бўлган талаб эди[100]. Шу нуқтаи назардан, Фило Калигула „яҳудийларга жуда шубҳа билан қараган, гўё улар ўзига қарама-қарши бўлган истакларни қадрлайдиган ягона одамлардир“ деб ёзган[100].

Сурия губернатори Публиус Петрониус агар берилган буйруқ бажарилса, фуқаролар уруши бошланиб кетишидан қўрқиб, уни амалга оширишни деярли бир йилга кечиктирди[101]. Агриппа ниҳоят Калигулани буйруқни ўзгартиришга кўндирди[97]. Бироқ, Калигула ўз ҳайкалини Қуддус ибодатхонасида ўрнатиш бўйича иккинчи марта буйруқ берди. Бунинг учун Римда зарҳал мисдан Калигуланинг улкан ўлчамдаги яна бир ҳайкали ясалган. Бироқ, Иосифнинг сўзларига кўра, ҳайкални олиб кетаётган кема йўлдалигида, Петрониусга Калигуланинг ўлими ҳақидаги хабар етиб боради. Шу билан мазкур ҳайкал ўрнатилмай қолиб кетди[102].

Можаролар

[edit | edit source]
Калигула тасвирланган Рим сестертийси, Милодий 38-йил. Орқа томонда Калигуланинг учта опаси — Агриппина, Друсилла ва Жулиа Ливилла кўрсатилган. Миш-мишларга кўра, Калигула қариндош-уруғлари билан алоқада бўлган. Сарлавҳа: C. CАЭСАР АВГ. ГЕРМАНИCУС ПОН. М. ТР. ПОТ / АГРИППИНА ДРВСИЛЛА ИВЛИА С. C.

Калигуланинг замондошлари Искандариялик Фило ва Кичик Сенека Калигулани ўзига бино қўйган ва жаҳлдор, ўта инжиқ, ҳаддан ташқари кўп пул сарфловчи ва жинсий алоқада муккасидан кетиб, ақлдан озган император сифатида тасвирлашган[103]. Калигула бошқа эркакларнинг хотинлари билан бўлиб, мақтанганликда[104], шунчаки ўйин-кулги учун одам ўлдирганликда[105], қасддан пул исроф қилганликда, очликни келтириб чиқарганликда[54] ва ўзига сиғинишлари учун Қуддус ибодатхонасида ўз ҳайкалини қўйишни истаганликда айбланади[99]. Бир марта, ўзи раислик қилаётган ўйинларда, соқчиларига танаффус вақтида томошабинларнинг катта қисмини аренага ташлашни буюрган. Чунки бу вақтда аренада маҳбусларни йиртқич ҳайвонлар еб қўйган ва Калигула бундан зериккан эди[106][107].

Юқоридаги маълумотларни тасдиқлаган Суэтониус ва Кассиус Дионинг асарларида Калигуланинг жиннилиги ҳақидаги қўшимча маълумотлар мавжуд. Улар Калигулани опалари Агриппина Кичик, Друсилла ва Ливилла билан инсест муносабатлар қилганликда айблаб, ўзи ҳам бошқа эркаклар билан жинсий алоқа қилганини айтишган[108]. Бундан ташқари, улар Калигуланинг турли эркаклар, шу жумладан қайниси Маркус Лепидус билан бўлган муносабатларини ҳам эслатиб ўтишган[109][110]. Уларнинг таъкидлашича, Калигула мантиқсиз ҳарбий машғулотлар учун қўшин юборган[75][111], саройни фоҳишахонага айлантирган[47] ва энг машҳури, ўз оти, Инcитатусни консул қилишни режалаштирган ёки шуни ваъда қилган[112][113]. Отга хизмат қилиш учун руҳонийни тайинлаган[84]. Мазкур маълумотларнинг ҳақиқат эканлиги баҳсли масала. Рим сиёсий маданиятида жиннилик ва жинсий бузуқлик кўпинча ҳукумат камбағаллашиши натижасида вужудга келган[114].

Суиқасд ва оқибатлар

[edit | edit source]
Лаззаро Балдининг Тҳе Ассассинатион оф тҳе Эмперор Cалигула (ўзбекча: Император Калигуланинг ўлдирилиши номли асари

Калигуланинг император сифатидаги сиёсати Сенат, зодагонлар ва отлиқлар тартибига нисбатан аёвсиз бўлган[115]. Иосифнинг сўзларига кўра, бу ҳаракатлар Калигулага қарши бир нечта муваффақияциз фитналарга сабаб бўлган[116]. Охир-оқибат, Кассий Черея бошчилигидаги претория гвардияси зобитлари императорни ўлдиришга муваффақ бўлишган[117]. Фитна уч киши томонидан режалаштирилгани ҳақида маълумот берилган. Сенат, армия ва отлиқ ордени аъзоларининг кўплари фитнадан хабардор бўлган ҳамда унда иштирок этгани айтилади[118]. Вазият 40-йилда Калигула Сенатга Римни доимий равишда тарк этиш ва Мисрдаги Искандарияга кўчиб ўтишни режалаштираётганини эълон қилиб, у ерда тирик худо сифатида сиғинишларига умид қила бошлаганда янада кескинлашди. Шу тариқа Рим императори ва сиёсий қудратни йўқотиш эҳтимоли кўпчилик учун сўнгги томчи бўлди. Бундай ҳаракат Сенатни ҳам, Праэтория гвардиясини ҳам Калигуланинг қатағон ва бузуқлигини тўхтатишига имкон қолдирмас эди. Буни ҳисобга олган Череа бошқа фитначиларни, жумладан Марк Винисиус ва Луcиус Анниус Виниcианусларни фитнани тезда амалга оширишга кўндиради[манба керак].

Иосифнинг сўзларига кўра, Чаэреа суиқасд учун сиёсий сабабларга ҳам эга эди[119]. Суэтониус Калигуланинг Чаэреани камситувчи исмлар билан чақириш ҳолатини кўрган[120]. Калигула Чаэреани заиф овози ва солиқ йиғишдаги қатъияцизлиги туфайли аёл деб ҳисоблаган[121]. Калигула „Приапус“ ва „Венера“ каби исмлар билан масхара қилган[122]. 41-йил 24-январда[124] Кассиус Чаэреа ва бошқа қўриқчилар сарой остида ёш йигитлардан иборат актёрлик труппаси Илоҳий Август учун бир қатор ўйинлар ва драмалар намойиш этаётган вақтда Калигулага ҳужум қилишди[125]. Воқеалар ривожи бир манбадан бошқа манбага бир оз фарқ қилса-да, улардан Чаэреа аввал Калигулани пичоқлаган, кейин эса бир қатор фитначилар деган хулоса қилиш мумкин[126]. Суэтониуснинг ёзишича, Калигуланинг ўлими Юлий Сезарникига ўхшарди. Унинг таъкидлашича, катта Гай Юлий Сезар (Юлий Цезар) ҳам, кичик Гай Юлий Сезар (Калигула) ҳам Кассий исмли шахс (Кассиус Лонгинус ва Кассиус Чаэреа) бошчилигидаги фитначилар томонидан 30 марта пичоқланган[127]. Калигулага содиқ герман гвардияси етиб келганида, император аллақачон ўлган эди. Герман гвардияси бир нечта қотил ва фитначиларни, шунингдек, баъзи бегуноҳ сенаторлар ва томошабинларни ҳам ўлдирди[128]. Ярадор бўлган фитначиларни шифокор Арcён даволаган.

Ушбу воқеа содир бўлган Палатин тепалигидаги император саройлари остидаги криптопортикус (ер ости йўлаги) 2008-йилда археологлар томонидан топилган[129]. Сенат Калигуланинг ўлимидан республикани тиклаш имконияти сифатида фойдаланишга ҳаракат қилди[130]. Чаэреа ҳарбийларни Сенатни қўллаб-қувватлашга кўндиришга уринди[131]. Ҳарбийлар эса император монархияси ғоясига содиқ қолишди[131]. Императорнинг доимий қўллаб-қувватланишидан ноқулай ҳолатда қолган қотиллар Калигуланинг рафиқаси Кесонияни қидириб топиб, ўлдирдилар. Уларнинг кичкина қизи Юлия Друсиллани бошини деворга уриб ўлдирдилар[132]. Улар Калигуланинг амакиси Клавдийга яқинлаша олмадилар. Аскар Гратус Клавдийни сарой пардаси орқасида яширинган ҳолда топгач, уни императорлик гвардиясининг хайрихоҳ гуруҳи[133] шаҳардан яқин атрофдаги лагерга олиб кетишди[134]. Клавдий император бўлгач, императорлик гвардиясининг ёрдамига таянди. Клавдий фитнада иштирок этган бир нечта кичик офицерларни, шу жумладан Чаэреани қатл қилгач, умумий амнистия эълон қилди[135]. Суэтониуснинг сўзларига кўра, Калигуланинг жасади сингиллари ёқиб юборгунга қадар майсазор остида қолдирилган. Калигула Август хилхонасида дафн этилган. 410-йилда Римнинг талон-торож қилиниши пайтида қабрдаги куллар сочилиб кетган.

Мероси

[edit | edit source]

Тарихшунослик

[edit | edit source]
Калигуланинг Уйғониш даврида яратилган тахминий тасвири

Калигула ҳукмронлиги ҳақида фактлар ва тарихий маълумотларнинг кўпчилиги йўқолиб кетган. Калигула билан замондош бўлган фақат икки шахс — Фило ва Сенеканинг асарларигина сақланиб қолган. Филонинг Он тҳе Эмбассй то Гаиус анд Флаccус (ўзбекча: Гай ва Флакка элчилигида асарида Калигула ҳукмронлигининг дастлабки йиллари ҳақида баъзи тафсилотлар берилган. Мазкур асар асосан муаллиф ҳамдард бўлган Яҳудия ва Мисрдаги яҳудий аҳолиси билан боғлиқ воқеаларга бағишланган. Сенеканинг турли асарларида Калигуланинг шахсияти ҳақида тарқоқ маълумотлар келтирилган. Сенека, эҳтимол фитначилар билан алоқаси туфайли 39-йилда Калигула томонидан ўлдирилган[136]. Ўз вақтида Калигула ҳақида тарихий асарлар яратилган, бироқ улар ҳозирда йўқолган. Бундан ташқари тарихий асарларни ёзган тарихчилар ҳаддан ортиқ танқид қилгани ёки мақтаб юборгани туфайли улар нохолис деб ҳисобланади[137]. Шунга қарамай, бу йўқолган бирламчи манбалар, Сенека ва Филонинг асарлари билан бир қаторда, кейинги давр тарихчилари ёзган ва ҳозирга қадар сақланиб қолган Калигула ҳақидаги иккинчи ва учинчи даражали тарихий асарларнинг асоси эди. Мазкур асарларда бир нечта замондош тарихчилар номлари ҳам сақланиб қолган. Фабиус Рустиcус ва Клувиус Руфуслар иккаласи ҳам Калигула даврини қоралаб ёзган, аммо уларнинг асарлари сақланмаган. Фабиус Рустиcус тарихни нотўғри талқин қилиши билан машҳур бўлган Сенеканинг дўсти эди[138]. Клувий Руфус Калигулага суиқасдда иштирок этган сенатор эди[139].

Калигуланинг синглиси, Кичик Агриппина, Калигула ҳукмронлиги ҳақида батафсил маълумотларни ўз ичига олган автобиография ёзган, аммо у ҳам сақланиб қолмаган. Агриппина Калигулага қарши фитна уюштирган Маркус Лепидус билан алоқаси учун ҳайдалган[70]. Калигула Агриппинанинг ўғли ва бўлажак император Нероннинг меросини тортиб олди. Шоир Гаэтуликус Калигула ҳақида бир қанча хушомадгўй асарлар яратган, аммо улар ҳам сақланмаган. Калигула ҳақида маълум бўлган маълумотларнинг асосий қисми Суэтониус ва Кассиус Диога тегишли. Суэтониус ўз асарини Калигула ўлимидан 80 йил ўтгач ёзган бўлса, Кассиус Дио Калигула ўлимидан 180 йил ўтиб ёзган. Кассиус Дионинг иши бебаҳодир, чунки у Калигула ҳукмронлигининг хронологиясини ҳам ёзган. Бир нечта бошқа манбалар Калигула ҳақида чекланган нуқтаи назардан маълумотлар беради. Иосиф Калигуланинг ўлдирилиши ҳақида батафсил маълумот берган. Тацит Калигуланинг Тиберий ҳукмронлиги давридаги ҳаёти ҳақида баъзи маълумотларни берган. Анналларнинг йўқолган қисмида Тацит Калигула ҳақида батафсил маълумот берган. Плиний Элдернинг Табиий тарихида Калигула ҳақида бир нечта қисқача маълумотлар мавжуд. Калигула ҳақида маълумот берувчи сақланиб қолган манбалар кам ва уларнинг ҳеч бири Калигула даврини ижобий тасвирламаган. Манбаларнинг камлиги Калигула ҳукмронлиги ҳақидаги замонавий билимларда сезиларли бўшлиқларни вужудга келтирмоқда. Калигула ҳукмронлигининг дастлабки икки йили ҳақида жуда кам нарса ёзилган. Бундан ташқари, Мавретаниянинг аннексия қилиниши, Калигуланинг Британиядаги ҳарбий ҳаракатлари ва Рим Сенати билан адовати каби муҳим воқеалар ҳақида ҳам жуда қисқа тафсилотлар мавжуд. Афсонага кўра, Британиядаги ҳарбий ҳаракатлар давомида Калигула Европа денгиз балиқларини доимий овқатлантиришга одатланиб қолган ва бу иш балиқларнинг лотинча номи Cолубер cалигуленсис бўлишига олиб келган[140].

Саломатлик

[edit | edit source]
Қадимги ҳайкалтарошликнинг полихром анъаналарини тиклашга уриниб яратилган гипс нусхаси ёнида Калигуланинг асл мармар бюсти

Плиний Элдердан ташқари сақланиб қолган барча манбаларда Калигула ақлдан озган деб тавсифланган. Бироқ, улардаги маълумотлар мажозий ёки ҳақиқат эканлиги маълум эмас. Бундан ташқари, Калигуланинг шахси сақланиб қолган манбалар орасида машҳур эмаслигини ҳисобга олсак, ҳақиқатни ёлғондан ажратиб олиш қийинлашади. Сўнгги манбалар Калигула хатти-ҳаракатларининг тиббий сабабини энсефалит, эпилепсия ёки менингит эҳтимолидан келтириб чиқаришга уриниш сабабли иккига бўлинган[141]. Калигула ақлдан озганми (айниқса, ҳукмронлигининг бошида касал бўлганидан кейин), деган савол жавобсиз қолмоқда[141]. Искандариялик Фило, Иосиф ва Сенека Калигула ақлдан озганлигини таъкидлаб, тажрибадан келиб чиққан ҳолда ақлдан озишни шахсий хусусият сифатида тасвирлашган[96][142][143]. Сенеканинг таъкидлашича, Калигула император бўлгандан кейин такаббур, ғазабнок ва ҳақоратлайдиган бўлиб қолган ҳамда ўз шахсий камчиликларини ўқувчилар ўрганиши мумкин бўлган мисол сифатида келтирган[144]. Иосифнинг сўзларига кўра, ҳокимият Калигулани ақл бовар қилмас даражада мағрур қилиб юбориб, ўзини худо деб ўйлашга ундаган[96]. Искандариялик Филонинг хабар беришича, Калигула 37-йилда ҳукмронлигининг саккизинчи ойида касалликдан вафот этишига бир баҳя қолганидан кейин шафқациз бўлиб қолган[145]. Жувеналнинг хабар беришича, Калигулага сеҳрли эликсир берилган ва бу уни ақлдан оздирган.

Суэтониуснинг ёзишича, Калигула ёшлигида „тутқаноқ касаллиги“ ёки эпилепсия билан касалланган[146][147]. Замонавий тарихчилар Калигула ҳар куни тутқаноқ қўрқуви билан яшаган деб тахмин қилишади[148]. Сузиш императорлик таълимининг ажралмас қисми бўлишига қарамай, Калигула сузишни билмас эди[149]. Эпилептикларга ўз вақтида қутқарилмаса кутилмаган ҳолатлар ўлимга олиб келиши хавфи туфайли сув ҳавзаларида сузиш тавсия этилмайди[150]. Манбаларга кўра, Калигула тўлин ой билан гаплашган[69]. Ой билан гаплашиш ҳам эпилепсия касаллиги билан боғлиқ ҳолат ҳисобланади[151].

Суэтониус Калигулани касал, озғин ва рангпар деб таърифлаган: „…у баланд бўйли, жуда оқариб кетган, шакли ёмон, бўйни ва оёқлари жуда нозик, кўзлари ва чаккалари бўш, қошлари кенг ва қалин, сочлари ингичка, тожли боши тақир эди. Танасининг бошқа қисмлари ҳам туклар билан қопланган эди … У жисмонан ҳам, ақлан ҳам ақлдан озган, болалигида тутқаноқ касаллигидан азият чеккан. Балоғат ёшида чарчоққа бардошли эди. Вақти-вақти билан ҳушидан кетишга мойил бўлиб, бу вақтда ҳеч қандай ҳаракат қила олмас эди“[152][153]. Расмий тикланган бюстларнинг илмий реконструкцияларига асосланиб, Калигула жигарранг сочли, жигарранг кўзли ва очиқ рангли терига эга дейишимиз мумкин[154]. Баъзи замонавий тарихчилар Калигула гипертиреоз билан касалланган деб ҳисоблашади[155]. Бу ташхис, асосан, Калигуланинг асабийлиги ва Плиний Элдер таърифлаганидек, „қараши“ билан боғлиқ.

Дафн қилинган жойи

[edit | edit source]

2011-йил 17-январда Италиянинг Неми шаҳри полицияси императорга тегишли деб ҳисобланган ҳайкални контрабанда йўли билан олиб кетаётган ўғрини қўлга олгач, Калигула дафн этилган жойни аниқлаганликларини эълон қилишди[156]. Бу даъвони Кембриж тарихчиси Мери Беард шубҳа билан қарши олди[157].

Маданиятда тасвирланиши

[edit | edit source]

Филм ва сериалларда

[edit | edit source]

Адабиёт ва театрда

[edit | edit source]
  • Франсуз ёзувчиси Албер Камюнинг „Калигула“ песаси мавжуд бўлиб, асарда Калигула ўзининг суюкли синглиси Друсилла вафотидан сўнг уч кеча, уч кундуз саройни тарк этиб, қайтиб келади. Шундан сўнг ёш император чексиз кучидан „имконсизликни мумкин бўлганлар орасига олиб кириш“ учун фойдаланади[166].
  • Инглиз ёзувчиси Роберт Гравеснинг „И, Cлаудиус“ романида Калигула болалигиданоқ клиник жиҳатдан ақлдан озган қотил сосёпат сифатида тасвирланган. Романда Калигула ўн ёшида отаси Германикни тушкунликка тушириб, яширинча қўрқитиш орқали охир оқибат ўлимга олиб келади. Гравеснинг Калигуласи учта синглиси билан инсест алоқа қилади ва Друсиллани ўлдирган деб тахмин қилинади[167]. Роман 1976-йилда ББCнинг худди шу номдаги мини-сериали учун асос бўлган.

Операда

[edit | edit source]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ 1,0 1,1 Cоолей, Алисон Э.. [[[:Андоза:Гооглебоокс]] Тҳе Cамбридге Мануал оф Латин Эпиграпҳй]. Cамбридге Университй Пресс, 2012 — 489 бет. ИСБН 978-0-521-84026-2. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Суэтониус „Лифе оф Cалигула“,. Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс. 
  3. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.6.
  4. ↑ Wоод, Сусан (1995). „Дива Друсилла Пантҳеа анд тҳе Систерс оф Cалигула“. Америcан Жоурнал оф Арчаэологй. 99-жилд, № 3. 457–482-бет. дои:10.2307/506945. ИССН 0002-9114. ЖСТОР 506945. С2CИД 191386576.
  5. ↑ 5,0 5,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 9.
  6. ↑ "Cалигула" ис формед фром тҳе Латин wорд cалига, меанинг солдиэр’с боот, анд тҳе диминутиве инфих -ул.
  7. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он тҳе Фирмнесс оф а Wисе Персон ХВИИИ 2-5. Сеэ Маллоч, 'Гаиус анд тҳе нобилес', Атҳенаэум (2009).
  8. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 2.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 10.
  10. ↑ Таcитус, Анналс ИВ.52.
  11. ↑ Таcитус, Анналс В.3.
  12. ↑ 12,0 12,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Тибериус 54.
  13. ↑ Таcитус, Анналс В.10.
  14. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Тибериус 64.
  15. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Тибериус 62.
  16. ↑ 16,0 16,1 Таcитус, Анналс ВИ.20.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 12.
  18. ↑ Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 11
  19. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛВИИ.23.
  20. ↑ Таcитус, Анналс ВИ.25.
  21. ↑ Таcитус, Анналс ВИ.23.
  22. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ВИ.35.
  23. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Тибериус 76.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Таcитус, Анналс ХИИ.53.
  25. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ИВ.25; Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИИИ.6.9.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.1.
  27. ↑ 27,0 27,1 Аcта Фратрум Арвалиум, 1874 — 63 бет. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 13.
  29. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ИИ.10.
  30. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Тибериус 75.
  31. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 14.
  32. ↑ Пҳило ментионс wидеспреад саcрифиcе, бут но эстиматион он тҳе дегреэ, Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ИИ.12.
  33. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ИИ.13.
  34. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 15.
  35. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 16.
  36. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 18.
  37. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.3.
  38. ↑ Дунстан, Wиллиам Э., Анcиэнт Роме, Роwман & Литтлефиэлд Публишерс, 2010, ИСБН 0-7425-6834-2, п. 285.
  39. ↑ Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 23
  40. ↑ Wоодс, Давид (2010). „Cалигула'с Қуадранс“. Тҳе Нумисматиc Чрониcле. 170-жилд. 99–103-бет. ИССН 0078-2696. ЖСТОР 42678887.
  41. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.9-10.
  42. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 16.2.
  43. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.9.7.
  44. ↑ 44,0 44,1 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.10.
  45. ↑ 45,0 45,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 37.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 38.
  47. ↑ 47,0 47,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 41.
  48. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 40.
  49. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.14.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.15.
  51. ↑ Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Неро 30
  52. ↑ 52,0 52,1 Wилкинсон, Сам. Cалигула. Лондон: Роутледге, 2003 — 10 бет. ИСБН 978-0203003725. ОCЛC 57298122. 
  53. ↑ Алстон, Ричард. Аспеcц оф Роман ҳисторй, АД 14–117. Лондон: Роутледге, 2002 — 82 бет. ИСБН 978-0203011874. ОCЛC 648154931. 
  54. ↑ 54,0 54,1 Сенеcа тҳе Ёунгер, Он тҳе Шортнесс оф Лифе ХВИИИ.5.
  55. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.2.5.
  56. ↑ „7.4: Тҳе Жулио-Cлаудиан Эмперорс“ (инглизча). Чемистрй ЛибреТехц (8-август 2020-йил). Қаралди: 9-июн 2022-йил.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 21.
  58. ↑ 58,0 58,1 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 22.
  59. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 21, Лифе оф Cлаудиус 20; Плинй тҳе Элдер, Натурал Ҳисторй ХХХВИ.122.
  60. ↑ Плинй тҳе Элдер, Натурал Ҳисторй ХВИ.76.
  61. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.15; Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 37.
  62. ↑ Wардле, Давид (2007). „Cалигула'с Бридге оф Боац – АД 39 ор 40?“. Ҳисториа: Зеицчрифт фüр Алте Гесчичте. 56-жилд, № 1. 118–120-бет. дои:10.25162/ҳисториа-2007-0009. ИССН 0018-2311. ЖСТОР 25598379. С2CИД 164017284.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 19.
  64. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 54.
  65. ↑ Кроос, Кеннетҳ А. (1–июл 2011–йил). „Cентрал Ҳеатинг фор Cалигула'с Плеасуре Шип“. Тҳе Интернатионал Жоурнал фор тҳе Ҳисторй оф Энгинеэринг & Течнологй. 81-жилд, № 2. 291–299-бет. дои:10.1179/175812111Х13033852943471. ИССН 1758-1206. С2CИД 110624972.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  66. ↑ Cарлсон, Дебораҳ Н. (2002-йил май). „Cалигула'с Флоатинг Палаcес“. Арчаэологй. 55-жилд, № 3. 26–31-бет. ЖСТОР 41779576. {{cите магазине}}: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим: |дате= (ёрдам)
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.16; Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 30.
  68. ↑ 68,0 68,1 Таcитус, Анналс ИВ.41.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 26.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.22.
  71. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 35.
  72. ↑ Плинй тҳе Элдер, Натурал Ҳисторй В.2.
  73. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛХ.8
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Барретт 2002, п. 118
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.25.
  76. ↑ Сигман, Марлене C. (1977). „Тҳе Романс анд тҳе Индигеноус Трибес оф Мауританиа Тингитана“. Ҳисториа: Зеицчрифт фüр Алте Гесчичте. 26-жилд, № 4. 415–439-бет. ЖСТОР 4435574.
  77. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 45-47.
  78. ↑ П. Биcкнелл, „Тҳе Эмперор Гаиус' Милитарй Аcтивитиэс ин АД 40“, Ҳисториа 17 (1968), 496-505.
  79. ↑ Р. W. Давиэс, „Тҳе Абортиве Инвасион оф Бритаин бй Гаиус“, Ҳисториа 15 (1966), 124-128; С. Ж. В. Маллоч, 'Гаиус он тҳе Чаннел Cоастъ, Cлассиcал Қуартерлй 51 (2001) 551-556; Сеэ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 44.
  80. ↑ Д. Wардле, Суэтониус' Лифе оф Cалигула: а Cомментарй (Брусселс, 1994), 313; Давид Wоодс „Cалигулаъс Сеашеллс“, Греэcе анд Роме (2000), 80-87.
  81. ↑ Илиад, Боок 2, лине 204.
  82. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХИ-ХВ.
  83. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.26.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.28.
  85. ↑ Санфорд, Ж.: "„Дид Cалигула ҳаве а Год cомплех?“, Станфорд Репорт, 10 Септембер 2003.
  86. ↑ Фарқуҳар, Мичаэл (2001). А Треасуре оф Роял Сcандалс, п. 209. Пенгуин Боокс, Неw Ёрк. ИСБН 0-7394-2025-9.
  87. ↑ Аллен Wард, Cедриc Ео, анд Фритз Ҳеичелҳеим, А Ҳисторй оф тҳе Роман Пеопле: Тҳирд Эдитион, 1999, Прентиcе-Ҳалл, Инc.
  88. ↑ 88,0 88,1 Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИ.20.
  89. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.26-28.
  90. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХВИИИ.6.10; Пҳило оф Алехандриа, Флаccус В.25.
  91. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Флаccус ИИИ.8, ИВ.21.
  92. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Флаccус В.26-28.
  93. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Флаccус ВВИ.43
  94. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Флаccус ВИИ.45.
  95. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Флаccус ХХИ.185.
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХВИИИ.7.2.
  97. ↑ 97,0 97,1 97,2 Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХВИИИ.8.1.
  98. ↑ 98,0 98,1 Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХХХ.201.
  99. ↑ 99,0 99,1 Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХХХ.203.
  100. ↑ 100,0 100,1 Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХВИ.115.
  101. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХХХИ.213.
  102. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХВИИИ.8.
  103. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Ангер хвиии.1, Он Ангер ИИИ.хвиии.1; Он тҳе Шортнесс оф Лифе хвиии.5; Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХХИХ.
  104. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Фирмнесс хвиии.1.
  105. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Ангер ИИИ.хвиии.1.
  106. ↑ "Даилй лифе ин тҳе Роман Cитй". Алдрете, Грегорй.
  107. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.10
  108. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.11, ЛИХ.22; Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 24.
  109. ↑ „Суэтониус • Лифе оф Cалигула“. пенелопе.учиcаго.эду. Қаралди: 2021-йил 15-сентябр.
  110. ↑ „Cассиус Дио – Боок 59“. пенелопе.учиcаго.эду. Қаралди: 2021-йил 15-сентябр.
  111. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 46-47.
  112. ↑ Wоодс, Давид (2014). „Cалигула, Инcитатус, анд тҳе Cонсулшип“. Тҳе Cлассиcал Қуартерлй. 64-жилд, № 2. 772–777-бет. дои:10.1017/С0009838814000470. ИССН 0009-8388. С2CИД 170216093.
  113. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 55; Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.14.
  114. ↑ Ёунгер, Жоҳн Г.. Сех ин тҳе Анcиэнт Wорлд фром А то З. Роутледге, 2005 — хви бет. ИСБН 978-0-415-24252-3. 
  115. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.1.
  116. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 56; Таcитус, Анналс 16.17; Жосепҳус, Антиқуитиэс оф Жеwс ХИХ.1.2.
  117. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.3.
  118. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.10, ХИХ.1.14.
  119. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.6.
  120. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 56.
  121. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Фирмнесс хвиии.2; Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.5.
  122. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Фирмнесс хвиии.2; Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 56.
  123. ↑ Wардле, Давид (1991). "Wҳен дид Гаиус Cалигула диэ?" Аcта Cлассиcа 34 (1991): 158–165.
  124. ↑ Суэтониус 58: "Он тҳе нинтҳ дай бефоре тҳе Календс оф Фебруарй... Рулед тҳреэ еарс, тен монтҳс анд эигҳт дайс"; Cассиус Дио ЛИХ.30.: "Тҳус Гаиус, афтер доинг ин тҳреэ еарс, нине монтҳс, анд тwентй-эигҳт дайс алл тҳат ҳас беэн релатед, леарнед бй аcтуал эхпериэнcе тҳат ҳе wас нот а год." (тҳис сеэмс то гиве 23 Жануарй, бут Дио ис пробаблй усинг эхcлусиве реcконинг, wҳич доэс гиве 24).[123]
  125. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 58.
  126. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Фирмнесс хвиии.2; Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 58; Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.14.
  127. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 57, 58.
  128. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.15; Суэтониус, Лифе оф Cалигула 58.
  129. ↑ Оwен, Ричард. „Арчаэологисц унеартҳ плаcе wҳере Эмперор Cалигула мет ҳис энд“. Тҳе Тимес, Лондон (17-октабр 2008-йил). Қаралди: 31-август 2018-йил.
  130. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.2.
  131. ↑ 131,0 131,1 Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.4.4.
  132. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 59.
  133. ↑ Суэтониус. Тҳе Ливес. 
  134. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.2.1.
  135. ↑ Суэтониус Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cлаудиус 11; Жосепҳус Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ 268-269; Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛХ 3, 4.
  136. ↑ Cассиус Дио, Роман Ҳисторй ЛИХ.19.
  137. ↑ Таcитус, Анналс И.1.
  138. ↑ Таcитус, Лифе оф Гнаэус Жулиус Агриcола Х, Анналс ХИИИ.20.
  139. ↑ Жосепҳус, Антиқуитиэс оф тҳе Жеwс ХИХ.1.13.
  140. ↑ Аэмилиус Маcер, Тҳериаcа 1.29.
  141. ↑ 141,0 141,1 Сидwелл, Барбара (18–март 2010–йил). „Гаиус Cалигула'с Ментал Иллнесс“. Cлассиcал Wорлд. 103-жилд, № 2. 183–206-бет. дои:10.1353/cлw.0.0165. ИССН 1558-9234. ПМИД 20213971.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  142. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ХИИИ.
  143. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он тҳе Фирмнесс оф тҳе Wисе Персон ХВИИИ.1; Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Ангер И.хх.8.
  144. ↑ Сенеcа тҳе Ёунгер, Он тҳе Фирмнесс оф тҳе Wисе Персон ХВИИ-ХВИИИ; Сенеcа тҳе Ёунгер, Он Ангер И.хх.8.
  145. ↑ Пҳило оф Алехандриа, Он тҳе Эмбассй то Гаиус ИИ-ИВ.
  146. ↑ Бенедикцон, Д. Тҳомас (1989). „Cалигула'с Маднесс: Маднесс ор Интериcтал Темпорал Лобе Эпилепсй?“. Тҳе Cлассиcал Wорлд. 82-жилд, № 5. 370–375-бет. дои:10.2307/4350416. ИССН 0009-8418. ЖСТОР 4350416.
  147. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Cалигула 50.
  148. ↑ Бенедикцон, Д. Тҳомас (1991). „Cалигула'с Пҳобиас анд Пҳилиас: Феар оф Сеизуре?“. Тҳе Cлассиcал Жоурнал. 87-жилд, № 2. 159–163-бет. ИССН 0009-8353. ЖСТОР 3297970.
  149. ↑ Суэтониус, Тҳе Ливес оф Тwелве Cаэсарс, Лифе оф Аугустус 64, Лифе оф Cалигула 54.
  150. ↑ Ж. Ҳ. Пеарн, "Эпилепсй анд Дроwнинг ин Чилдҳоод, " Бритиш Медиcал Жоурнал (1977) пп. 1510-1511.
  151. ↑ О. Темкин, Тҳе Фаллинг Сиcкнесс (2нд эд., Балтиморе 1971) 3-4, 7, 13, 16, 26, 86, 92-96, 179.
  152. ↑ Суэтониус: Тҳе Ливес оф тҳе Тwелве Cаэсарс; Ан Энглиш Транслатион, Аугментед wитҳ тҳе Биограпҳиэс оф Cонтемпорарй Статесмен, Ораторс, Поэц, анд Отҳер Ассоcиатес. Суэтониус. Публишинг Эдитор. Ж. Эугене Реэд. Алехандер Тҳомсон. Пҳиладелпҳиа. Геббиэ & Cо. 1889.
  153. ↑ Тиббаллс, Геофф. Роялтй'с Странгест Талес. Павилион Боокс, 2017. ИСБН 9781911042945. [сайт ишламайди]
  154. ↑ „Тҳе Труэ Cолоурс Оф Греэк анд Роман Статуэс Бй Арчаэологист Винзенз Бринкманн“ (24-январ 2015-йил). Қаралди: 2-август 2020-йил.
  155. ↑ Р. С. Катз, „Тҳе Иллнесс оф Cалигула“ CW 65 (1972), 223-225; рефутед бй М. Г. Морган, „Cалигулаъс Иллнесс Агаин“, CW 66 (1973), 327-329.
  156. ↑ Кингтон, Том. „Cалигула'с томб фоунд афтер полиcе аррест ман трйинг то смуггле статуэ“. Тҳе Гуардиан (17-январ 2011-йил).
  157. ↑ Беард, Марй „Тҳис исн'т Cалигула'с томб“. А дон'с лифе (18-январ 2011-йил). 11-август 2011-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 30-июн 2011-йил.
  158. ↑ Яблонскй, Линда. „'Cалигула' Гивес а Тога Партй (бут Но Оне'с Реаллй Инвитед)“ (26-феврал 2006-йил). Қаралди: 30-июн 2011-йил.
  159. ↑ Тҳе Cаэсарс ИМДбда
  160. ↑ Робинсон, Жай. Тҳе Cомебаcк. Wорд Боокс, 1979. ИСБН 978-0-912376-45-5
  161. ↑ И, Cлаудиус ИМДбда
  162. ↑ „Cалигула (1978)“. Алл-Мовиэ. Қаралди: 14-март 2021-йил.
  163. ↑ Палмерини, Луcа М.; Мистретта, Гаэтано (1996). „Спагҳетти Нигҳтмарес“. Фантасма Боокс. п. 111.ИСБН 0963498274.
  164. ↑ Wатч А.Д. Тҳе Библе Cонтинуэс Эписодес ат НБC.cом (инглиз (Америка)), қаралди: 9 Май 2020
  165. ↑ Нолан, Эмма „Роман Эмпире Cалигула Тҳе Мад Эмперор Нетфлих релеасе дате, cаст, траилер, плот“. Эхпресс.cо.ук (26-март 2019-йил). Қаралди: 2-август 2020-йил.
  166. ↑ Шеаффер-Жонес, Cаролине (1–январ 2012–йил). „А Деcонструcтиве Реадинг оф Алберт Cамус' Cалигула: Жустиcе анд тҳе Гаме оф Cалcулатионс“. Аустралиан Жоурнал оф Френч Студиэс. 49-жилд, № 1. 31–42-бет. дои:10.3828/АЖФС.2012.3. ИССН 0004-9468.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  167. ↑ Гравес, Роберт И, Cлаудиус (1934)

Адабиётлар

[edit | edit source]

Асосий адабиётлар

[edit | edit source]

Қўшимча адабиётлар

[edit | edit source]
  • Балсдон, В. Д.. Тҳе Эмперор Гаиус. Охфорд: Cларендон Пресс, 1934. 
  • Барретт, Антҳонй А.. Cалигула: тҳе cорруптион оф поwер. Лондон: Бацфорд, 1989. ИСБН 978-0-7134-5487-1. 
  • Грант, Мичаэл. Тҳе Тwелве Cаэсарс. Неw Ёрк: Пенгуин Боокс, 1979. ИСБН 978-0-14-044072-0. 
  • Ҳурлей, Донна W.. Ан Ҳисториcал анд Ҳисториограпҳиcал Cомментарй он Суэтониус' Лифе оф C. Cалигула. Атланта: Счоларс Пресс, 1993. 
  • Сандисон, А. Т. (1958). „Тҳе Маднесс оф тҳе Эмперор Cалигула“. Медиcал Ҳисторй. 2-жилд, № 3. 202–209-бет. дои:10.1017/с0025727300023759. ПМC 1034394. ПМИД 13577116.
  • Wилcох, Аманда „Натуре'с Монстер: Cалигула ас эхемплум ин Сенеcа'с Диалогуэс“,. Какос: Баднесс анд Анти-валуэ ин Cлассиcал Антиқуитй, Мнемосйне: Супплеменц. Ҳисторй анд Арчаэологй оф Cлассиcал Антиқуитй. Леиден: Брилл, 2008. 

Ҳаволалар

[edit | edit source]
 Викиомборда Калигула
ҳақида туркум мавжуд
Викииқтибосда Cалигулага тегишли иқтибослар мавжуд.
Калигула
Таваллуди: 31-август мил. 12 Вафоти: 24-январ мил. 41
Рим императорлари
Олдингиси Рим императори
37–41 		Кейингиси
Сиёсий идоралар
Олдингиси Рим консули
37-йил июл-август
Шерик: Клавдий 		Кейингиси
Олдингиси Рим консули
39-йил январ
Шерик: Л. Апрониус Cаэсианус 		Кейингиси
Олдингиси Рим консули
40-йил январ
ҳамкасблари 		Кейингиси
Олдингиси Рим консули
41-йил январ
Шерик: Гн. Сентиус Сатурнинус 		Кейингиси
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kaligula&oldid=4212561"